ایران شناسی

[Asalbanoo]

عمارت ملالطف‌الله شيخ‌الاسلام
اين بنا حدود ۱۵۰ سال پيش مقارن سلطنت ناصرالدين‌شاه قاجار، توسط يکى از علماى اهل سنت به نام ملالطف‌الله شيخ‌الاسلام قاضى‌القضات منطقه کردستان، در سه بخش ساخته شد. اکنون از اين عمارت، تالار تشريفات، زيرزمين يا حوضخانه و فضاهاى جنبى آن و بخش اندرونى باقى مانده است.

بخش اندرونى شامل ساختمان شمالى دو طبقه و ساختمان غربى با دو فضاى وسيع شرقي-غربى سردرها است. از ويژگى‌هاى عمده اين بخش، وجود اتاق پنج‌درى با گچ‌بري، آينه‌کارى و نقاشى‌هاى ديوارى زيباست که به عنوان اتاق شاه‌نشين اندرونى معروف بود. بخش اندرونى بعدها به تملک خانواده حبيبي درآمد و اکنون به عنوان ساختمان ادارى ميراث فرهنگى استان مورد استفاده است.

اروسى هفت لنگه زيبا و تزيينات گچ‌برى و آينه‌کارى در اتاق دو درى که به نارنجستان نيز معروف بود از عمده ويژ‌گى‌هاى شاخص بخش بيرونى بناست. اين بنا بعدها به تملک عبدالحميد خان سنندجي (سالار سعيد) درآمد و اکنون موزه سنندج است.
عمارت ملک‌التجار
عمارت ملک‌التجار در خيابان امام خمينى شهر سنندج قرار دارد. اين بناى ارزشمند در دوران قاجاريه، نزديک مرکز دارالحکومه کردستان ساخته شد.

عمارت داراى حياط مرکزى است. در ضلع شمالى حياط وسيع، بناى ايوانى باشکوه با ستون‌هاى آجرى قرار دارد که در دو طرف آن، فضاهاى مختلف در دو طبقه ساخته شده است. در حدفاصل فضاهاى سه‌درى و پنج‌دري، راهروهايى وجود دارد که آنها را از ساير بخش‌ها متمايز مى‌سازد.

به طور کلي، اين عمارت داراى تزيينات ويژه‌اى است که در نوع خود شايان توجه است؛ به عنوان نمونه، در تزيين سنگ‌هاى به کار رفته در ازاره بنا، از طرح‌هاى ترنج و نقوش حيوانى استفاده شده است.

عظمت معمارى ايرانى در اين بنا، با ايجاد يک ايوان ستون‌دار که رو به جنوب و حياط دارد، به خوبى قابل مشاهده است. اين ستون‌ها داراى روکش آجرى زيبايى هستند که در نوع خود حائز اهميت است.
عمارت وکيل‌الملک

اين عمارت در خيابان کشاورز (وکيل سابق) سنندج واقع شده است. اين بنا ملک موروثى و شخصى خانواده وکيل و مجموعه‌اى بزرگ شامل يک بخش اصلى در وسط و قسمت‌هاى ديگر در پيرامون آن است.
قسمت اصلى مجموعه در اواخر دوران زنديه توسط حاج محمد رشيد بيگ وکيل ساخته و ساير بخش‌هاى آن در دوره‌هاى بعد ايجاد شد. ساختمان قديمى به علل مختلف قبل از انقلاب تخريب شد، اما با سعى و تلاش مالک آن به سبک قديم بازسازى شده است.

فضاهاى الحاقى شامل چندين حياط و فضاهاى مربوط به آن، بازارچه، حمام و ... با کاربرى‌هاى تشريفاتي، مسکوني، تجارى و بهداشتى است که در تمامى آنها علاوه بر رعايت اصول معمارى ايراني، تزيينات به کار رفته است. ستون‌هاى سنگى با تزيينات طنابى در جلوى ايوان‌هاى اصلى که رو به باغ دارند، قرار گرفته و روى آنها سقف شيروانى با طرح کلاه‌فرنگى کار شده است. اروسى‌هاى پرکار و آجرکارى‌هاى زيبا در اين عمارت، از ويژگى‌هاى بارز اين مجموعه است.
حمام خصوصى بزرگ داخل مجموعه، مورد استفاده خانواده قرار مى‌گرفت. بازارى در کنار مجموعه وجود دارد که به بازار وکيل معروف است.

[Asalbanoo]

عمارت خسروآباد
ساختمان شهرداری سنندج

------------------
عمارت خسروآباد
عمارت خسروآباد در بلوار شبلى (خسروآباد سابق) شهر سنندج قرار دارد. تاريخ بناى اوليه عمارت و باغ به طور دقيق مشخص نيست، ولى پاره‌اى از منابع تاريخي، زمان ساخت اوليه آن را به زمان خسرو خان اول اردلان و هم‌زمان با حکومت کريم‌خان نسبت مى‌دهند.

