√ زبان‌شناسي

علماى زبانشناسى بر آن هستند که زبانهاى امروزى دنيا بر سه بخش است:

- نخست : بخش يکهجائى (يکسيلابى ـ Langues Monosyllabiques) و اين قمس زبانها را از زبانهاى ريشگى نامند زيرا لغات تنها يک ريشه است که به اوّل يا آخر آن هجاهائي(۱) نيفزودهاند. زبان چينى و آنامى و سيامى را از اين دسته مىدانند. در زبانهاى ريشگى شمارهٔ لغتها محدود است چنانکه گويند چينيان براى بيان فکر خود ناگزير هستند لغات را پس و پيش کنند يا مراد خود را با تغيير لحن و آهنگ کلمه بفهمانند. (۱) . هَجا يَهْجُو هَجْواً: يعنى برشمردن و هجو کردن يعنى عيب کس شمردن، و اهجاء تقطيع لفظ است به حروف و شمردن حرفهاى کلمه، و حروف هجا ابجد هوز است الى آخر يا الف با تاء است الى آخر يعنى حروف مقطعه و جدا شده و حروف تهجى هم بدين معنى است و به اصطلاح هر حرکت که از حرفى به گوش آيد آن را هم هجا گويند و اين لفظ ترجمهٔ سيلاب فرهنگ است.

- دوم : بخش زبانهاى ملتصق (Lantues Agglutinantes) اين زيانها يکهجائى نيست، چه در لغات اين زبان به هنگام اشتقاق، هجاهائى بر ريشهٔ اصلى افزوده مىشود، ولى ريشهٔ اصلى از افزودن هجاها هيچگاه تغيير نمىکند و دست نمىخورد و هر چه بر او افزايند به آخر او الحاق مىشود و مردمى که زبانشان را ملتصق خوانند اينان هستند: مردم اورال و آلتائى که شاخهاى از نژاد زردپوست مىباشند مانند مغولان و تاتاران و ترکان و مردم دونغوز و فين و ساموئيد و بيشتر ساکنان سيبريا و دشت قبچاق، مردم ژاپن و اهالى کُره، دروايد، باسک (Basques) از مردم هند، بوميان آمريکا، مردم نوبى (جنوب مصر در آفريقا) مردم هُوتْتِنْتُتْ (Hottentots)، مردم کافرْ (Caffres) و سياه پوستان افريقا، مردم استراليا.

- سوم : بخش زبانهاى پيوندى (Flectives) ـ در اين زبانها بر ريشه و مادهٔ لغات هجاهائى افزوده مىشود ولى نه تنها به آخر ريشه، بلکه به اول ريشه هم ـ ديگر اينکه ريشهٔ لغت بر اثر افزايش تغيير مىکند، گوئى که ريشه با آنچه بر وى افزوده شده است جوش خورده و پيوند يافته است ـ به خلاف زبان ملتصق که چون ريشه تغيير نمىکند هجاهائى که بر ريشه افزوده است مثل آن است که به ربشه چسبانده باشند نه با او پيوسته باشد. زبانهاى پيوندى اينها است:

- زبانهاى سامى مانند عبرى و عربى و آرامى که بعد سُريانى ناميده شد، و در عهد قديم زبانهاى فنيقى و بابلى و آشورى و زبان مردم قرطاجنه که شعبهاى بودهاند از فنيقيان و زبان حميري.

- زبانهاى مردم هند و اروپائى به معنى اعم: آريائيان هند ـ آريائيان ايران(۲) ، يونانيان ـ ايتاليائيان ـ مرداسِلتْ (بوميان اروپائى غربي) ـ ژرمنى (آلمان و آنگلوساکسون و مردم اسکانديناوي) ـ لِتْ و ليتوانى و سلاو (که روس و سلاوهاى شرقى اروپا و مردم بلغار و صرب و ساير سلاوهاى بالکان باشند). (۲) .

زبان فارسى در بعضى از افعال قياسى ملتصق است ولى در غالب افعال سماعى و قياسى غيرتام و ترکيبهاى مزجى در شمار زبانهاى پيوندى است و اين حالت از امتزاج لهجههاى مختلف و شاخههاى گوناگون زبانهاى ايرانى در يکديگر موجود شده است.

علماى زبانشناسى برآن هستند که زبانهاى بخش سوّم از راحل زبانهاى بخش اوّل و دوّم درگذشته و ترّقى کرده تا بدين درجه رسيده است ـ يعنى اين زبانها مستقلاً در سير تطوّر کمال يافتهاند.

منبع: aftab.ir



====

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

زبان‌شناسي مطالعه‌ي علمي‌ زبان است. در اين علم، زبان انسان به مثابه نظامي‌از نشانه‌ها، دستگاهي براي ايجاد ارتباط،نظامي‌متشكل از نظام‌هاي كوچك‌تر،يكي از مهم‌ترين نهادهاي اجتماعي انسان،ابزاري براي مطالعات روان‌شناختي و غيره مورد مطالعه قرار مي‌گيرد. همچنين كاربردهاي متنوع زبان‌شناسي در علومي ‌مانند آموزش زبان،فرهنگ نگاري،ترجمه،زبان‌شناسي رايانه‌اي،مطالعه‌ي تغيير و تحول زبان‌ها،مطالعه‌ي زبان‌هاي باستاني،گويش شناسي و ديگر رشته‌ها استفاده مي‌گردد.
زبان انسان دستگاهي است كه در وهله‌ي اول براي امر ارتباط به كار مي‌رود و در اين امر از نشانه استفاده مي‌گردد. اين دستگاه از سه نظام كوچك‌تر آوايي، واژگان و نحوي تشكيل شده است. مطالعه‌ي بخش آوايي زبان و نظام آوايي آن و نيز واج‌ها و قواعد واجي به ترتيب در آواشناسي و واج‌شناسيبررسي مي‌گردند. ساخت واژه (صرف) به مطالعه‌ي دستگاه واژگاني مي‌پردازد و نحو قواعد و قانون مندي‌هاي ساختارهاي بزرگ‌تر از واژه را بررسي مي‌كند.
جامعه شناسي زبان، بررسي زبان به مثابه نهادي اجتماعي در اجتماع سخن‌گويان آن زبان است. دستاوردهاي ديگر زبان‌شناسي در علوم كاربردي ديگر مانند آموزش زبان، ترجمه، فرهنگ نگاري و غيره مورد استفاده قرار مي‌گيرد و همگي زير مجموعه‌ي رشته‌ي زبان‌شناسي همگاني قلمداد مي‌گردند.

زبان‌شناسی می‌کوشد تا به پرسشهایی بنیادین همچون «زبان چیست؟» و «زبان چگونه عمل می‌کند؟» پاسخ گوید. برای نمونه، در این که «زبان آدمی با سامانه ارتباطی دیگر جانوران چه تفاوتی دارد؟»، «کودک چگونه سخن گفتن می‌آموزد؟»، «انسان چگونه می‌نویسد و از چه راهی زبان نانوشتاری را واکاوی (تحلیل) می‌کند؟»، «چرا زبانها دیگرگون می‌شوند؟» و جز اینها.
کسی را که به بررسی‌های زبان‌شناختی می‌پردازد، زبان‌شناس می‌نامند. زبان‌شناس اگرچه باید آزمودگی گسترده‌ای در چندین گونه زبان داشته باشد، ولی، بایستگی و لزومی ندارد که به روانی به چندین زبان سخن بگوید.برای او مهم‌تر این است که بتواند پدیده‌های زبان‌شناختی را مانند سامانه واژه‌های یک زبان یا کارواژه‌های آن را کندوکاو نماید و بازبشکافد. او بیشتر یک مشاهده گر برون گرا و ورزیده‌است تا یک طرف گفتگو.

دانش زبان‌شناسی شاخه‌های گوناگونی دارد. برخی از آنها از این قرارند: زبان‌شناسی سنجشی-تاریخی، دستور گشتاری، دستور زایشی، آواشناسی، معناشناسی و گونه‌شناسی زبان. عصب شناسی زبان و زبان شناسی بالینی نیز از شاخه‌های جدید زبان شناسی می‌باشند.

