عروض چیست؟
علم عروض علم شناخت وزن شعر و تعیین موزون بودن یا نبودن اشعار است.
وزن چیست؟
هماهنگی و نظم بین اجزاء و اصوات شعر است که موجب می گردد شعر به شکلی آهنگین خوانده شود.
اصوات و اجزاء شعر :
کوچکترین واحد تشکیل دهنده ی شعر هجا نام دارد که خود از واحد کوچکتری به نام واک ( واج ) تشکیل شده است.
واک چیست؟
به هر یک از صامت ها یا مصوت های موجود در زبان فارسی یک واک گفته می شود.
صامت و مصوت:
در زبان فارسی از شش مصوت (صدا دار یا به صدا درآورنده) استفاده می شود. این مصوت ها بر دو نوعند مصوت کوتاه و مصوت بلند.
* نکته: کشیدگی زمانی هر مصوت بلند تقریبا معادل دو مصوت کوتاه است.
مصوت های کوتاه: َ ِ ُ
مصوت های بلند : آ او ای
سایر حروف را که فارسی زبانان بدون کمک مصوت ها قادر به تلفظ آن نیستند ، صامت می نامند.
آوانویسی یا املای عروضی:
به سبب آنکه در نگارش فارسی اصوات کوتاه نگاشته نشده و همچنین در برخی موارد حروف یا اصوات با شکلی غیر از آنچه نگاشته شده خوانده می شوند، برای بررسی عروضی اشعار از املای عروضی استفاده می شود . اغلب کتب آموزشی عروض ، برای آوانویسی از حروف لاتین (با اندکی تغییر) استفاده می نمایند لیکن در این کارگاه از حروف فارسی برای آوانویسی استفاده خواهیم کرد.(جهت تکمیل اطلاعات اعضاء کارگاه ، آوانویسی لاتین در مبحثی تکمیلی ارائه خواهد شد).
در املای عروضی ، به جای حروف از واک ها استفاده می شود بنا براین به زبان ساده تر می توان گفت در املای عروضی ، هر آنچه را که می شنویم ، می نویسیم.
مثال هایی برای آوا نویسی:
پدر = پِدَر
خواهر = خااهَر * همانطور که قبلا اشاره شد هرمصوت بلند معادل دو مصوت کوتاه است پس به جای مصوت بلند آ از (اا) استفاده می کنیم
نامه = ناامِ
املای عروضی استثنائاتی دارد که متعاقبا و به تدریج به آنها اشاره خواهد شد.
هجا چیست؟
هجا یا سیلاب یا همان بخش که در کلاس اول ابتدایی آموزش داده می شود مجموعه ای از اصوات است که از ترکیب یک مصوت (کوتاه یا بلند) با چند صامت ( یک ، دو یا سه صامت) تشکیل می شود.
بدیهی است که تعداد هجا های یک واژه برابر است با تعداد مصوت های آن واژه
مثال:
گلستان دارای سه مصوت( ُ ) ، ( ِ ) و ( ا ) می باشد پس سه هجا دارد : (گُ) ، ( لِس ) و (تان)
پِدَر = پِ + دَر
حال واژه ها را با املای عروضی نوشته و هجاهای آنها را بررسی می کنیم:
خواهر = خااهَر = خاا +هَر
نامه = ناامِ = ناا + مِ *
* نکته ی شماره 1 املای عروضی: (ه) غیر ملفوظ به کسره تبدیل می شود
آباد = عاابااد = عاا + بااد *
* نکته ی شماره ی 2 املای عروضی: در زبان فارسی هیچ کلمه ای با مصوت آغاز نمیشود. درکلماتی مثل آباد یا ایهام در حقیقت یک صامت همزه در آغاز واژه قرار دارد که در املای عروضی آن را به شکل (ع) می نویسیم .
هجای کوتاه ، بلند و کشیده:
اگر به هجاهای واژه های فوق توجه نمایید خواهید دید که هر هجا از دو ، سه یا چهار علامت تشکیل شده است . مثلا واژه ی آباد = عاا + بااد شامل دو هجا است که اولی یعنی (عاا) سه علامت و دومی یعنی (بااد) چهار علامت دارند یا واژه ی نامه = ناا + مِ از دو هجا تشکیل شده که اولی یعنی (ناا) سه علامت و دومی یعنی (مِ) دو علامت دارند.
هر هجا که از دو علامت تشکیل شده باشد یک هجای کوتاه است
هرهجا که از سه علامت تشکیل شده باشد یک هجای بلند است
هرهجا که از چهار علامت تشکیل شده باشد یک هجای کشیده است
سایر نکات املای عروضی
3 هرگاه صدای (و) در کلمات به شکل کوتاه تلفظ گردد در املای عروضی به شکل ( ُ ) نوشته می شود مانند (تو) که نوشته می شود (تُ) یا (خود) که نوشته می شود (خُد)
4 صدای (و) در کلماتی همچون (کوثر) یا (خسرو) به شکل ( ُ و) نوشته می شود یعنی (کُوثَر) و (خُسرُو)
نکته : اگر بعد از این نوع (و) مصوت دیگری بیاید به دو صدای ( ُ ) و (واو) تجزیه می شود مثل خسروان که می شود خُس + رُ + وان
5 (و ) حامل همزه مثل سؤال (ا) حامل همزه مثل مسأله و همزه به هرشکل در کلمات به (ع) تبدیل می شود.
استثنا : (أ) اول کلمات اگر به کلمه ی قبلی بچسبد حذف می شود مثلا (من است) می شود (مَنَست) مگر به اختیار شاعر
6 هرگاه نون ساکن تنها بعد از مصوت بلند بیاید باعث می شود آن مصوت کوتاه تلفظ شود و در آوانویسی هم کوتاه منظور می گردد اما اگر نون ساکن به هر دلیل ( وصل شدن به کلمه ی بعد) متحرک شود این استثنا اعمال نمی گردد.مثال:
نان = نان
نانخور = نانخُر
اما نان است = ناانَست
7 اگر بعد از (ای) حرف (ی) بیاید (ای) به ( ِ ) تبدیل می شود مثل : بیا = بِ + یا
8 حرف مشدد دوبار نوشته می شود
منبع : انجمن شعر و ادب
جواب بصورت نقل قول