در سال ۱۲۲۳ هـ.ق امان‌اله خان اردلان حکمران مقتدر کردستان، براى فرزندش خسرو خان ناکام بخش‌هاى ديگرى از جمله عمارت سردر را به اين بنا اضافه نمود.
مجموعه عمارت و باغ خسروآباد افزون بر دو بخش اصلى يعنى قصر سلطنتى با ورودى ستون‌دار در بخش غربى و ساختمان شرقى با غلام‌گردش‌ها و ايوان ستون‌دار مشرف بر صحن عمارت و فضاى بيرونى بنا، داراى فضاهاى ديگرى چون حمام، اتاق قاپچيان و خدمتکاران است.
تزيينات معمارى اين بنا شامل گچ‌بري، آجرکاري، اروسى‌هاى زيبا همراه با پنجره‌هاى رنگى و حوض چليپا شکل داخل حياط عمارت است که در کنار فضاى سبز قديمى و کهنسال آن، از ويژگى‌هاى شاخص عمارت خسروآباد به شمار مى‌رود. عمارت خسروآباد شاخص‌ترين بناى استان کردستان است که به عنوان مقر حکومت واليان اردلان مورد استفاده قرار مى‌گرفت.
ساختمان شهردارى سنندج
ساختمان شهردارى در ضلع جنوب خيابان امام خمينى کمى پايين‌تراز مسجد جامع سنندج قرار دارد. اين بنا که اولين ساختمان شهردارى در شهر سنندج است، در سه طبقه ساخته شده و از فضاهاى مختلفى برخوردار است.
نماى اين ساختمان از سمت خيابان امام خميني، سنگى حجارى شده است و در نماى داخلى آن در ضلع جنوبي، ترکيبى از سنگ و آجر به کار رفته است. استفاده از سنگ و آجر در نماهاى ساختمان و همچنين استفاده از پيچ و مهره براى اتصال تيرآهن‌هاى سقف، از ويژگى‌هاى اين ساختمان است.
اين ساختمان در زمان دولت مصدق و توسط استاد ابراهيم مختار پوريان معمار قديمى و سرشناس سنندجى ساخته شده است.

[Asalbanoo]

قلعه پالنگان
قلعه حسن‌آباد
قلعه قم‌چقای
چنگیز قلعه
قلعه سنندج (دژ سنه)
قلعه مریوان (قلعه هلوخان)

