تاریخچه سازها

[magmagf]

نقاره:

این ساز به انواع و اندازه های مختلف در نقاط کشور وجود دارد.

نقاره شمال: از دو کاسه سفالین( یکی کمی کوچکتر از دیگری) تشکیل شده است.
این ساز را معمولا با دو چوب و گاه با دست می نوازند و قطر دهانه کوچک 16 و بزرگ 22 سانتی متر است.

نقاره کردستان: تغریبا به شکل بالا ولی بزرگتر است که آن را گاه به اسب می بندند و نوازنده سوار اسب آن را با دست مي نوازد.

نقاره فارس: مانند دو تای قبلی جفت است ولی بزرگ تر از آنها و اختلاف زیادتری در اندازه های هر یک نسبت به دیگری( قطر دهانه شان 23، 37 سانتی متر است).
شکل آنها نیز خمره ای فشرده است. نقاره فارس برای ساختن نقاره های جدید، زمینه و مدل قرار گرفته است.

[magmagf]

آکاردئون(accordion) یکی از سازهای بادی کلید دار است که مکانیزمی شبیه به سازدهنی دارد ولی با این تفاوت که نیازی به استفاده از دهان برای دمیدن در آن نیست و با وجود بهره گیری از امکاناتی که در پائین خواهید خواند، این ساز توانایی اجرای چندین صدا بصورت همزمان را دارا می باشد و از این جهت توانایی های بیشتری نسبت به ساز دهنی دارد؛ البته ساز دهنی بخاطر ارتباط مستقیم با دم و بازدم انسان، انعطاف خاصی در اجرای ملودی ها دارد و این عامل باعث شده که هنوز به حیات خود ادامه دهد. آکاردئون شباهت زیادی نیز به ارگ های بادی کلیسا دارد ولی بخاطر داشتن کانال های صوتی ای که عینا در ساز دهنی وجود دارد صدای آن مانند سازدهنی است.

آکاردئون
آکاردئون نوعی ساز بادی قابل حمل است که با کشش و فشردن ابزاری به نام bellows نواخته می شود. یک bellows – قسمت ارتجاعی میانه ساز - تولید کننده جریان باد عبوری از زبانه ها (reeds) در این آلت موسیقی است ، در این میان یک کی بورد با تعیین این که کدام reed جریان باد را دریافت کند، کنترل و مدیریت reed ها را بر عهده دارد. بدین روش است که صداهای مختلف در این دسته از سازها ساز تولید می شود.

بررسی فیزیکی
بدنه آکاردئون های مدرن از دو بخش مستطیل شکل تشکیل شده که توسط bellow ( بخش ارتجاعی ) به هم متصل شده اند. بر روی هر قسمت، یک کی بورد شامل دکمه ها و کلیدهای پیانویی شکل قرار گرفته است. با اعمال فشار، دکمه ها درجهت جنبش bellowها به حرکت در می آیند. اکثر آکاردئون های جدید امروزی – البته نه همه آنها – مجهز به دکمه هایی هستند که قادر به اجرای کلیه آکورد ها می باشند.

تاریخچه
آکاردئون یکی از چندین اختراع اروپایی ها در اوایل قرن نونزدهم است. در حقیقت سازی با نام آکاردئون (accordion) اولین بار در سال 1829 توسط شخصی به نام Cyrill Demian در وین ارائه شد، جالب است بدانیم این ساز در ابتدا "eoline" نامیده می شد و بعدها در دست نویس های افراد به زبان های مختلف "accordion" جایگزین آن شد.

ساز Demian شباهت اندکی به آکاردئون های امروزی داشت: تنها یک کی بورد در سمت چپ آن قرار داشت و سمت راست به هدایت و کنترل bellow ها اختصاص داشت. خصوصیت برجسته این ساز این بود که با یک کلید می توانست یک آکورد کامل را اجرا کند، به علاوه عمل فشردن و بیرون کشیدن bellow ها آکورد دیگری را تولید می کرد و بدین ترتیب امکان نواختن دو آکورد مختلف با یک کلید، فراهم می شد.

در آن زمان مدت ها بود که در وین از "ساز دهنی " استفاده می شد که عملکردی مشابه با آکاردئون داشت. آکاردئون با دست چپ نواخته می شد و به عنوان یک ساز به اندازه کافی کوچک و سبک بود که مسافران آن را همراه خود به مکان های مختلف حمل کرده و در مواقع لازم به منظور همراهی با آواز مورد استفاده قرار دهند.