دانش زبان‌شناسی با کتاب دستور سانسکریت نوشته پانینی هندی آغاز گشت. پانینی در سده پنجم پیش از زایش مسیح دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای نوشت. نوام چامسکی از زبان‌شناسانی است که نظریاتش انقلابی در این رشته به وجود آوردند. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی و «به طور ارثی برنامه‌ریزی شده» اوست و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای یادگیری زبان مادری ایفا می‌کند. کودک مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط زبانی خویش می‌گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به صورت اکتسابی وارد مغز کودک می‌شود


منبع: ویکی پدیا

زبان وسیله ی بیان تفکر است و غالباً برای انتقال فکر کسی به دیگری به کار میرود. این انتقال ممکن است به وسیله ی گفتن، نوشتن، اشاره و یا لمس انجام شود. پس هر چه وسیله ی انتقال فکر، یعنی زبان، از طرفی ساده و از طرف دیگر دقیق تر باشد، عمل انتقال فکر دقیق تر و راحت تر صورت خواهد گرفت.



انواع زبان

زبان از لحاظ ارزش ادبی به سه قسمت میشود:

1-زبان ادبی: که زبان شاعران و نویسندگان است و در آن هنرنمایی های ادبی بسیار به کار میرود. نظم و نثر قدیم فارسی نمونه ی درخشانی از زبان ادبی است.

2-زبان گفتگو: که زبان صحبت افراد تحصیل کرده است و اگر چه فاقد هنرنمایی های ادبی است، ولی باید در حال سادگی بی غلط باشد. در زبان گفتگو همیشه صرفه جویی به کار میرود. نویسندگان معمولاً در نوشتن زبان ادبی به کار میبرند و در صحبت زبان گفتگو.

3-زبان عامیانه: که زبان مردم تحصیل نکرده و عامی است و شامل لغتهای غلط یا نیمه غلطی است که در دو زبان دیگر نباید دیده شود، علاوه بر این دارای غلط های صرفی و نحوی نیز هست. گاه در زبان عامیانه لغات بسیار اصییل نیز یافت میشود که باید آنها را با به کار بردن ادبی زنده کرد.



طبقه بندی زبان های جهان

زبان شناسان زبان های جهان را به سه دسته ی زیر تقسیم کرده اند:



1-زبان های یک هجائی (تک هجایی)

در این زبان ها کلمات فقط از یک هجای تغییر ناپذیر درست شده اند. یعنی نه ریشه ی کلمه تغییر میکند و نه بدان پیشوند یا پسوندی متصل می شود. این زبان ها در حالت ابتدایی باقی مانده اند، مثل: زبان های چینی، تبتی و سیامی

2-زبان های التصاقی (پیوندی)

در این زبان ها کلمات از یک یا چند هجای تغییرناپذیر درست شده اند، ولی میتواند به هم بچسبند یا پیشوند و پسوندی بگیرند تا معنی نوی به دست آید، مثل: زبان های فنلاندی، ترکی، مغولی، تاتاری، ژاپنی و کره ای

3-زبان های منصرف (صرفی)

در این زبان ها کلمات از یک یا چند هجای تغییرپذیر درست شده اند. یعنی ریشه ی کلمه ها برعکس زبان های بالا تغییر می کند و به صورت های مختلف درمیاید. علاوه بر این پیوند پیشوند و پسوند با کلمه ها در این زبان ها فراوان است. زبان های مهم دنیا از این نوعند، مثل زبان های هندی، ایرانی، یونانی، لاتین، ژرمنی، اسلاوی، ارمنی و سامی



الف- زبان های هندی و اروپاای

1-زبان های هندی: سانسکریت، ودا، ...

2-زبان های ایرانی: پارسی باستان (پارسی کهن – فرس قدیم)، اوستایی، پهلوی (زبان ساسانیان)، پارتی (زبان اشکانیان)، دری، سُغدی، خوارزمی، سکایی، ...

پارسی باستان با زبان اوستاای و سانسکرت از یک ریشه اند. اوستا زبانی است که برای نوشتن اوستا کتاب دینی زردشتیان ایران باستان به کار رفته است، به این سبب آن را زبان اوستاای نامند. پارسی باستان و اوستا فرزندان یک پدرند.

زبان های هند و ایرانی یکی از مهم ترین شاخه های زبان هند و اروپاای است و آریاای نامیده میشوند.

3-زبان یونانی

4-زبان لاتین

زبان لاتین زبان رومیان قدیم بوده است که امروزه جزو زبان های مرده ی دنیا محسوب میشود.

زبان های زیر مشتق از زبان لاتین هستند: فرانسه، ایتالیایی، اسپانیایی، پرتقالی و رومانی.

5-زبان های ژرمنی: آلمانی، انگلیسی، هلندی، سوئدی، نروژی، ...

6-زبان های اسلاوی: روسی، چکی، لهستانی، ...



ب- زبان های سامی

زبان های سامی عبارتند از: عربی، عبری، آشوری، فینیقی، کلدانی، سریانی، ...

زبان های سامی بالا با چند زبان نزدیک به آنها در شاخه ی بزرگ تری بنام زبان های سامی و حامی قرار می گیرند.



زبان فارسی

فارسی زبانی است که در ایران، افغانستان، تاجیکستان، قسمتی از هندوستان، ترکستان، قفقاز و عراق بدان صحبت می کنند. زبان فارسی به جا مانده ی زبان های قدیمی ایران است. این زبان ها عبارتند از:

1-فارسی باستان

فارسی باستان (پارسی کهن) زبانی است که در زمان هخامنشیان بدان صحبت کرده اند و سنگ نبشته های بیستون، الوند و تخت جمشید بدان زبان است. خط این زبان را میخی نامند، زیرا شبیه به میخ است و از چپ به راست نوشته می شده است.

2-فارسی میانه

فارسی میانه که آن را پهلوی هم می خوانند، به خصوص در زمان اشکانیان معمول بوده است و به دو قسمت می شود، یکی پهلوی اشکانی (پارتی) و دیگری پهلوی ساسانی. خط این زبان را نیز پهلوی نامند. پهلوی در شمال شرق ایران معمول بوده است و از راست به چپ نوشته می شده.

3-فارسی دری

فارسی دری در زمان ساسانیان در مشرق و جنوب ایران به خصوص در پایتخت آنان مدائن معمول بوده است و پس از ورود اسلام به ایران به تدریج تغییراتی در آن داده شده است و به صورت زبان بعد از اسلام ایران در آمده و از نیمه دوم قرن سوم هجری تا به حال ادامه دارد.

چندی پس از ورود اسلام به ایران کم کم لغت های عربی به مقدار کم وارد زبان فارسی شدند، چنان که در قدیمی ترین کتاب های فارسی تعداد لغت های عربی از پنج درصد تجاوز نمی کند. ولی در دوره های بعد نویسندگان فارسی لغت های عربی فراوانی وارد زبان فارسی کردند، به حدی که در دوره های بعد در بعضی از کتاب های قدیمی تعداد آنها به بیش از شصد درصد رسید.

فارسی دری با اختلافات کمی همان زبان فرس قدیم و میانه است ولی خط بعللی که مهم تر از همه ارتباط با مذهب می باشد هنوز عربی است. به عبارت دیگر همان خصوصیاتی که در نوشتن یک آیه از قرآن کریم یا یک جمله عربی به کار می رود ما در نوشتن یک شعر یا یک جمله فارسی نیز بکار می بریم:

1-از راست به چپ می نویسیم.

2-متصل و منفصل است.

3-هر حرف نماینده چند صدا است.

4-حروف آن بعضی نقطه دار و بعضی بی نقطه است.



تعریف دستور زبان، صرف و نحو در زبان فارسی

دانشی که به ما راه درست گفتن و درست نوشتن را می آموزد در زبان ما بنام دستور معروف شده است.

صرف (تجزیه)در زبان فارسی عبارت از شناخت نوع واژه بدون در نظر گرفتن آن در جمله است. یعنی تقسیم کلمه ها را بنابر نوع آنها در فارسی دستور صرفی نامند.

نحو (ترکیب)در زبان فارسی عبارت از شناخت عمل واژه ها در جمله و رابطه آنها با هم است و این را دستور نحوی نامند.

بنابر این فایده آموختن دستور زبان درست گفتن و درست نوشتن است و غرض از تعلیم و تعلم آن رسیدن به این مقصود است.