-----------------------
قلعه پالنگان
روستاى پالنگان در ۱۵ کيلومترى شهر کامياران و ابتداى منطقه اورامان قرار دارد. در ۸۰۰ مترى روستا در دره زيبا تنگيور و در محل چشمه‌هاى پر آب شيخ علاءالدين، شيخ خاتون و شيخ عمر، قلعه پالنگان وجود داشت که اکنون بقاياى اتاق‌ها، آتشکده‌ها و پل‌هاى قديمى آن پابرجاست. آثار به دست آمده از قلعه مانند کى دروازهٔ سنگى بزرگ و بقاياى پل‌هاى ساخته شده بر روى رودخانه، قدمت آن را به دورهٔ پيش از اسلام مى‌رساند.
نويسندهٔ کتاب تحفهٔ ناصري قلعه را مدت‌ها محل سکونت امراى کلهر دانسته و مى‌نويسد: خسرو خان اردلان در سال ۵۶۴ هـ.ق قلعه را متصرف و جزو قلمرو خود در آورد و از آنجا که آب و هواى قلعه زلم در شهر زورآباد مناسب نبود، مرکز فرمانروايى خود را به پالنگان انتقال داد. مدارک حاصل از کاوش‌هاى باستان‌شناسى مرتبط با اين دوره و نزديک بودن قلعه به کتيبهٔ تنگيور، انتقال از قلعه زلم به پالنگان را محرز مى‌سازد.
قلعه تا بعد از انتقال مرکز حکومت خاندان اردلان از پالنگان به حسن‌آباد يعنى در حدود قرن دهم هـ.ق، آباد بود.
چنگيز قلعه
نزديک شهر بيجار و در ۲۰ کيلومترى شهر، بر بالاى کوهى در جاده بيجار-سنندج بقاياى قلعه‌اى وجود دارد که به چنگيز قلعه معروف است. اين قلعه که فقط بقاياى ديوارها و آب‌انبارهاى آن باقى مانده، در گذشته داراى تأسيساتى مهم در منطقه بود.
ساختمان اين قلعه از سنگ ساخته شده و از ملات ساروج نيز در آن بهره گرفته‌اند. تاريخ ساخت دقيق قلعه مشخص نيست، ليکن بقاياى معمارى و سفال‌هاى موجود، آثار دوره تاريخى احتمالاً ساسانى و دوره اسلامى را نشان مى‌دهد.
قلعه حسن‌آباد
در گذشته‌هاى بسيار دور جاده قديم سنندج-کرمانشاه از روستاى حسن‌آباد که در ۵ کيلومترى سنندج واقع بود، مى‌گذشت. در سال ۷۴۶ هـ.ق اميرحسن‌خان اردلان، بر بلنداى کوهى در جنوب روستا، قلعه مستحکمى براى مرکز حکومت خود بنا کرد. در اويل قرن دهم هـ.ق هلوخان اردلان والى وقت کردستان، آنجا را مقر حکومت قرار داد. احتمالاً آبادى و قلعه حسن‌آباد قبل از تأسيس شهر سنه‌دژ (سنندج) مرکز ولايت کردستان بود و از سال ۱۰۴۶ هـ.ق پس از انهدام قلعه حسن‌آباد، سنندج مرکز ولايت کردستان گرديد. آثار و بقاياى تأسيسات قلعه حسن‌آباد، هنوز بر جاى است.
قلعه سنندج (دژ سنه)
يکى از قلعه‌هاى قديمى کردستان قلعه سنندج بود. هنگامى که سليمان خان اردلان از طرف شاه صفي به عنوان والى کردستان منسوب شد، مرکز ايالت کردستان را از حسن‌آباد به سنندج انتقال داد و قلعه‌اى ساخت که به دژ سنه معروف شد. اين قلعه بعدها با گسترش شهر در داخل محله‌اى قرار گرفت که به محله ميان‌قلعه معروف بود. سنه دژ بالاى تپه‌اى در کمال استحکام بنا شد و در برخى کتب توصيف جالبى ازفضاها و تزيينات معمارى آن آمده است. از جمله: برگرد محله ميان قلعه که دارالحکومه و سراى خسرو خان و امان‌اله خان بود، ديوارى کشيده‌اند، مشتمل بر چهار دروازه ... اول دروازه قلعه چوالان که روبه مغرب دارد. دوم دروازهٔ تپوله، سوم دروازهٔ بازار که روبه مشرق است. به اين ترتيب، مشخص مى‌شود که قلعه سنندج هسته مرکزى يا ارک حکومتى (کهندژ) بود.
اين قلعه تا سال ۱۸۵۱ ميلادى که روس‌ها براى اولين بار از شهر سنندج نقشه‌بردارى کردند، نيز به حيات خود ادامه مى‌داد. امروزه ام جز نام قلعه، اثرى از آن باقى نمانده است.
قلعه قم‌چقاى
اين قلعه در ۴۵ کيلومترى بيجار و روى يکى از کوه‌هاى بلند منطقه قرار دارد. موقعيت جغرافيايى اين قلعه به دو دليل ازت هيبت و عظمت خاص برخوردار است؛ نخست آن که از يک سو به دره‌اى مشرف است که در قديم به دره شاهان شهرت داشت و تيغه‌هاى بلند و هولناک اين کوه با پرتگاه‌هاى مخوف و بلند، بالا رفتن از آن و رسيدن به دژ را بسيار دشوار مى‌کند. از سوى ديگر از جنوب غربي، جنوب شرقى و شرق نيز به پرتگاهى ديگر مشرف است. از اين رو، ايجاد استحکامات براى اين قلعه لازم نبود. اما در سمت شمال که پشته از ارتفاع کم‌ترى برخوردار است، بقاياى ديوارى عريض و محکم از سنگ لاشه با ملات و برج‌هاى نيم‌استوانه موجود است. دروازه قلعه در اين سمت قرار دارد. بقاياى اين حصار يادآور ديوارهاى تخت‌سليمان و احتمالاً به دورهٔ ساسانى تعلق دارد.
در پاى پشتهٔ سنگي، حصارهاى ديگرى از قرون وسطي، عمود بر بستر رودخانه کشيده شده است. استحکام قلعه و نشانه‌هاى ساختارى بنا از جمله پى‌هاى خانه‌هايى که مشهود است نيز اين گمان را تقويت مى‌کند که اين قلعه ساسانى باشد. در سطح نيز سفال‌هاى دوره اسلامى (قرن ۶ و ۷ هـ.ق) به چشم مى‌خورد. #1582;ارج قلعه در سمت شمال غربي، روى پشته پست‌تر، بقايايى از ديواره‌ها و تراس‌بندى‌ها ديده مى‌شود. اين پشته از طريق پلکانى که از سنگ کوه تراشيده شده با اراضى مرتفع شمالى مرتبط بود.