در سال 1829 شخصی با نام Sir Charles Wheatstone سازی با نام " concertina" را ارائه کرد، که نوعی آکاردئون کوچک بود، متعاقبا در سال 1831 نیز Sir Charles Wheatstone سازی با نام " flutina" را عرضه کرد. در آن دوران شهر های لندن و وین روابط موسیقیایی نزدیکی با یکدیگر داشتند و اغلب نوازندگان با فاصله زمانی کوتاهی در این دو شهر به اجراهای یکسان می پرداختند.

flutina و concertina ساختار داخلی تقریبا مشابهی را دارا بودند، اما در flutina کلیدها با دست راست کنترل می شدند در حالیکه در concertina این عمل با دست چپ انجام می گرفت. آنچه که امروز آکاردئون نامیده می شود، در حقیقت نتیجه ترکیب این دو ساز است.

با گذشت زمان ابداعات بسیاری بر روی این ساز به اجرا در آمد، از آن جمله می توان به توسعه سیستم کی بورد و مکانیسم سوئیچ کردن بر اصوات مختلف در هنگام اجرا اشاره کرد.

آکاردئون امروزه در جنوب برزیل - در Rio Grande do Sul - بیش از دیگر نواحی توسط گروههای نوازندگان محلی مورد استفاده قرار می گیرد. از نوازندگان اصلی این خطه می توان به افرادی چون : Luciano Maia, Arthur De Faria, Leonel Gomez, Edilberto Bérgamo و Renato Borgetti اشاره کرد.

[magmagf]

این ساز متشکل از استوانه کوتاهی از جنس چوب، که قطر دایره ان حدود یک متر و ارتفاع آن 25 تا 30 سانتی متر است و بر دو سطح دایره ای شکل جانبی آن پوست کشیده شده است. بر دو نقطه از بدنه استوانه دو انتهای تسمه ای ثابت شده که نوازنده هنگام نواختن آن را به گردن می اندازد و به این ترتیب دهل در جلوی سینه و شکم او طوری قرار می گیرد که سطوح پوست دار در جوانب راست و چپ واقع شوند.نوازنده در دست راست خود چوبی به شکل عصا و در دست چپش ترکه ای نازک می گیرد و با آنها بر روی سطوح پوستی می کوبد، یا آنکه ترکه را به پوست چپ می چسباند و با عصا به پوست راست می کوبد.
کاسه صوتی دهل از جنس مس یا سفال می باشد.
صدای این ساز ارتفاعی نامعین دارد.
دهل، سازی کاملا محلی و همراهی کننده( بیشتر با سرنا) است.
چوبهای دهل را در اصطلاح ترکه و کجک می نامند.
در خاورمیانه و بویژه ایران دارای گونه‌های فراوان محلی است. برای نمونه در جنوب ایران گونه‌های زیادی از دهل وجود دارد مانند پیپه، جفه، پونکه و تویری.

[magmagf]

این ساز متشکل است از حلقه ای چوبی به عرض 5 تا 7 و قطر دایره ای از 25 تا 40 سانتی متر که بر یکی از سطوح جنبی دایره ای شکل آن پوست کشیده شده و در جدار داخلی ساز حدود چهل حلقه فلزی کوچک به فواصل مساوی آویزان شذه است. در یکی از نقاط جدار چوبی سوراخی است که نوازنده انگشت شصت دست راست را در آن داخل می کند و به این وسیله ساز را نگه می دارد و با بقیه انگشتان هر دو دست بر پوست می کوبد و در عین حال ساز را کمی سریع حرکت می دهد تا حلقه های کوچک داخلی همراه با کوبیدن انگشتان صوتی زنگ وار نیز حاصل کنند.
هیچ یک از اصوات ساز حائز ارتفاع معین نیستند.