کلام، جمله، کلمه، هجا، حرف

آنچه بدان مقصود خود را بیان می کنند کلام نام دارد. کلام از جمله و جمله از کلمه و کلمه از هجا، و هجا از حرف درست شده است. از مجموع دو یا سه حرف، هجا درست می شود و از مجموع دو یا چند هجا، کلمه، مثلاً کلمه ی مردم دارای دو هجا است (مر+دم) و کلمه ی دانشگاه دارای سه هجا است (دا+نش+گاه). کلمه دارای معنی است مانند: خانه، ولی حرف هرگز معنی ندارد مانند: ج، ش و ک. از مجموع کلمه جمله درست می شود (که همیشه باید با معنی باشد) و از مجموع جمله کلام.



حرف های زبان فارسی

زبان فارسی دارای سی و دو حرف زیر است:

ا، ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، خ، د، ذ، ر، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، ه، ی



پس از چندی از ورود اسلام به ایران، زبان فارسی را به خط عربی نوشتند. به این سبب الفبای عربی را برای نوشتن خط فارسی به کار بردند. برای این چهار حرف فارسی پ، چ، ژ، گ حرف های مشابه عربی را با کمی تغییر به کار برده اند. پس در هر کلمه ای که یکی از چهار حرف بالا به کار رفته باشد، آن کلمه عربی نیست.

مثال: پسر، چشم، ژاله و گرگ



هشت حرف ث، ح، ص، ض، ط، ظ، ع، ق ویژه زبان عربی است.

مثال: ثلث، حسن، صاحب، ضربه، طلب، ظهر، علی و قلم

پس هر کلمه ای که با این حرفها نوشته شود، یا عربی است یا فارسی تغییر یافته.



و باقی بیست حروف بالا که با رنگ سبز مشخص شده اند بین دو زبان مشترک می باشند.



بعضی از کلمه های فارسی را با حرف های عربی نوشته اند.

مثال: صد، شصت، غلطیدن، طپیدن، طپانچه، ...

که فارسی آنها به صورت زیر است:

سد، شَست، غلتیدن، تپیدن، طپانچه، ...

زبان درى

در معنى حقيقى کلمه (دري) اختلاف است و در فرهنگها وجوه مختلف نگاشتهاند و از آن جمله آن است که: ”گويند لغت ساکنان چند شهر بوده است که آن بلخ و بخارا و بدخشان و مرو است، و طايقهاى برآن هستند که مردمان درگاه کيان بدان متکلم مىشدهاند و گروهى گويند که در زمان بهمن اسفنديار چون مردم از اطراف عالم به درگاه او مىآمدند و زبان يکديگر را نمىفهميدند بهمن فرمود تا دانشمندان زبانفارسى را وضع کردند و آن را درى نام نهادند يعنى زبانى که به درگاه پادشاهان تکلّم کنند و حکم کرد تا در ممالک به اين زبان سخن گويند ـ و منسوب به دره را نيز گويند همچو کبک درى و اين به اعتبار خوشخانى هم مىتوان بوده باشد زيرا که بهترين لغات فارسى زبان درى است. (برهان قاطع حرف دال).

از ميان تقريرها و توجيههاى ديگر چيزى که بتوان پذيرفت دو چيز است: يکى آنکه در دربار و ميان بزرگان در خانه و رجال مداين (تيستفون پايتخت ساساني) به اين زبان سخن مىگفته باشند. ديگر آنکه اين زبان زبان مردم خراسان و مشرق ايران و بلخ و بخارا و مرو بوده باشد ـ و جمع بين اين دو وجه نيز خالى از اشکال است و مسائلى که اين دو وجه را تأييد مىکند و در زير ياد مىشود:

- روايت ابنالنديم از ابنمقفعّ که گويد: ”زبان درى لغت شهرهاى مداين است و در دربار پادشاه بدان زبان سخن مىگفتند و لغات مشرق و بلخ در آن غلبه دارد. ـ براى تفصيل اين روايت رجوع کنيد به مبحث مربوط به لهجهها.)

- روايت ياقوت از حمزةبنالحسن و نصّ کتاب التنبيه حمزه که مطابق روايت ابنالنديم است. - غالب عبارات فارسى که در کتب عربى از قول شاهنشاهان ساسانى و رجال آن عصر بهعينه نقل شده است به زبان درى است نه به زبان پهلوي، و از آن جمله عبارتى است که جاحظْ در کتاب المحاسُن و الاضداد (طبع مصر ص ۱۲۸) گويد: وَ وَقَّعَ عبدالله بنِ طاهر: مَنْ سَعَى رَعَى وَ مَْن لَزِمَ الَمْنَامَ رِيْ الأحْلامَ، هذَا المَعْنى سِرَقُةُُ مِنْ توَقِيعاتِ اَنوشَرورانَفانه يقول: هر ک رَوذَ چَرذَ، هَرک خُسْپَدْ خواب بينذ“ و باز هم جاحظ در کتاب التّاج عباراتى از شاهنشاهان ساسانى ذکر مىکند مثل ”خرّم خفتار“ و غيره که همه به زبان درى است. و نيز طبرى عبارتى از قول اسماعيلابن عامر يکى از سرداران سپاه خراسان که مروانبنمحمد آخرين خليفهٔ اموى را دنبال کرد و در مصر به او رسيد، و مروان در آن جنگ به قتل آمد گويد: اسمعيل به خراسانيان گفت: ”دهيذ يا جُوانکان!“ و جاى ديگر از قول همو گويد (طبرى ج ۳ حلقه ۳ ص ۶۵ طبع ليدن): ”يا اهل خراسان مردمان خانه بيابان هستيد برخيزيد؟“ و اين دو عبارت هم به زبان درى است.

و نيز ابنقتيبه در عُيونالاخبار (جلد ۱ ص ۱۴۹ طبع قاهره.) در شرح رزم ”وَهْرَزْسُوا“ (۱) با حبشيان در يمن حکايتى ذکر کرده و گويد: ”سواران ايرانى بر تيرهاى خود نامها مىنوشتند گاه نام شاهنشاه گاه نام خود سوار و گاه نام پسر و گاه نام زن ـ وهرز چون با صف حبشه برابر آمد، غلام را گفت تيرى از ترکش برآور و فرامن ده، غلام تيرى برآورد و بهدست سوار داد که بر آن تير نام زن وهرز نوشته بود، و هرز آن را به فال بد گرفت و با غلام گفت: توئى زن! و اين فال بد به تو بازگردد! برگردان و تيرى ديگر ده. غلام تير را به جعبه درانداخت و دست بزد و تيرى ديگر برآورد و بهدست خداوند داد. چون وهرز نگريست باز همان تير بود! پس وهرز در فالى که زده بود به انديشه رفت و ناگهان با خود گفت: زنان! (در اصل کتاب عين اين کلمه را آورده سپس گويد: و زنان بالفارسيه النساء) سپس گفت زن آن! (يعنى بزن آن را) نيکو فالىست اين! ... الخ“

(۱) . عيونالاخبار وهرز تقديم راء بر زاء معمجه و در بعضى کتب وهرز به تقديم زاء بر راء مهمله ديده شده و بايد املاء اخير درست باشد.

اين داستان مىرساند که وَهْرَزْ به زبان درى سخن مىگفته است و يا نقال سخنان آنان را تازيان به مناسبت آنکه زبان بزرگان ايران زبان درى بوده است به همان زبان شنيده و روايت کردهاند ـ چه در زبان پهلوى زن را ”کن“ گويند و دختر را ”کنيزک“ ولى فعل زدن را بازاء معجمه آورند و در زبان پهلوى بيرون آمدن نام منکوحهٔ وهرز با فعل ”زن“ جناس نباشد و اين تجنيس تنها در زبان درى صورت پذيرد و از همه معتبرتر، روايتى است که ابنقتيبه در عُيونالأخبار (ج۴ ص ۹۱ طبع قاهره) از قول علىبنهشام آورده و گويد: در شهر مرو مردى بود که براى ما قصههاى مبکى نقل مىکرد و ما را مىگريانيد سپس از آستين طنبورى برآورده مىخواند: ابا اين تيمار بايد اندکى شادي...“ ـ و اين عبارت هم که شعر هفتهجائى است، بلاشک زبان درى است. و از اين دست، جملههاى دري، که از قول بزرگان عهد ساسانى نقل کردهاند، در کتب تاريخ و ادب بسيار است، و جملههاى پهلوى هم در آن ميان ديده مىشود، ليکن غلبه با جملههاى درى است و از اين رو مىتوان رأى ابنمقفع را تأييد نمود.