آب‌انبارى که به ارتفاع ۴۰/۱ متر در کوه ساخته شده، تونل با ۴۲ پله و راهرويى که آن را هم در دل کوه حفر کرده‌اند، نشانه‌هاى ديگرى از اهميت ويژه اين قلعه و آب‌انبار آن است.
سنگ‌هاى تراش‌خوردهٔ قم‌چقاي داراى مشخصاتى نيست که بر مبناى آن بتوان زمان ساخت بناى قلعه را به دقت تعيين کرد، با اين حال به احتمال قوى مى‌توان آن را متعلق به دوره‌هاى پيش از ميلاد مسيح، مثلاً دورهٔ مانايى و ماد دانست که تا دوره‌هاى ساسانى و اسلامى نيز مورد استفاده بود.
منبع‌هاى ذخيره آب که توسط تونل پله‌دارى به پايين راه مى‌يابد، تا حدودى به آب‌انبارى که در زندان سليمان وجود دارد شبيه است و نشانهٔ ديگرى از قدمت قلعه تا دوره‌ مانايى است.
قلعه مريوان (قلعه هلوخان)
در روزگار حکمران سرخاب‌بيگ اردلان، حدود سال ۹۴۵هـ.ق، در سه کيلومترى جنوب شرقى شهر فعلى مريوان، قلعه‌اى روى کوه ساخته شد که به قلعه هلوخان يا قلعه ايمام شهرت يافت.
اين قلعه از آجر بود و آثار پله و آب‌انبار آن که از سنگ تراشيده شده، به عنوان شالوده آخرين بناى قلعه، هنوز بر جاى مانده است.
قلعه مريوان تا روزگار سليمان خان اردلان، يکى از چهار مرکز حکمرانى خاندان اردلان در کردستان و در روزگار سرخاب‌بيگ مرکز و مقر حکومت کردستان بود. سرخاب‌بيگ اين قلعه رفيع را دارالملک خود ساخت. اين قلعه همچنان مرکز حکمرانى کردستان به شمار مى‌رفت، تا اين که هلوخان به رغم تعمير و پديد آوردن ابنيه‌اى تازه مثل مسجد و افزودن استحکامات جديد بر قلعه، مرکز حکمرانى خود را به قلعه پالنگان منتقل کرد.
ساير قلاع استان کردستان که بقاياى اندکى از آنها بر جاى مانده و نياز به بررسى بيشتر دارد عبارتند از قلعه کهنه و قزقلعه در شهرستان بيجار، قلعه‌هاى سياومه، نمشير بروژه، کيوه‌رو، شوي، آرمرده در شهرستان بانه و قلعه قپلانتو در شهرستان سقز.

[Asalbanoo]

باغ‌سازى نزد ايرانيان سابقهٔ ديرينه‌اى دارد. باغ در فرهنگ ايرانى همانند کشتى نوح که موجودات زنده را حفظ کرد، داراى اهميت است. در اين ميان چهار باغ به خاطر چهار عنصر مقدس و گردونه زندگي، از اهميت خاصى برخوردار بود.
باغ‌سازى در کردستان به دليل علاقه‌مندى واليان کردستان به سبک معمارى ايرانى و باغ‌سازى ايران، رونق و گسترش يافت. از چندين چهار باغ، اکنون فقط نام برخى از آنها در کردستان باقى مانده است.
باغ اميريه
يکى از باغ‌هاى قديمى شهر سنندج که در دامنه کوه آبيدر قرار دارد باغ اميريه است. اين باغ که از باغ‌هاى شاخص استان کردستان محسوب مى‌شود، توسط اميرنظام گروسي که مدتى نماينده دولت در کردستان بود، ساخته شد.
باغ امانيه
از ديگر باغ‌هاى دامنه آبيدر، باغ امانيه است که به وسيله امان‌الله خان اردلان ايجاد شد. هر چند شکل و فرم اين باغ‌ها با تغييرات فراوان مواجه بوده، اما هنوز به نام‌هاى قديمى شناخته مى‌شوند.
چهارباغ خسروآباد
يکى از چهارباغ‌هاى معروف منقطه غرب کشور که شايد بتوان آن را پس از چهارباغ اصفهان قرار داد، چهارباغ خسروآباد سنندج است که احتمالاً در زمان کريم‌خان زند و خسروخان اول اردلان ايجاد شده بود. اين چهارباغ در مقابل عمارت باشکوه خسروآباد، در حدفاصل خيابان‌هاى کشاورز و بلوار شبلى و خيابان اردلان واقع بود.
اين باغ که دقيقاً به وسيله چهار خيابان به چهار قسمت تقسيم شده بود، تا حدود سال ۱۳۴۵ نيز موجود بود، اما شهرسازى جديد موجب شد تا به جاى آن خانه‌هايى که اکنون پيرامون عمارت اين وجود دارند، احداث شوند. جز درختان پيرامون عمارت وجودى آب مرکزي، ديگر عناصر چهارباغ از بين رفته و بسيارى از درختان و حوضچه‌ها نابود شده‌اند. توضيح مفصل در مورد اين چهارباغ در کتب تحفه عناصري، حديقه ناصرى و تاريخ مستوره آمده است.

از ديگر چهارباغ‌هاى قديمى بايد از چهارباغ گروس در جنوب بيجار نام برد که اعتمادالسلطنه در مرآت‌البلدان توصيف جامعى از آن ارائه و احداث آن را به سال ۱۱۰۴ هـ.ق نسبت داده است.
چهارباغ سنندج نيز از چهارباغ‌هاى نابود شده است. به نظر مى‌رسد که محلهٔ قديمى چهارباغ سنندج، در قديم جايگاه اين چهارباغ بود. در تاريخ اردلان به اين چهار باغ اشاره شده است.