در فرهنگ‌ها راجع به لفظ دایره تنها به این اکتفا شده که : «سازی است معروف که با انگشتان نوازند.» دایره را در تلفظ عامیانه «داریه» می گویند. در مازندارن به آن «دست دایره» و در آذربایجان «قاوال» (گاوال) می گویند. اهالی افغانستان به این ساز «دریه» می گویند. دایره را در قدیم «چنبر» می نامیدند و در زبان پهلوی نیز «کمبر» تلفظ می شود.
شواهد تاریخی نشان می دهد که این ساز در قدیم، رکن عمده‌ی مجالس عيش و طرب ، خصوصاً عروسی‌ها بوده است ولی اکنون آن اعتبار گذشته را دارا نمی باشد. در حال حاضر دایره در روستاهای ایران در گستره وسیعی متداول است (در روستاهای آذربایجان این ساز بیش از سایر مناطق متداول است و به آن «دایره قفقازی» می گویند). در روستاهای گيلان «دایره گیلکی» و مازندران «دست دایره» هم می گویند.

[magmagf]

این ساز متشکل از دو لوله مسی و گاه نئی، یا از جنس پر دای یا استخوان قلم مرغان دیگر) که به توازی به هم اتصال شده یا بر هم بسته و محکم شده است.
هر یک از لوله ها دارای قمیشی یک زبانه و مستقل از دیگری است. در طول هر لوله شش سوراخ، تعبیه شده، به طوری که سوراخ ها همواره در کنار هم قرار می گیرند. انتهای تحتانی لوله ها، مانند تمام سازهای بادی که تاکنون دیده ایم، باز است. دوزله به طولهای مختلف ساخته می شود.(کوچکترین آن، نوع ساخته شده در شهر به طول 22 سانتی متر و قطر حدود 2 سانتی متر است.)
وسعت ساز حدود دو اکتاو است که، بسته به بزرگی و کوچکی ساز در میدان صدائی متفاوت قرار می گیرد.
دوزله سازی است محلی و از انواع بادی های یک زبانه ای است.
در بعضی نقاط ایران، این ساز را جفته یا جفتی می نامند.

[magmagf]

ساز شستی دار زهی متعلق به قرون پانزدهم تا هیجدهم.
این ساز متشکل است از جعبه ای مستطیل شکل که ردیف شستی های آن در ضلع درازتر قرار می گیرد.
صفحه رزناتور در طرف راست نوازنده و شستی ها قرار داشته و خرک ها ارتعاش سیم ها را به این صفحه منتقل می کنند.
وقتی نوازنده شستی را فشار می دهد، اهرمی که به قسمت داخلی شستی وصل است، از زیر به سیم برخورده به آن فشار می آورد که همان سبب تولید ارتعاش می گردد.
صدای کلاویکورد نرم و لطیف است.

[magmagf]

از واژه ارگان یونانی به معنی ساز و آلت، نام سازی است و بعید نیست ارگ یا آکاردئون کنونی تکمیل شده آن باشد.
به هر حال نایهایی در دو صف، تالی یکدیگر قرار می دادند و در عقب آن دمی کار می گذاشتند که با دمیدن انبان دم در نایها می رفته و اصوات و الحان از آن نایها بیرون می آمده و با دست چپ و انگشت گذاری، الحان مورد نطر از آن استخراج می کردند.
شاید ارغنون تکمیل شده نی انبان بوده باشد.
گویند این ساز را افلاطون اختراع کرده است.

[magmagf]