- دليل قوىترى که بر اثبات قول ابنمقفع و صاحبان فرهنگ فارسى داريم انتشار زبان درى است بار اوّل از جانب مشرق و نيمروز. زيرا که مىدانيم که زبان عامهٔ مردم مغرب ايران، پهلوى بوده و غالب کتب دينى و ادبى و علمي. که در آن حدود نبشته شده است به زبان پهلوى بوده است و شعرهائى هم که در مملکت جبال و همدان و آذربايجان و طبرستان مغرب ايران گفته مىشد تا مدتى به زبان پهلوى يا طبرى يا ساير زبانهاى محلى بود ـ ليکن قديمىترين اشعار فارسى که در خراسان و سيستان از طرف حنظلهٔ بادغيسي، و محمدبن وصيف سکزى و بسام کرد خارجى و غير هم گفته شد به زبان فصيح درى بود ـ و سرود کرکوى بنا به روايت تاريخ سيستان (که خواه آن را ساختهٔ پيش از اسلام و خواه ساختهٔ اوايل يا بعد از اسلام بدانيم براى مقصود ما تفاوتى ندارد) هم به زبان درى است (رجوع کنيد: تاريخ سيستان طبع تهران ۳۷) نه به زبان پهلوي.

و نيز قديمىترين کتب فارسى که از دورهٔ اسلامى بهدست ما رسيده يا خبر آن را شنيدهايم مانند مقدمهٔ شاهنامهٔ ابىمنصوري، و بالطبع خود شاهنامهٔ منثور همو ـ که قبل از نيمهٔ دوم قرن چهارم هجرى تدوين شده، و ترجمهٔ تاريخ طبرى که در سيصد و پنجاه و دو از طرف ابوعلى محمّدبن محمّدالبلعمى وزير منصوربن نوح سامانى بهعمل آمده و ترجمهٔ تفسير طبرى و حدود العالم و گرشاسبنامهٔ ابوالمؤيد بلخى که تاريخ سيستان را مجملالتواريخ از روى آن فصولى نقل کردهاند، و نيز کتابى ديگر بهنام عجايبالبلدان تأليف ابوالمؤيد بلخى که نسخهاى ناقص از آن موجود مىباشد، و کتاب اَلاْبنَيةَ فِى حقائِق الأدوِيه که شرح هر کدام خواهد آمد و همه به زبان فصيح و استوار و پخته شدهٔ درى نگارش يافته است از کالاى ادب و فرهنگ خراسان بهشمار مىرود و از پختگى عبارات و استحکام ترکيبات و شيرينى لفظ و معنى پيدا است که نثرى قديم و پرورش يافتهٔ ساليان و بلکه قرنهاى دور و دراز است، و به مراتب، از کتابهاى نثر پهلوى که شايد بعضى در همان قرن تأليف يافته است. پختهتر و جامعتر و از لحاظ تطوّر کاملتر است.

اين معنى يعنى ظهور نظم و نثر درى که آثار رودکى و شهيد و فردوسى و بلعمى و ابوالمؤيد و تاريخ سيستان نمونهٔ زيباى آن است، مىرساند که اين زبان لهجهٔ خاص مردم خراسان و ماوراءالنهر و نيمروز و زابلستان بوده است ـ و مردم مغرب و مرکز و شمال و جنوبغربى ايران، که تا ديرى جز به پهلوى يا طبرى سخن نمىگفتند، بعد از نشر آثار ادبى درى از خراسان به سيار بلدان ايران، آنان نيز از اين شيوهٔ زيبا پيروى کردند و رفتهرفته از گفتن اشعار فهلوى يا رازى يا طبري (۲) يا نثر طبرى و پهلوى (چون اصل مرزباننامه و اصل ويس و رامين) که در عصر ديالمه متداول بوده است، دست برداشتند و تابع سبک و لهجهٔ شيرين و سهلالمخرج درى گرديدند.

(۲) . مانند اشعار علىفيروزه و مَسْتَه مَرد و فهلويات باباطاهر و پيش از او اشعار بندار رازى و غيره... (رجوع کنيد: رساله شعر در ايران مجلهٔ مهر سال پنجم تأليف نگارنده)

شايد کسى اعتراض کند که سبب ظهور ننمودن شعر و نثر درى در مغرب و شمال ايران پيش از ظهور ادب درى از خراسان، آن است که مغرب ايران و شمال و جنوب غربى آن به واسطهٔ قرب جوار با بغداد بيشتر از خراسان در زير تأثير سياست و نفوذ لشکرى و کشورى تازيان قرار داشته و به اين جهت مجال و ميدان و فرصتى از براى گفتن شعر يا نوشتن نثر بهدست نمىآوردهاند ـ و آنچه گفته و نوشتهاند به عربى بوده است برخلاف خراسان و سيستان که به واسطهٔ دور بودن از پايتخت دولت عرب و داشتن اميران مستقل و گردنکش، محالى فصيح براى گفتنتد شعر و نوشتن کتاب به زبان ملى و نژادى خود بهدست آوردهاند.


اين اعتراض وارد نيست چه، اولاً خراسان و سيستان نيز در زير نفوذ مرکز خلافت تا ديرى رنگ عربى به خود گرفته بود و ادباى آن سامان در سرودن شعر و تأليف کتاب به زبان عربى دست کم از مردم ساير شهرستانهاى غربى و مرکزى و شمالى نداشتند و با مراجعه به ”يَتمَةُالدَّهر“ ثعالبى و ”دُمْيَةِ القَصْر“ با خرزي، و منشأت ابوبکر خوارزمى و بديعالزمان همدانى و ساير ارباب براعت و اصحاب فضل، اين معنى مبرهن مىشود ـ و شکى نيست که توجه سامانيان و بعضى از صفاريان و غزنويان به شعر عربى کمتر از توجه آلبويه و صاحب ابنعبّاد و شمسالمعالى بنوده است، به عوض اين در دربار عضدالدّوله و قابوس و صاحب نيز شاعران ايرانى مانند على پيروزه و مسته مرد و بندار رازى و غضاير و منصور منطقى وجود داشتهاند، معذلک مىبينيم که شعر نثر درى بالطبيعه در خراسان به ظهور آمده و با اندک توجهى از طرف ملوک اطراف، شعراء و دبيران به گفتن شعر و پرداختن کتب به زبان درى اقبال کردهاند ـ و در همان حال يک بيت شعر و يک رساله به اين زبان در مغرب و شمال و جنوبغربى در قرن چهارم بهوجود نيامده است: و اگر هم شعر يا کتابى ديده شده و يا ذکر آن رفته است به زبان پهلوى يا طبرى است، مگر در اواخر عهد سامانيان و آغاز دولت غزنويان و سلاجقه که بهتدريج سبب فتوحان آن سلاطين در رى و جبال و گرگان و اصفهان و آميختن فضلاء شرق و غرب با يکديگر و انتشار اشعار و کتب تاريخى و ادبى خراسان در ساير شهرستانهاى ايران و سير دواوين شعر از خراسان به ساير نقاط ايران، زيان درى زبان ادبى و علمى ايران شناخته شد و با تسلّط دولت سلجوقى بر عراقين اين معنى قوت يافت و شعراى بزرگى پس از غضائرى و قطران و ابوالمعالى رازى در اقطار شمالى و مرکزى و غربى اين مملکت پيدا شدند(۱)

(۱) . تاريخ قم چند شاعر فارسى را که معاصر سامانيان بودهاند در جلد اول کتاب سبکشناسى ملکالشعراء بهار ذکر کرده و شرح آن را به جلد دوم محول نموده است. اما چون جلد دوم اين کتاب در دست نيست نمىدانيم که تاريخ حيات و سبک شعر آنها از چه قرار است و هر چه باشد باز اساس نظر ما را نمىتواند تغيير بدهد و حق تقدم را از خراسان سلب نمايد.