[Asalbanoo]

تپه تیانه
تپه توبره‌ریزه
تپه باستانی زیویه


تپه تيانه
اين تپه در ۲۶ کيلومترى غرب کامياران واقع شده و به دليل کشف سفال‌هاى منقوش پيش از تاريخ در آن، بسيار حائز اهميت است. در گمانه‌زنى اين تپه، شش طبقه استقرار يافته، به دست امده است. در طبقه اول آثار دوره اسلامي، طبقه دوم آثار ساسانى و در طبقه سوم که به اواسط و اواخر هزاره سوم پيش از ميلاد تعلق دارد، سفال‌هاى ساده به رنگ‌هاى سياه، کرم و خاکسترى به دست آمد. در طبقه چهارم سفال‌هاى نخودى رنگ ساده از هزاره دوم پيش از ميلاد و در طبقه پنجم آثارى هم‌عصر با تپه گياه‌نهاوند از سفال نخودى با نقوش هندسى قهوه‌اى رنگ يافت شد. طبقه ششم که قديمى‌ترين آثار تپه در آن به دست آمد، داراى سفال‌هاى منقوش قرمز مانند سفال‌هاى چشمه‌على ري، اسماعيل‌آباد، ساوجبلاغ و والاتپه بود. تاريخ اين سفال‌ها به هزاره چهارم و اواخر هزاره پنجم پيش از ميلاد، يعنى حدود ۷ هزار سال پيش مى‌رسد.
تپه توبره‌ريزه
اين تپه در يک کيلومترى جنوب شهر کامياران واقع شده و معرف عصر مس در منطقه کردستان است. آثار اين تپه با آثار تپه حصار دامغان قابل مقايسه و فرهنگ سفال نخودى‌رنگ در اين منطقه گسترش يافته است. به طور کلى در تپه‌ توبره‌ريزه پنج دوره استقرار، از هزاره سوم پيش از ميلاد تا قرن‌هاى ۷ و ۸ هـ.ق تشخيص داده شده است. در طبقه پنجم، قديمى‌ترين سفال‌هاى مربوط به هزاره سوم پيش از ميلاد با رنگ نخودى و نقوش قهوه‌اى‌رنگ به دست آمد. يک لوحه گلى با نقش درخت نيز در اين منطقه يافت شد. در طبقه اول که جديدترين آنها است سفال‌هاى دوره اسلامى به ويژه قرن هفتم و هشتم هـ.ق يافت شد.
تپه باستانى زيويه
اين تپه در روستاى زيويه، در حدود ۵۵ کيلومترى جنوب شرقى شهر سقز واقع و از محوطه بسيار وسيعى برخوردار است. طى کاوش‌هاى باستان‌شناسى در اين تپه، قلعه باستانى زيويه از زير خاک بيرون آمد. اين قلعه روى يکى از تپه‌هاى نسبتاً مرتفع منطقه ساخته شده و بر محيط اطراف اشراف کامل دارد.
در نخستين کاوش که توسط ايوب ربنو در سال ۱۳۲۵ شمسى در اين منطقه صورت گرفت و بيشتر جنبه تجارى داشت، اشياى منحصر به فردى از يک تابوت برنزى به دست آمد که در نوع خود از شاهکارهاى فلزکارى و سفال‌گرى محسوب مى‌شود. همين امر موجب تخريب بسيارى از آثارمعمارى ارزشمند اين قلعه (کاخ دژ) عظيم گرديد. اين قلعه که به اقوام ماد و ماننايى تعلق داشت، در حدود ۲۷۰۰ سال پيش ساخته شده است.
در سال ۱۳۵۴ شمسى اولين فصل کاوش‌هاى علمى باستان‌شناسى در اين تپه آغاز شد و تا سال ۱۳۸۰ ادامه يافت. طى چند فصل کاوش، نتايج قابل توجهى در زمينه شناخت وضعيت معمارى آن به دست آمد. از جمله اشياى به دست آمده در اين کاوش‌ها، قطعات عاج منقوش بود که نقوش حيوانى و صحنه شکار اساطير روى آنها حک شده و از ارزش ويژه‌اى برخوردار است. اهميت اين قطعات به حدى است که از روى دو نمونه از آنها، نقش برجسته آبيدر سنندج، طراحي، بزرگ‌نمايى و ساخته شد.

براى احداث قلعه زيويه، استادکاران پس از بنياد مصطبه، سکوهايى براى دست‌يابى به سطح صاف و هموار پديد آوردند و در بين شيب‌هاى موجود در تپه، با بهره‌گيرى از خشت خام، سنگ و چوب قلعه‌اى در نهايت استحکام و پايدارى بنا نهادند. پى‌ها و پله‌هاى پايهٔ ستون‌ها از سنگ ساخته شده و براى ساخت ديوارها، خشت خام به ابعاد ۱۶٭۴۶٭۴۶ سانتى‌متر به کار رفته است.

ورودى اصلى قلعه با ۲۱ پله سنگي، در شرق تپه قرار دارد. از جالب‌ترين قسمت‌هاى قلعه، تالار ستون‌دار آن با ۱۶ پايه ستون سنگى مدور است. قطر اين پايه ستون‌ها حدود ۹۵ تا ۱۰۵ سانتى‌متر است. کف تالار با خشت خام به صورت شطرنجى مفروش شده است. ديگر بخش‌هاى اين قلعه عظيم شامل سالن‌ها، حياط‌ها و اتاق‌هاى متعددى است که هر يک عملکردى خاص داشت.
نکته قابل توجه استفاده از فاصلهٔ پشت‌بندهاى ايجاد شده براى استحکام و ايستايى ديوارهاى قلعه است که به عنوان سيلو (انبار غله) مورد استفاده بود. در کاوش‌هاى سال ۱۳۸۰، نمونه‌هايى از غله در کف انبارها که هر يک بيش از ۸ متر عمق داشت، به دست آمد.