جمله اي در هنر نوازندگي وجود دارد که مي گويد: بهترین ساز آن سازي است که نوازنده احساس کند این ساز در آغوش و دستان او به راحتي قرار گرفته و صدایی طبیعی و مطبوع نسبت به ذائقه فرهنگی او به وجود مي آورد.
و الحق که با نگاهي در بین سازها در خواهیم یافت که تار يک چنین سازی است.
نغمه هایی بسیار روح انگیز دارد و وقتی در آغوش نوازنده اش قرار می گیرد گویی که این چوب و پوست از روح نوازنده خود جان می گیرند و زنده می شوند.
تار یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی است که به آن وتر نیز گفته می شود.
اگر چه ما هنوز اطلاعات درستی از تاریخ دقیق پیدایش و ساخت آن نداریم ولی از قرار معلوم ان به زمان ابو نصر فارابی بر مي گردد.
موسیقی دانان قدیم و بزرگی چون صفی الدین ارموی،خواجه بها الدین و ابوالفرج اصفهانی و تنی چنداز شاعران و نویسندگان دوران گذشته درباره تقسیم فواصل پرده های که هم خوان و موافق پرده های تار نیز می باشد مطالبی گفته، شعری سروده و یاد کرده اند.
به عنوان مثال بابا طاهر همدانی شاعر شوریده و عارف ایران که در نیمه قرن پنجم هجری مي زيست در سروده ای از خود چنین این ساز را یاد مي کند:
دلی دیدوم چو مرغ پا شکسته، چو کشتی، بر لب دریا نشسته
همه گویند طاهر، تار بنواز صدا چون مي دهد تار شکسته
شکل ظاهری کاسه تار شبیه دل است و شاید به خاطر همین است که تار را ساز اهل دل و حال و تسکین دهنده روان آدمي لقب داده اند زیرا تار دارای صدای لطیف و دلربا است که بسیاری از متفکرین، عارفان، فیلسوفان، وارستگان و صوفیان پاک دل به آن عشق مي ورزند.
تار صدایی گرفته، محزون و کاملا شرقی دارد و از جنبه داشتن رزونانس، قدرت صدایی بالا و اجرای دستگاه ها و آوازهاي موسيقي سنتی ایران برترین و کاملترین ساز ایرانی محسوب مي شود.
تار از يک کاسه که روی آن پوست کشيده درست گردیده که همین کاسه نیز به دو قسمت بزرگ و کوچک تقسیم شده که قسمت بزرگ را شکم و کوچک را نقاره مي نامند.
دسته تار معمولا 45 تا 50 سانتی متر است که بر کناره های جلوی آن دو روکش استخوانی کار گذاشته شده است در انتهای دسته تار جعبه ای تعبیه شده که ب ه جعبه گوشی معروف است، که از هر طرف آن سه گوشي بر سطوح جانبی این جعبه قرار داده شده که سیم های تار را به دور آنها مي پیچند.
تعداد سیم های تار شش عدد است که از آخر کاسه یا شکم شروع شده و از روی خرک که به منظور بالا نگاه داشتن سیم ها بر روی پوست قرار گرفته مي گذرد.
اين شش سیم در تمام طول دسته کشیده شده و به داخل جعبه گوشي ها رفته و به دور آنها پيچيده شده است.
سیمهای ششگانه عبارتند از:
دو سیم سفید( پائین) که همصدا کوک می شوند.
دو سیم زرد( همصدا)
یک سیم سفید نازک به نام زیر
و یک سیم زرد(بم)
که دو تای آخری غالبا به فاصله اکتاو کوک می شوند.
فاصله سیم های هم صوت سفید، نسبت به سیم های زرد غالبا چهارم و سیم های سفید نسبت به سیم بم معمولا فاصله اکتاو یا هفتم را تشکیل می دهند.
تار با مضرابی کوچک از جنس برنج به طول تقریبی سه سانتی متر نواخته می شود. در قسمتی از نصف طول مضراب، برای آنکه در دستهای نوازنده راحت قرار گیرد با موم پوشیده شده است.
در گذشته سازندگان تار در گوشه و کنار کشور بسيار بودند که نامی از ایشان به جای نمانده و تنها تنی چند از ایشان مثل استاد خاجیک، هامبارسون، فرج الله، آقا قلی، یحیی، برادران صنعت و استاد حاجی و پسرش رمضان شاهرخ شناخته شده اند.
کسانی که به بقای اين ساز و تکامل ان کمک کردند و عمر خود را بر سر این کار نهادند.

[magmagf]

معرب آن طنبور است.
دارای شکمی گلابی شکل و دسته ای دراز است که بر روی آن از 10 تا 15 پرده بسته می شود، رویه جلویی شکم چوبی است. دسته این ساز مانند سه تار به سر ساز متصل است و سر در حقیقت ادامه دسته است که بر روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یک گوشی کار گذارده شده که سیم ها به دور آنها پیچیده مي شوند.
در قدیم دوتار بر آن می بسته اند و اکنون سه تار هم بر آن می بندند، بعضی برای تقویت صدا شش تار هم بر آن می بندند.
سیم های تنبور چهار عدد و معمولا به فاصله های مختلف کوک مي شده است.
این ساز معمولا بدون مضراب و با انگشت نواخته می شود.
چنانکه در تاریخ موسیقی ایران نوشته شده در قدیم سازی به نام تنبور وجود داشته و از آن انواع مختلفی ذکر کرده اند مثلا گفته شده که فارابی تئوری دان مشهور موسیقی ایران تنبور بغدادی و تنبور خراسان را دستان بندی کرده است.