- مطلب ديگر که قول ابنمقفعّ را تأييد مىکند، باقىماندهٔ لهجههاى محلّى است که شرح آن از موضوع بحث ما که تاريخ تطوّر ادبيات درى است خارج مىباشد ـ ليکن همينقدر کافى است اشاره شود که هم امروز در خراسان ـ خاصه افغانستان، و بخارا و تاجيکستان ـ نمونههاى بارزى از طرز تلّفظ زبان درى در روستاها موجود است، اما در مرکز و غرب و جنوب ايران آنجائى که ترکى نفوذ نکرده است لهجههاى محلى يا کردى و لرى است يا پهلوى شمالى يا پهلوى جنوبى چنانکه زبان شهر و روستاى اصفهان و فارس و نهاوند پر است از لغات و اصطلاحات و حتى طرز اداء کلمات پهلوى از قبيل ”راست“ به کسر الف و ”کو“ بهجاى ”که“ و تلفّظ ”أُ“ بهجاى ”وَ“ حرف عطف و استعمال لغت ”داد“ به معنى ”سن“ در لغت ”همداد“ به معنى”همسن“ که در فارس شايع و از لغات پهلوى است و غيره و هيچيک از اين حرکتها و ترکيبات در زبان درى نبوده است و در خراسان نيز وجود ندارد، و بالعکس بسا لغات و اصطلاحات و ترکيبات درى که در زبان پهلوى نيست ولى ميان مردم خراسان متداول است.

- بارى مهمترين سندى که حکم قطعى در صحت روايت ابنالنديم و ابنمقّفع و حمزه مىدهد. اوراق ”تورفان“ و بقيةالباقيهٔ کتب دينى مانويان است، که مورد توجه و اعتناء خاورشناسان قرار گرفته است و پس از دقت دريافتهاند که اين نوشتهها ريشه و پايهٔ کهن زبان درى است و از لغتهاى بسيار ترکيب يافته است که خاص زبان مذکور و در شاخهٔ پهلوى جنوبى دگرگونه است.

از اسناد نامبرده گويا شکى نمانده باشد که زبان درى خاص مردم خراسان و مشرق ايران بوده و در بار تيسفون و ميانهٔ درباريان و رجال مملکت شاهنشاهى هم اين زبان متداول بوده است و از اين رو آن را درى گفتند، چه ”در“ به زبان ساسانى به معنى پايتخت و دربار است و اگر کبک درى منسوب به درّه است دليل اين نتواند بود که زبان درى به معنى دربار يا پايتخت نباشد، و تواند بود که اين دو لفظ هر يک به يک مفهوم ديگر معنى دهد و الزامى در يکى بودن هر دو لفظ نداريم سؤالى باقى مىماند که چطور شده است که زبان مشرق ايران در مغرب آن کشور زبان دربارى شده است؟ شايد جواب اين باشد که در عهد آزرمى و پوران و يزدگرد اين زبان به همراهى ”پهلويان“ يعنى اتباع ”فرخهرمز“ پدر ”رستم“ که همه از مردم خراسان بودند و طبرى آنان را ”فهلويان“ نام مىبرد به دربار تيسفون راه يافته و در مدت طولانى نفوذ آن طايفه در پايتخت، اين زبان نيز در دربار ريشه دوانيده است و مصادف با دخول تازيان در مداين زبان درى در دربار شايع بوده است.

عقيدهٔ ديگرى هم در وجه تسميهٔ درى هست که گويا هنوز دليل قطعى براى تحقيق آن در دست نداشتهايم ـ و آن اين است که درى مخفف ”تخاري“ باشد که ”خاء“ به ”هاء“ هوّز (مطابق قاعدهٔ زبانفارسي) بدل شده و الف آن به فتحه بدل گرديده (تَهَري) و با تبديل ”تا“ به دال که معمول به زبانفارسى است، (دَهَري) و بالاخره درى شده باشد چه تخارها(۲) مردمى ايرانى بودند و پس از کوچ کردن از حدود تبّت وارد خاک بلخ و نواحى مرکزى افغانستان امروزى شدند و تخارستان به نام آنان نامبردار گشت. هر چند بعض خاورشناسان زبان تخارى را جزء دستهاى از زبانهاى هند و اروپائى از طبقهٔ سانتوم Cantum مىشمارند و اگر اين معنى محقّق شود وجه تسميهٔ اخير باطل مىشود و يا تاريخ اين تسميه به وقتى تنزل مىکند که تخارها در نواحى بلخ ساکن گرديده و زبان آنها با زبان سغدى مخلوط شده است. به هر صورت، در اينکه زبان درى از لهجههاى شرقى است شکّى نيست خواه در اصل آن را تخارى و خواه منسوب به در دربار بدانيم و خواه مأخذى ديگر براى وجه تسميهٔ آن فرض کنيم.(۳)

(۲) . تخارها ـ طايفهاى از ايرانيان بودند که در قرون قديمه و قبل از مهاجمات ”هونها“ و ترکان آلتائى به ماوراءالنهر در حدود مرزهاى ايران و تبت ساکن بودند و زبان آنان شاخهاى از زبان ايران بود و مانى پسر فديک در ميان آن جماعت مىزيسته و از ين رو او را چينى ناميدهاند. و پس از هجوم مردم آلتائى به حدود مذکور که از آن پس به ترکستان موسوم گرديد تخارها کوچ کرده به داخل ايران آمدند و در حدود بلخ و بدخشان و غور سکنى گزيدند و نام تخارستان را از خود به آن نواحى دادند.

(۳) . جاحظ در البيان والتبيين ج ۳ ص ۶ روايتى دارد که اگر غلط نباشد مايهٔ تحير است و آن چنين است که از قول شعوبيه گويد: ” و قد علمنا انّ اخطبالناسالفرس و اخطبالفرس اهل فارس و اعذبهم کلاماً و اسهل هم مخرجاً و احسنهم ولائاً و اَشّدَهم فيه تحنکا اهل مرو و افصهم باالفارسيّة الدّرية و اللغّة اهل قضبة الاهواز“ و معلوم نيست چگونه مردم اهواز در لغت درى و پهلوى که هر دو سواى زبان خودشان بوده است افصح بودهاند؟ مگر معتقد شويم که عبارت غلط است و اصل چنين باشد که ”واشدهم فيه تحنکا و افصحهم باالفارسيه الدّرية اهل مرو و باللغة الفهلوّيه اهل قضية الاهواز“ که در صورت صحت اين فرض باز عقيدهٔ ابنمقفع تأييد شده است.

زبان پهلوى

ديگر زبان پهلوى است، اين زبان را فارسى ميانه نام نهادهاند و منسوب است به ”پرثوه“ نام قبيلهٔ بزرگى يا سرزمين وسيعى که مسکن قبيلهٔ پرثوه بوده و آن سرزمين خراسان امروزى است که از مشرق به صحراى اتک (دشت خاوران قديم) و از شمال به خوارزم و گرگان و از مغرب به قومس (دامغان حاليه) و از نيمروز به سند و زابل مىپيوسته، و مردم آن سرزمين از ايرانيان (سَکَه) بودهاند که پس از مرگ اسکندر يونانيان را از ايران رانده دولتى بزرگ و پهناور تشکيل کردند و ما آنان را اشکانيان گوئيم و کلمهٔ پهلوى و پهلوان که به معنى شجاع است از اين قوم دلير که غالب داستانهاى افسانهٔ قديم شاهنامه ظاهراً از کارنامههاى ايشان باشد باقى مانده است.



زبان آنان را زبان “پرثوي“ گفتند و کلمهٔ پرثوى به قاعدهٔ تبديل و تقليب حروف ”پهلوي“ گرديد و در زمان شهنشاهى آنان خط و زبان پهلوى در ايران رواج يافت و نوشتهائى از آنان بهدست آمده است که قديمىترين همه دو قبالهٔ ملک و باغ است که به خط پهلوى اشکانى بر روى ورق پوست آهو نوشته شده و از اورامان کردستان بهدست آمده است و تاريخ آن به ۱۲۰ پس از مسيح مىکشد.(۱)



(۱) . اتفاقاً در همان جاى دو عدد پوست آهوى ديگر که قبالهٔ زمينى است به خط يونانى به تاريخ ۱۵۰ ق.م بهدست آمده و از اين رو مىتوان دانست که در ظرف اين مدت (بين ۱۵۰ ـ ۱۲۰) خط يونانى به خط آرامى برگشته است و اين دورهٔ اشکانيان بوده است و دلايلى هست که قديمتر از اين زمان نيز خط آرامى که خط پهلوى از آن گرفته شده است در ايران متداول بوده و بعد از آمدن يونانيان منسوخ شده و باز دوباره رواج ىافته است.