[Asalbanoo]

غار باستانی کرفتو
غار و محوطه باستانی کله‌کان

غار باستانى کرفتو
غار کرفتو در شهرستان ديواندره، در ۷۲ کيلومترى شرق شهرستان سقز قرار دارد. با توجه به تحقيقات به عمل آمده، در دوران مزوزوييک کرفتو در زير آب بود و در اواخر اين دوره ارتفاعات آن از آب خارج شد. غار کرفتو از غارهاى آهکى و طبيعى است که در ادوار مختلف جهت استفاده و سکونت انسان تغيير حالت داده و با معمارى صخره‌اى در چهار طبقه، در دل کوه حفر شده است.
مستشرقين و محققين بسيارى از جمله دمرگان، راولينسون، کرپورتر، خانيکف و فون‌گال از غار کرفتو بازديد و نقشه‌هايى از آن تهيه و ارائه نموده‌اند. کرپورتر نقشه غار را تهيه کرد، استين آن را تکميل و فون‌گال آن را تصحيح کرد. در مقالاتى که توسط محققين به چاپ رسيده، به دليل وجود کتيبه‌اى يونانى بر سر در يکى از اتاق‌هاى طبقه سوم، از اين غار به عنوان معبد هراکلس (هرکول) نام برده شده است. ترجمه اين کتيبه چنين است: در آنجا هراکلس سکونت دارد باشد که پليدى در آن راه نيابد.
طول غار حدود ۷۵۰ متر است و راه‌هاى فرعى متعددى از آن منشعب مى‌شود. در طول سکونت انسان در اين غار، تغييرات و دگرگونى‌هاى عمده و دخل و تصرفات بسيار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند، به زيبايي، فضاهايى را در مدخل‌هاى غار تراشيده و اتاق‌ها، راهرو و دالان‌هاى متعددى را به وجود آورده‌اند.

اين غار در ميان غارهاى دست‌کن ايران، از معمارى کاملى برخوردار است. ورودى غار از دامنه کوه حدود ۲۵ متر فاصله دارد. در گذشته راهى نسبتاً سخت و دشوار در کمر کوه، بازديدکنندگان را هدايت مى‌کرد. ولى امروزه با عبور از پلکانى فلزى مى‌توان به دهانه ورودى غار رسيد.
در معمارى صخره‌اى اين غار چهار طبقه شناسايى شده است. اين امر از اهميت ويژه‌اى در معمارى صخره‌اى برخوردار است. در معمارى غار، علاوه بر ايجاد اتاق‌ها و راهرو‌هاى عبوري، سعى شده تا اتاق‌ها با هم مرتبط باشند و نورگيرها و پنجره‌هايى به سمت بيرون و مناظر طبيعى ارتفاعات مجاور غار تعبيه شده است. بر ديوارهاى غار در بعضى از اتاق‌ها نقوشى به صورت تجريدى از حيوان، انسان و گياه حجارى شده که بيشتر جنبه آيينى دارد.
اين غار در سال ۱۳۷۹ گمانه‌زنى شد و با بررسى باستان‌شناختى در محوطه بيرون و داخل غار، آثارى از دوران‌هاى مختلف به دست آمد، کشف تراشه‌هاى سنگى در طبقه چهارم و محوطه بيرون غار مى‌تواند نشانه‌اى از استفاده انسان در دوران پيش از تاريخ از اين غار باشد. همچنين نمونه سفال‌ها و اشياى به دست آمده، ادامه سکونت انسان را در طول دوران تاريخى اشکانى و ساسانى و دوران اسلامى يعنى قرون ششم تا هشتم هـ.ق مسجل مى‌سازد.
اقداماتى در طول سال‌هاى ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ انجام شده که شامل سامان‌دهى محوطه بيرون غار، پله‌بندي، سکوهاى استراحت، پارکينگ، سرايداري، سرويس‌هاى بهداشتى و برق‌کشى غار است.
غار و محوطه باستانى کله‌کان
منطقه آرندان و کله‌کان در شمال غربى سنندج واقع شده است. اين منطقه درون دره‌اى بسته قرار گرفته و سرچشمه رود آرندان -از سرشاخ‌هاى رودخانه قشلاق- در آن جارى است. اين منطقه از ديرباز به عنوان يکى از کانون‌هاى استقرار انسان در دوران نوسنگى مطرح و هسته اوليه بناى يک دهکده نوسنگى در آن يافت شده است.
غار کله‌کان يکى از کهن‌ترين کانون‌هاى استقرار انسان در دوران جمع‌آورى و مصرف غذا است که در آن آثارى هم‌زمان با ابزارهاى دوره‌ نوسنيگ غار کرفتو به دست آمده است.

