اذان ومناجات ايراني ها

[راه كوير]

اذان و مناجات ایرانی‌

ا

نگاهی به ارتباط موسیقی آوازی و الحان مذهبی‌مسلمانان طبق سنت از دیرباز متون عبادی مذهبی خود را شامل قرائت قرآن، دعا، نیایش، ذكر، اذان، مناجات و مراسم سوگواری مذهبی نظیر مرثیه، نوحه و روضه با صوت خوش می‌خوانند. این مساله آنقدر اهمیت داشته است كه از زمان پیامبرص‌ داشتن صوت خوش برای قرائت قرآن، بخشی از سنت خوانش آن در عرصه عمومی بوده است. در واقع هر كس بخواهد قرآن یا هر متن مذهبی دیگری را در فضای عمومی اجرا و روایت كند، باید از نعمت صدای خوب بهره‌مند باشد. این شیوه روایتگری متون مذهبی اگرچه در بسیاری از ادیان و فرهنگ‌ها عمومیت دارد، اما در سنت اسلامی با توجه به مساله حرمت موسیقی شكل و قالب اجرایی آن ویژه و متمایز است.
حقیقت آن است كه مجریان الحان عبادی قدسی و موسیقی‌های مذهبی سوگواری نه خود را یك راوی موسیقی محسوب می‌كنند و نه نام و عنوان موسیقی و آواز بر آنچه می‌خوانند، می‌نهند.
حتی مساله گاه آنقدر حساس می‌نماید كه نامیدن این عناوین، موجبات كدورت و حتی خشم برخی راویان متون مذهبی را فراهم می‌آورد. از سوی دیگر، ارتباط سنت‌های فرهنگی در ایران كه همواره با مذهب و مفاهیم اسلامی گره خورده، نوعی ارتباط و تعامل سنت موسیقی را باشعائر مذهبی دینی فراهم كرده است. علاوه بر جنبه‌های اعتقادی و درونمایه فرهنگ موسیقی كه با سنت‌های متعالی اسلامی پیوند دارد، گاه شاهد اثرگذاری و حتی درهم‌تنیدگی گذشته موسیقی ایران با روایتگری مذهبی آیینی بوده‌ایم.
شاخص‌ترین این همخوانی و پیوند بخصوص در دوران صفویه با رشد و گسترش فرهنگ مذهبی و سنت‌های روایتگری در فرهنگ شیعی به اوج تكامل رسیده است. از یك سو گسترش روضه‌خوانی و مراسم عبادی همچون نیایش و مناجات و از سوی دیگر، ارتباط تنگاتنگ تعزیه با مكاتب و شیوه‌های اجرای آواز.
با مراجعه به تاریخ موسیقی بخوبی درمی‌یابیم تا اواخر عهد قاجار تفاوت و دوگانگی میان مجریان آواز در موسیقی ایرانی و راویان آواهای مذهبی وجود نداشته است. در دوره قاجار و بخصوص در زمان تكیه‌دولت، با توجه به دستورالعمل‌ جذب راویان برجسته از نقاط مختلف كشور، شماری از زبده‌ترین و ممتازترین خوانندگان و اجراكنندگان تعزیه گردهم آمدند. نكته جالب در این میان دانش موسیقایی این افراد و تسلط آنها به سنت‌های آوازی است. به عنوان نمونه افرادی چون سید احمدخان و اقبال آذر كه از استادان مسلم و بی‌چون و چرای آواز محسوب می‌شدند، تعزیه‌‌خوان‌های برجسته‌ای نیز به حساب می‌آمدند. همچنین در زمینه آواهای قدسی عبادی، راویان مناجات‌ها، اذكار، دعا، نیایش، اذان و حتی روضه و مرثیه به دانش‌ آوازی و اجرای مقام‌های آواز مسلط بودند. از استاد ابوالحسن صبا خاطره‌ای درباره فراگیری و ثبت گوشه‌ای در آواز افشاری نقل است كه ایشان از یك واعظ اهل منبر فراگرفته است. ضمن آن كه از ایشان و بسیاری از اساتید گذشته چنین نقل شده كه گوشه‌ها و نغمات مهجور و كهن موسیقی را از وعاظ، اهل منبر و تعزیه‌خوان‌ها فرا گیرید.
نمونه جالب توجه دیگر ضیاءالذاكرین است كه مردی روحانی و اهل منبر بود كه هیچ‌گاه داعیه موسیقیدان بودن و دانش آوازی‌اش را آشكار نكرد. با این حال، مرحوم غلامحسین بنان و حاتم عسكری فراهانی از شاگردان او بودند و ردیف‌های آوازی را نزد او فرا گرفتند.
تاج اصفهانی خواننده برجسته مكتب آوازی اصفهان، فرزند تاج‌الواعظین از واعظان و راویان الحان مذهبی و بسیار برجسته اصفهان بود. همان گونه كه جواد بدیع‌زاده نیز فرزند بدیع‌المتكلمین بود. این درهم تنیدگی میان راویان موسیقی آوازی و مجریان الحان مذهبی تا اواخر عهد قاجار تداوم داشته است. همین مساله سبب شده بود اجرای الحان قدسی مذهبی علاوه بر ریشه داشتن در سنت از ویژگی‌هایی چون تفاخر، روح حماسی و معنوی نیز برخوردار باشد. نمونه متاخر این رویكرد اذان مرحوم موذن‌زاده اردبیلی است كه به دلیل دانش آوازی این موذن برجسته، در گوشه روح‌الارواح از آواز بیات ترك اجرا شده است. همچنین می‌توان به مناجات ربنای خوانده شده از سوی محمدرضا شجریان اشاره كرد. این آواز با مقدمه‌ای كه آواز مثنوی در افشاری است به یك آوای ماندگار مذهبی و معنوی بدل شده است. ماه رمضان برای ما ایرانی‌ها با خاطره‌ای همیشگی و ماندگار از مناجات شجریان و اذان موذن‌زاده به یك سنت فرهنگی پایدار بدل شده است.

شیما بخشی‌