زبان پهلوى زبانى است که دورهاى از تطوّر را پيموده و با زبان فارسى باستان و اوستائى تفاوتهائى دارد خاصه آثارى که از زمان ساسانيان و اوايل اسلام در دست است به زبان درى و فارسى بعد از اسلام نزديکتر است تا به فارسى قديم و اوستائى.



زبان پهلوى از عهد اشکانيان زبان علمى و ادبى ايران بود و يونانمآبى اشکانيان به قول محققان، صورى و بسيار سطحى بوده است و از اين رو ديده مىشود که از اوايل قرن اول ميلادى به بعد اين رويّه تغيير کرده سکهها و کتيبهها و کتب علمى و ادبى به اين زبان نوشته شده است و زبان يونانى متروک گرديده است و قديمىترين نوشتهٔ سنگى به اين خط کتيبهٔ ادرشير اول در نقش رستم شاپور اول است که در شهر شاپور اخيراً بر روى ستون سنگى به دو زبان پهلوى اشکانى و پهلوى ساسانى کشف گرديده است.



زبان پهلوى و خط پهلوى به دو قمست تقسيم شده است:



۱. زبان و خط پهلوى شمالى و شرقى که خاص مردم آذربايجان و خراسان حاليه (نيشابور ـ مشهد ـ سرخس ـ گرگان ـ دهستان ـ استوا ـ هرات ـ مرو) بوده و آن را پهلوى اشکانى يا پارتى و بعضى پهلوى کلدانى مىگويند و اصحّّ اصطلاحات (پهلوى شمالي) است.



۲. پهلوى جنوب و جنوبغربى است که هم از حيث لهجه و هم از حيث خط با پهلوى شمالى تفاوت داشته و کتيبههاى ساسانى و کتب پهلوى که باقى مانده به اين لهجه است و بهجز کتاب ”درخت اسوريک“ که لغاتى از پهلوى شمالى در آن موجود است ديگر سندى از پهلوى شمالى در دست نيست مگر کتيبهها و اوراقى مختصر که گذشت معذلک لهجهٔ شمالى از بين نرفت و در لهجهٔ جنوب لغات و افعال زيادى از آن موجود ماند.



در وجه تسميهٔ پهلوى اشاره کرديم که اين کلمه همان کلمهٔ ”پرثوي“ مىباشد که به قاعده و چَم تبديل حروف به يکديگر حرف (ر) به (لام) و حرف (ث) به (ه) بدل گرديد و ”پلهوي“ شده است، پس به قاعدهٔ قلب لغات که در تمام زبانهاى جارى است چنانکه گويند قفل و قلف و نرخ و نخر و چشم و چمش، اين کلمه هم مقلوب گرديده ”پهولي“ شد. اين لفظ در آغاز نام قومى بوده است دلير که در (۲۵۰ قم) از خراسان بيرون تاخته يونانيان را از ايران راندند و (۲۲۶ بم) منقرض شدند. و آنان را پهلوان به الف و نون جمع و پهلو و پهلوى خواندند، و مرکز حکومت آنان را که رى و اصفهان و همدان و ماه نهاوند و زنجان و به قولى آذربايجان بود، بعد از اسلام مملکت پهلوى ناميدند ـ و در عصر اسلامى زبان فصيح فارسى را پهلوانى زبان و پهلوى زبان خواندند و مىخواندند نيز پهلوى و پهلوانى مىگفتند. پهلوانى در سماع و لحن پهلوى و گلبانگ و پهلوى اشاه به فهلويات مىباشد.
مسعود سعد گويد:

بشنو و نيکو شنو نغمهٔ خنياگران---به پهلوانى سماع به خسروانى طريق

خواجه گويد:

بلبل به شاخ سرو به گلبانگ پهلوى --- مىخواند دوش درس مقامات معنوى

شاعر گويد:

لحن او را من و بيت پهلوى ----زخمه ٔ رود و سرود خسروي

فارسى باستان
ديگر زبان فارسى باستان است که آن را ”فرس قديم“ ناميدهاند، اين همان زبانى است که بر سنگهاى بيستون و اَلْوند و صدستون (۱) ”تختجمشيد“ و دخمههاى هخامنشى و لوحهاى زرين و سيمين و بُنلاد تختجمشيد و جاهاى ديگر کنده شده است و مهمتر از همه نبشتهٔ بيستون است که داريوش شاهنشاه هخامنشى تاريخ بيرون آمدن و به شهنشاهى رسيدن و کارنامههاى خو درا در آنجا گزارش داده است و خطى که آثار نامبرده بدان نوشته شده است خط ميخى است.



(۱) . آن را از هزاراستون و دژنپشت نيز ناميدهاند و در کتيبهٔ شاپور سکانشاه به پهلوى که در تختجمشيد کنده شده است، آن عمارت را صدستون خواندهاند و ما آن کتيبه را بهجاى خود خواهيم آمورد. چند عمارت و کاخ بوده است که مهمترين آنها دو عبارت: آپادانا يعنى کاخ بيرونى و خديش يعنى کاخ ملکه يا اندرونى است.



اين زبان نيز يکى ديگر ا زبانهاى قدمى ايران است و با اوستائى فرق اندک دارد و آن نيز چون اوستائى داراى اعراب و تذکير و تأنيت مىباشد ـ خط ميخى برخلاف اوستائى و پهلوى از چپ به راست نوشته مىشده است
...

زبان مادى
قديمىترين يادگارى که از زندگى نياکان باستانى ما باقىاست نُسکهاى اَوسْتا است که شامل سرودهاى دينى و احکام مذهبى نياکان و محتواى تواريخى است که شاهنامهٔ فردوسى نمودار آن است، و مطالب تاريخى آن کتاب از کيومرث تا زمان گشتاسبشاه مىپيوندد، و پادشاهى اَپَرداته (پيشداديان) و کَويان (کيان) و زمانهٔ هفتخدائي(۱) را با هجوم بيگانگان مانند اژيدهاک (۲) (ضحاک) و فراسياکتور (۳) (افراسياب) ترک تا پيدا آمدن زردشت سپيتمان شرح مىدهد.



(۱). هفتخدائى : اصطلاح کتب سنت پهلوى است يعنى هفت پادشاهى و نام آنان چنين است: ۱. يَم (جم)، ۲. فريتون اثوينان (فريدون پسر آتپين)، ۳. مينوشچهر، ۴. کاىاوس (کاوس)، ۵. کيخسرو، ۶. لورهاسپ (لهراسپ)، ۷. وشتاسپ شه. پادشاهى اژدهاک تازى و افراسياک تور را در حساب نمىگيرند، و نيز در کتب پهلوى عبارت (سه خدائيه = سه خدائي) از براى مدت پادشاهى اردشير (بهمن) پسر سفنددات (اسفنديار) و دارا و داراى دارايان مستعمل است، و اشکانيان را به اصطلاح خود (کتکخوتاى = کدخدا) مىناميدهاند نه ”خوتاى = خداي“ به معنى پادشاه بزرگ: بندهش، شهرهاى ايران، دينگرت).



(۲). اژدىدهاک: از نامهاى بسيار قديم ايرانى است و لقب مار بزرگى بوده است سه سر که مردم را مىخورده و ديرى بر ايرانيان مسلط بوده است، و فريتون بزرگزادهٔ ايرانى به دستيارى کاوهٔ آهنگى او را گرفته در کوه دمباوند زندانى کرد و اين اژدها در آخرالزمان از آن کوه رها شده و آزار و کشتن خلق جهان مبادرت خواهد کرد و گرشاسپ پهلوان داستانى که به امر هورمزد خفته است ظهور کرده اژدها را خواهد کشت - اژدها و اژدهار و اژدرها و اژدر به فتح اول همه از ”اژىدهاک“ متطوّر شده است. طبرى گويد ضحاک معرّب اژدهاق است.



(۳). در اوستا فرنگ رسين به نون غنه : در پهلوى فراسياک به کاف، و در درى افراسياب و فراسياب ضبط شده است.