[Asalbanoo]

نقش‌برجسته و سنگ‌نبشته اورامان
نقش‌برجسته آبیدر
آثار صخره‌ای فرهادتاش وینسار
بنچاق اورامان (هورامان)


نقش‌برجسته و سنگ‌نبشته اورامان
در ۴۵ کيلومترى شمال غربى کامياران، در حدود ۵۰۰ مترى شمال غرب روستاى تنگيور در تنگه کوه‌هاى زينانه، در بلندترين نقطه صخره کوه، بقاياى کتيبه و نقش‌برجسته‌اى به چشم مى‌خورد که به خط ميخى آشورى است و در يک طاق‌نما به ارتفاع ۱۲۰ و پهناى ۱۷۰ و عمق ۳۵ سانتى‌متر حجارى و نقش شده است.
درون طاق‌نما و در غرب آن، نقش‌‌برجسته انسانى به طول نيم متر و عرض ۳۵ سانتى‌متر حک شده که احتمالاً تصوير سارگن دوم پادشاه آشورى است. نقش شاه به صورت نيم‌رخ، با کلاهى استوانه‌اى و شبيه به باشلاق، پاى راست خود را در جلو و پاى چپ را عقب قرار داده است. دست راست شاه به طرف بالا بلند شده و دست چپ در مقابل شکم قرار دارد.
در کنار اين نقش‌برجسته، کتيبه‌اى به خط ميخى با حدود ۵۰ سط نوشته، در کادرى به ابعاد ۱۲۰٭۱۲۰ سانتى‌متر ديده مى‌شود. اين کتيبه به خط ميخى و به زبان آشورى باستان است که پس از ستايش خدايان آشورى مانند خداى آشور، مردوک، نابو، سين، شمش و ايشتار به شرح پيروزى‌هاى خود پرداخته است و در ادامه به نقاط مختلف شهرها، روستاها و مناطقى که در اين جنگ تصرف و ويران نموده، اشاره دارد. تاريخ کتيبه احتمالاً مربوط به اواخر هزاره دوم و اوايل هزاره اول پيش از ميلاد است.
نقش‌برجسته آبيدر
نقش‌برجسته ميدان مادر در پارک جنگلى آبيدر، با الهام از نقوش مکشوفه از زيويه اجرا شد. در کاوش‌هاى سال ۱۳۷۶ در قلعه باستانى زيويه قطعاتى از عاج به دست آمد که روى آن صحنه‌هايى از شکار و نقوش اساطيرى به طرز بسيار ماهرانه‌اى در ابعاد ۸٭۳ سانتى‌متر به صورت برجسته و بسيار ريز، نقش شده بود. اين آثار احتمالاً به ۲۷۰۰ سال پيش تعلق دارد.
اين نقش‌برجسته از دو صحنهٔ اصلى تشکيل شده است: يکى صحنه اساطيرى با موجودى ترکيبى از ماهي، انسان و گاو که احتمالاً هر يک از آنها بيانگر اعتقادات مردم زمان بودند و صحنه دوم که صحنه اصلى نقش‌برجسته را تشکيل مى‌دهد صحنه شکار شير است.

آثار صخره‌اى فرهادتاش وينسار
در حدود ۳۵ کيلومترى شرق شهر قروه، در فاصله سه روستاى داش‌بلاغ، آق‌بلاغ و وينسار بر روى کوهى مرتفع، بقاياى يک معدن بزرگ سنگ قرار دارد که از نظر نوع، اندازه و تراش سنگ داراى ويژگى‌هاى خاص و از اهميت بسيار برخوردار است. باور مردم آن است که اين سنگ‌ها به داستان‌ شيرين و فرهاد ارتباط دارد. نوع حجارى و سفال‌هاى موجود در منطقه، احتمالاً به دوره ساسانى تعلق دارد. اين منطقه در ايام بهار به عنوان تفرجگاه مورد استفاده مردم است.
در ضلع شرقى همين کوه فرهادتاش، دهانه غارى وجود دارد که اورل استين مستشرق اروپايى هنگام بررسى منطقه غرب کشور، از اين غار نام برده و ظاهراً نتوانسته وارد آن شود.
بنچاق اورامان (هورامان) در اوايل قرن حاضر، در سال ۱۳۰۵ شمسي، حسين نامى از مريدان شيخ علاءالدين نقش‌بندي در غارى در دره تنگيور، خمره‌اى پر از دانه ارزن پيدا کرد که در ميان آن نوشته‌اى به خط پهلوى اشکانى بر پوست آهو وجود داشت. اين نوشته که به بنچاق اورامان مشهور شد، قراردادى است ميان دو نفر براى خريد و فروش زر ستانى به ۴۵ درهم که شاهدان معامله نيز نام خود را در آن نوشته‌اند. اين بنچاق به سال ۱۲۰ پيش از ميلاد مسيح تعلق دارد. چند سطر از متن بنچاق به شرح زير است:

سال سه ست ماه اروتات فروخش تپس پک
پورتيرين زراستک چه ابير اشکان نم (زات)
اخريتار اويل پور هربشن
اسمکان از خريت اويل هيچ پتسيک هرو درهم ۴۵

برگردان:سال سيصد ماه خرداد فروشنده تپس پک، پورتيوين زراستان اسمک که ابير اشکان نيم آن دارد، و خريدار اوايل پوربشين، اسمکان زرستان (را خريد اويل از پتسيک) همه را به ۴۵ درهم.