[magmagf]

هارپ نام سازي است که در ايران به آن چنگ مي گوييم چنگ يکي از قديمترين سازها و متعلق به حدود1200 سال قبل از ميلاد است اولين بار مصري ها و ايراني ها و ديگر ملل متمدن دنيا آن را مورد استفاده قرار دادند



ولي بعدها نواختن اين ساز متروک شد تا دوباره در قرن 15 و16 در آلمان استفاده شددر گذشته ، اين ساز، به صورت چنگي قابي بود که بين قرن هشتم و دهم ميلادي ظاهر شد و تا اواسط قرن پانزدهم ميلادي به وسيله نوازندگان دوره گرد در تمام اروپا مورد استفاده قرار مي گرفت.


در قرن 18 ميلادي هوخ بروکر در باوير به فکر تکميل و از بين بردن نقص هاي هارپ افتاد. او چند دستگاه هارپ پدال دار را که وسعت صداي آنها3 اکتاو بود، ساخت.

پس از آن گويفرد ، لورت و نادرمان و ديگران تلاش کردند تا ساخته بروکر را کاملتر کنند؛ اما موفقيت چنداني به دست نياوردند، علت آن هم تعداد پدالهاي اين ساز بود



که نواختن آن را براي نوازندگان دشوار مي کرد بنابراين گوزينو در سال 1782 براي اين که تعداد پدال ها را کم کند، پدال دوبله دو تايي را طراحي کرد



اما اجل مهلتش نداد.در سال 1811 سباستيان ارارد موسيقيدان فرانسوي اختراع هارپ هوخ بروکر را تکميل کرد و به شکلي ساخت که نمونه آن امروز همه جا متداول است



و “تن ” درخشان و مطبوع دارد.ارارد ساخته خود را با پدال هاي دوبله اولين بار در لندن به معرض نمايش گذاشت که مورد اقبال و تشويق مردم قرار گرفت.

او پس از اين موفقيت به پاريس بازگشت و شروع به ساختن هارپهاي جديدي کرد.


اما با کمي تعداد آنها قيمت اين ساز به قدري زياد بود که فقط توانگران مي توانستند آن را بخرند آن هم نه براي نواختن بلکه براي زينت سالنها و به همين علت تاتا سالهاي نخستين قرن بيستم مردم تصور مي کردند که هارپ، سازي تجملي است.


از سال 1910 به بعد، مردم بتدريج براي نواختن و ياد گرفتن هارپ عشق و علاقه پيدا کردند و اکنون در تمام کنسروارتوارهاي بزرگ دنيا کلاس هارپ وجود دارد و شاگردان زيادي مشغول فرا گرفتن اين ساز هستند.چنگ ، امروزه يک ساز دائمي ارکسترهاي سمفونيک و اپرايي است و بعضي مواقع در گروههاي مجلسي بسيار کارآمد است.


اين ساز در انواع چنگ ، وراکروز، سانگ ، گاک ، ايرلندي ، کرار، کورا و بريمبو در نقاط مختلف جهان استفاده مي شود که بريمبو تنها يک سيم دارد اما برخي از انواع آن بسيار پيچيده است.



اغلب اشخاص گمان مي کنند که سيماي هارپ را مثل ويولون پيزيکاتو مي نوازند در صورتي که بايد براي نواختن آن انگشت را فشار داد و بعد آن را رها کرد و تمام شيريني لحن هارپ مربوط به همين قسمت است.


تکنيک هارپ بسيار سريع است ولي تا نوازنده طرز فشار انگشتها را ياد نگيرد نبايد بيهوده براي تکنيک بکوشد.چنگ ، سازي با وسعت صداي شش و نيم اکتاو است که معمولا46 سيم و هفت پدال دوبله دارد



و مثل گام دياتونيک پيانو کوک مي شود، که به وسيله همين پدال ها مي توان گامها را عوض کرد.قدرت کششي اين ساز 7/1 متري ، که به وسيله زه ها بر روي قاب چنگ دوکاره يا کنسرتي اعمال مي شود تا680 کيلوگرم است.