در اين روايات همه جا مىرساند که رشتهٔ ارتباط سياسى و اجتماعى و ادبى ايران هيچوقت نگسسته و زبان کشور نيز به قدمىترين زبانهاى تاريخى يا قبل از تاريخ مىپيوندد و گاثهٔ زردشت نمونهٔ کهنهترين آن زبانها است. (گويند نخستين کسى که به فارسى سخن گفت کيومرث بود و نخستين کسى که پارسى را نوشت بيورسپبنونداسپ بود و گويند ديوان به طهمورث خط آموختند (الفهرست ص ۱۸ و شاهنامه) اما آنچه از تواريخ ايران و روم و نوشتههاى سنگ و تواريخ ديگر مردم همسايه برمىآيد دوران تاريخى ايران از مردم ماد (۴) که يونانيان آن را مدى و به زبان درى ماى و ماه گويند برنمىگذرد، و پيدا است که زبان مردم ماد يا ماه زبانى بوده است که با زبان دورهٔ بعد از خود که زبان پادشاهان هخامنشى باشد تفاوتى نداشته، زيرا هرگاه زبان مردم ماد که بخش بزرگ ايرانيان و مهمترين شهرنشينان آريائى آن زمان بودهاند با زبان فارسى هخامنشى تفاوتى مىداشت هرآينه کورش و داريوش و غيره در کتيبههاى خود که به زبان فارسى و آشورى و عيلامى است، زبان مادى را هم مىافزادوند تا بخشى بزرگ از مردم کشور خود را از فهم آن نبشتهها ناکام نگذارند، از اين رو مسلّم است که زبان مادى خود بهعينه زبان فارسى باستانى يا نزديک بدان لهجهاى از آن زبان بوده است. و از نام پادشاهان ماد مانند ”فراَاَوْرت“ و ”خشِثَرْيت“ و ”فْروَرَتْيش“ و ”هُووَخشَرَهْ“ و ”آستياک ـ اژدىدهاک“و ”اَرتىسس، اَرتهيس، اَرتىنس، اَرتهکاسآ“ که به لفظ ”اَرْتَ“ آغاز مىشود و ”اِسْپادا“ که سپاد و سپاه باشد نيز نزديکى اين دو زبان معلوم مىگردد.



(۴). ماد دولتى بود که ايرانيان در آغاز قرن هفتم يا آخر قرن هشتم قبل از ميلاد مسيح تأسيس کردند و پايخت آن هکمتانا ـ همدان کنونى بوده است که يونانيان آن را اکباتان خوانند و ايرانيان امروز هم به خطا از آن پيروى مىکنند، ماد بعدها ”ماى “ شد و اين تطور بنا به قاعدهٔ قديمى تبديل حروف فارسى است که دال يا ذال به ”ي“ بدل مىشود، سپس ”ماه“ شد و اين هم به همان قاعده است که حرف ”يا“ و به حرف ”ها“ بدل. اين دولت بهدست کورش هخامنشى از مردم فارس منقرض گرديد.



هرودوت در جائى که از دايهٔ کوروش اول ياد مىکند مىگويد ”نام وى ”سْپاکُو“ بوده، سپس آورده است که ”سپاکو“ به زبان مادى سگ ماده را گويند(۵) “ و معلوم است که نام سگ سپاک بوده است و ”واو“ آخر اين کلمه را حرف تأنيث است که هنوز هم اين حرف در واژهٔ بانو و در پسرو ودادو دختر و کاکو بهعنوان تصغير يا از روى عطوفت و رأفت باقى است، و يکى از رجال آن زمان نيز (سپاکا) نام داشته است که واژهٔ نرينهٔ سپاکو باشد.



(۵). سگ به تصريح حمزهٔ اصفهانى و نقل ياقوت با ”سپاه“ در معنى يکى است و اين هر دو لفظ به معنى شجاع و جنگجو است و از اين رو گويند که سکستان و اسپاهان به معنى جاى و محل سپاهان و شجاعان است.



بعضى از دانشمندان را عقيده چنان است که گاثهٔ زردشت به زبان مادى است و نيز برخى برآن هستند که زبان کردى که يکى از شاخههاى زبان ايرانى است از باقيماندههاى زبان ماد است.(۶)



(۶). طوايف کرد بدون ترديد از آن مردمى هستند که از روزگاران قديم در سرزمين خود که بخشى از ايران است جاىگير بودهاند گاهى دامنهٔ چراگاه و خيمه خرگاه خود را تا دشتهاى لرستان و جبال اصفهان کوه کيلويه و سواحل خيلجفارس مىگستردهاند و زبان و آداب آن مردم يکى از ديرينهترين زبان و آداب ايرانى است، و شعر کردى يکى از اقسام شعرهاى پنجهجائى قديم است، و لغات آن قوم نيز يکى از شاخههاى زبان ايرانى است و گزنفون نويسندهٔ يونانى در کتاب خود (بازگشت دههزار يوناني) از اين مردم نامبرده است و در کتيبههاى پادشاهان آشور هم ذکرى از مردم ”کردو“ رفته است، و در کتاب پهلوى ”شهرهاى ايران“ نيز ذکر ”کوهياران کردو“ که همين کردان باشند آمده است، طبرى گويد اردشير بابکان از کردان بازرنگى يا بازرنجيه ساکن پارس بوده است، و کردان بارزنگى يا برزنگى يا بازنجان و بيزنجان که ظاهراً يک کلمه باشد تا ديرى پس از اسلام در فارس منزل داشتهاند و ابنخرداد به واصطخرى به تفصيل از آنان نام بردهاند.
کردو به فتح کاف و زيادتى و او به زبان آشورى به معنى مقاتل و شجاع آمده است و در يکى از کتيبههاى سرجون ملک آشور که به خط ميخى آشورى است لغت ”کردو“ يا ”کاردو“ به همين معنى استعمال شده است و بعيد نيست لغت ”گرد“ به معنى شجاع نيز از همين اصل باشد. (رجوع کنيد ـ اصطخرى فصل فارس، طبرى ج ۲ فصل سامانيان، تاريخاللغات الساميه تأليف دکتر اسرائيل طبع مصر ص ۴۵ س ۶)


بالجمله چون تا امروز هنوز کتيبهٔ سنگى يا سفالى از مردم ماد بهدست نيامده است نمىتوان زياده بر اين دربارهٔ آن زبان چيزى گفت مگر از اين پس چيزى کشف گردد و آگاهى بيشترى از اين زبان بر معلومات بشر چهره گشايد.
...

زبان سغدى

ديگر زبان (۱) سغدى است، سُغْد نام ناحيهاى است خرم و آباد و پردرخت که سمرقند مرکز اوست، و در قديم تمام ناحيهٔ بين بخارا و سمرقند و حوالى آن ايالت را سُغد مىخواندهاند ـ اين نواحى در اوايل اسلام به سبب خوبى آب و هوا و نعمت فراوان مشهور شده يکى از چهار بهشت دنيا بهشمار مىآمده است. (جنات اربعه که عرب ذکر کردهاند غُوَطهْدِمَشقْ، اُبِلّه، شعب بوّانْ فارس و سُغد سمرقند.)



(۱) . مراد ما از زبان ـ Langue و هرگاه بخواهيم بگوئيم که فلان زبان Dialecte فلان زبان است به لفظ ”شاخه“ تعبير خواهيم کرد و هر جا که مراد ما Patais باشد آن را ”لهجه“ ناميم. فىالمثل زبان درى شاخهاى بوده است از زبان مشرق ايران و نواحى بلخ و ماوراءالنهر و بعد خود زبانى شده است مستقل که داراى لهجههاى مختلف گرديده است از آن جمله لهجهٔ بخارائى و لهجهٔ تاجيکى ـ همچنين است کردى که روزى شاخهاى بوده است از زبان مادى يا زبانهاى غربى ايران و امروز زبان مستقلى است و لرى و پشتکوهى لهجههاى آن زبان بهشمار مىرود.



اين نام در کتيبه بزرگ داريوش بهنام (سوگديانا) ذکر شده است و از شهرستانهاى مهم ايران شمرده مىشد و زبان مردم آن نيز لهجه يا شاخهاى از زبان ايرانى و به سغدى معروف بوده است، اين زبان در طول خطي، متداول بوده است که از ديوار چين تا سمرقند و آسياى مرکزى امتداد داشته و مدت چند قرن اين زبان در آسياى مرکزى زبان بينالمللى بهشمار مىرفته است. (رجوع کنيد: ساسانيان کريستن سن طبع تهران صر ۲۴).