در حال حاضر اين بنچاق در موزه برلين نگه‌دارى مى‌شود. ۲۰ نسخه ديگر اين قرارداد به خط يونانى است.

[Asalbanoo]

کاروانسراى بانه
در فاصله ۲۵ کيلومترى شرق شهر بانه، در کنار جاده سقز-بانه، آثارى از کاروانسرايى قديمى به جاى مانده که داراى پلان متفرقه کوهستانى است. اين کاروانسرا، دالان طولانى و بزرگى داشت که در طرفين آن شش حجره ساخته شده بود.
ساختمان کاروانسرا تمامى از سنگ ساخته شده و تمام فضاها با طاق آهنگ مسقف شده است. متأسفانه اکنون جز پى‌ها و ديوارها، بقيه ساختمان تخريب شده و نياز به مرمت وسيع دارد. زمان ساخت بنا به طور دقيق مشخص نيست، اما به نظر مى‌رسد که در دوره صفوى ساخته و در دوره قاجار هم مرمت‌هايى در آن صورت گرفته باشد.
کاروانسراى سقز
در ضلع غربى حمام حاج صالح سقز بقاياى کاروانسرايى قديمى ديده مى‌شود که تنها بخش‌هايى از ضلع شمالى آن باقى مانده است. طرح آن شامل يک حياط مستطيل شکل با آب‌نمايى در وسط و رديف حجره‌هايى بوده که تعدادى از آنها هنوز موجود است. ساختمانِ سرا در دو طبقه بنا شده و داراى ستون‌هاى استوانه‌اى و پايه‌ستون‌هاى مربعى و رديف قوس‌هاى نيم‌دايره و تنگ‌گذارى به صورت ديوار باربر در فضاى نيمه باز مشرف به داخل حياط است. طبقه فوقانى داراى يک رديف ستون‌هاى چوبى به سبک معمارى منطقه شمال غرب ايران بوده است. احتمالاً اين ساختمان در زمان خسروخان اول (دوره زنديه) ساخته شده است. معمارى و نماى اين کاروانسرا قابل مقايسه با نماى داخلى عمارت خسروآباد سنندج است

[Asalbanoo]

بررسى‌ها، پژوهش‌ها و کاوش‌هاى باستان‌شناسى در کردستان نشان مى‌دهد که اين استان از نظر باستان‌شناختى از اهميت به‌سزايى برخوردار است. بررسى‌هاى اخير در غار کرفتو و غار کانى‌مکاييل شهرستان ديواندره، سکونت انسان‌هاى اوليه را به اثبات رسانده است. به ويژه در کاوش‌هاى غار کانى‌مکاييل در فاصله دو هزار مترى غار کرفتو که احتمال ارتباط اين دو غار را مطرح مى‌سازد: سکونت انسان‌هاى اوليه به اثبات رسيده و استقرارهاى فصلى در داخل غار، کاوش‌هاى فصل اول و دوم داخل و بيرون غار کرفتو، کشف بقاياى آثارى از تيغه‌هاى سنگي، سفالى و ... و آثار دوره نوسنگى به وضوح مشخص شده است.

نکته قابل توجه وجود آثار قبل از دورهٔ نوسنگى در داخل غار کانى‌ميکاييل است که بقاياى استقرارهاى فصلي، اجاق، خاکستر و دست‌افزارهاى سنگى در آن به دست آمد. نشانه‌ها و آثار به دست آمده تاريخي، مسايل حدود ۷ تا ۸ هزار سال قبل را براى کاوشگران روشن نموده است. نتايج اين تحقيقات در دست انتشار است و قطعاً ارتباط فرهنگى با غارهاى شانيدر و ساير اماکن پيش از تاريخ در کردستان عراق، کرمانشاهان و همچنين آذربايجان غربى نيز مشخص خواهد شد. تپه‌هاى توبره‌ريزه‌تيان و غار کله‌کان که آثارى قديمى از آنها به دست آمده نيز وضعيت پيش از تاريخ کردستان را تا حدودى روشن ساخته است.

[Asalbanoo]

پوشش گیاهی و جنگل‌ها
دریاچه‌ها و آبشارها

استان کردستان از طبيعتى زيبا برخوردار است و جنگل بخشى از زيبايى‌هاى استان را شکل بخشيده است. جنگل‌هاى استان در اطراف شهرهاى بانه و مريوان واقع شده و بعد از جنگل‌هاى شمال کشور در درجه دوم اهميت قرار دارد.
کردستان تحت دو عامل بارز خشکى تابستان و سرماى زمستان کوهستان‌ها قرار دارد. بخش وسيعى از استان در شرايط آب و هوايى کوهستانى سرد و مديترانه‌اى با باران بهاره قرار دارد.