هنوز يادگار اين زبان در آن سوى جيحون و درهٔ زرافشان و نواحى سمرقند و بخارا و بلخ و بدخشان باقى است و يادگار ديگرى نيز از آن در ناحيهٔ ”پامير“ متداول است. (ساسانيان کريستن سن ص ۲۴) و قديمىترين نمونهاى که از اين زبان بهدست ما رسيده اوراقى است از کتابهاى مذهبى مانى پسر فديک، پيمبر مانويان به خط آرامى و اين ورقها در سالهاى نزديک بهدست کاوشکنندگان آثار قديم که در ترکستان چين به کاوش و پژوهش پرداخته بودند از زير انقاص شهر ويران ”تورفان“ و ساير قسمتهاى ترکستان چين پيدا آمده است. و چون آن را خواندند دانستند که سرودهاى دينى مانى و شعرهائى است که در کيش مانوى گفته شده و از آيات کتب مذکور است، و نيز برخى اسناد از کيش بودائى و فصلى از عهد جديد ترسايان و مطالبى هنوز حل نشده است در ميان آنها است.



هر چند اين آيات و اشعار پارهپاره و جداجدا و شيرازه فروگسسته است و گويا بازماند و مردهريگى است از کتابهاى پارسى مانى ”شاپورگان“ ـ (در اصل ”شه پوهرگان“ رجوع کنيد: ص ۱۲ج ۱ سبکشناسى بهار) و کتابى ديگر که نام آن ”مهرنامک“ بوده است.
امّا با وجود اين به تاريخ تطوّر زبان پارسى يارى بزرگى کرده بسيارى از لغتهاى فارسى را که با لغات و فارسى را که با لغات اوستا و فارسى باستانى و پهلوى از يک جنس ولى به ديگر لهجه است به ما وانمود مىسازد و بنياد قديم زبان سغدى و بلکه ريشه و پايهٔ زبانهاى آريائى ديگرى که زبان ”تخاري“ و زبان ”سکائي“ باشد مىتوان پى برد و اکنون مشغول حلّ لغات و تدارک صرف و نحو آن زبانها مىباشد.(۲)

(۲) . رجوع کنيد: کريستن سن ص ۲۲ ـ ۲۴ و اخيراً رسالههائى از آلمان و فرانسه رسيده است که قسمتى از صرف و نحو آن زبان و قسمت زيادى از متون اوراق تورفان را که دکتر اندرياس آلمانى خوانده بود محتوى است و ما چيزى از آن رسالات را در موقع خود خواهيم آورد

زبان زردتشت

اگر گاثه را از زرتشت معاصر ويشتاسپ شاه بدانيم زمان نزول آن سخنان را بايد بين سنه ۶۳۰ قبل از ميلاد ـ يعنى سى سال بعد از زمان تولد زرتشت و چند سال قبل از سنه ۵۸۳ قم که زمان شهادت زردشت باشد ـ دانست، چه بر حسب روايات پهلوى زرتشت در سى سالگى مبعوث شده است.(۱)

(۱) . بعضى زرتشت را از مردم آذربايجان مىدانند، بعضى او را از اهل ”ري“ شمارند و امروز گروهى از خاورشناسان مىخواهند او را از مشرق ايران بشمارند، زيرا در اوستا نامهاى بسيار از مشرق و سيستان ديده مىشود ـ همچنين قرابت بسيار نزديکى که ميان زبان اوستا و زبان ويدادى برهمنان يعنى سنسکريت موجود است مشرقى بودن او را تأييد مىکند، چه به تجربه رسيده است که بين آداب و عادات و زبان هنديان امروز (آن طبقه که به فارسى گفتگو مىکنند) و بين آداب و لهجه و لغات خراسان قرابت بسيار نزديکى است و از عراق و زبان عراق و شمال و فارس بهغايت دور افتادهاند. و شايد اين روش روشى ديرين باشد و قرابت اوستائى و سنسکريت هم از اين مقوله باشد ـ خاصه که بين زبان اوستا با زبان فارسى باستانى که ظاهراً زبان رسمى معاصر زرتشت باشد تفاوت زيادتر است تا ميان اوستا و ويدا ـ و از اين رو بلکه بتوان گفت زبان اوستائى زبان مشرق ايران يا يکى از شاخههاى زبان شرقى بوده است.



مگر آنکه زردشت را بر حسب عقيدهٔ ”خسانتوس “ Xantvo و افلاطون بسيار قديم بدانيم و به زردشت قائل شويم يعنى زردشت قديم که به قول شاهنامه زردشت معروف نهم فرزند او بوده است. دوم زردشت معروف و سموم آذرباد مادر سپندان معاصر ساسانيان...

زبان اوستا

زبان ديگر زبان ”اَوِستا“ است. اوستا در اصل ”اَوْپِسْٰتاک“ است به معنى بنيان جاافتاده و محکم، کنايه است از آيات محکمات و شريعت پابرجاي، و به صيغهٔ صفت مشبهه است، در تاريخ طبرى و ديگر متقدمان از مورّخان عرب ”ابستاق“ و ”افسقاق“ ضبط شده است و در زبان درى ”اُوْستا ـ اُسْتا ـ وُسْت ـ اُسْت“ به اختلاف ديده مىشود و همه جا با لفظ ”زند“ رديف آمده است ـ کاف آخر ”اوپستاک“ که از قبيل کاف ”داناک“ و ”تواناک“ است در زبان درى حذف مىشود و تلفّظ صحيح اين کلمه بايستى ”اُوْپستا“ باشد ولى به تقليد شعرائى که به ضرورت اين کلمه را مخفّف ساختهاند ما آن لفظ را ”اَوِسْتا“ خوانيم.
امّا لفظ زند از آزنتى ”Azanti“ و به معنى گزارش و ترجمه است، و مراد از زند کتب پهلوى است که نخستين بار اوستا بدان زبان ترجمه شده است، و پازند محفّف ”پاتزند“ مىباشد که با پيشاوند ”پات (۱) ترکيبيافته و به معنى دوباره گزارش يا ترجمه برگردانيدن دوبارهٔ زند است به زبان خالص دري.
(۱) . پات و پاذ و پاد و پا و وا و فا و باز ـ که همه يک لفظ و به سير تطور به صورتهاى گوناگون درآمدهاند پيشاوندى است که در آغاز اسامى آمده معنى واگردان آن اسم يا ضد آن واژه را نشان مىدهد مانند”فراس ـ پاتَفراس“ (بادفراه) و سخون و پاتسخون (پاسخ) و زه دو پادزهر (پازهر) و داشت و پاتداشت (پاداشت) و دهشن و پاتدهشن (پاداشن) و گويه و واگويه و بازگويه و غيره.
پازند عبارت است از نُسکهائى که زند را به خطّ اوستائى و به زبان فارسى درى ترجمه کرده باشند، و از اين رو متأخّران خطّ اوستائى را خطّ پازند نامند. (خط اوستائى را ”دين دپيوريه“ مىگفتند يعنى دبيرى دين و خط و مذهبي، و در کتب اسلامى ”دين دفيره“ ضبط شده است)
قسمتى از اوستا عبارت بوده از قصايدى (سرودهائي) به شعر هجائى (دربارهٔ شعر هجائى رجوع شود به مقالهٔ ملکالشعراء بهار در شمارهاى سال پنجم مجلهٔ مهر.) در ستايش(۲) و ساير خدايان آريائى (امشاسپنتان) (۳)، که سمت زيردستى يا مظهريت نسبت به او رمزد و خداى بزرگ يگانه داشتهاند، و اشاراتى داشته در بيان بنيان خلقت و وجود کيومرث (۴) و گاو نخستين ”ايوداذ(۵) و کشته شدن گاو و کيومرث بهدست اهرمن و پيدا شدن نطفهٔ کيومرث در زير خاک به شکل دو گياه که نام آن دو (مهرى و مهريانى ـ مردى و مردانه ـ ملهى و ملهيانه ـ ميشى و ميشانه ـ به اخلاف روايات) بوده است و مورّخان آن را از جنس ريواس دانند و ظاهراً مرادشان همان ”مهرگياه“ معروف باشد. و نيز مطالبى داشته در پادشاهى هوشنگ (هوشهنگ) (۶) و طهمورث و جمشيد و ضحاک (اژدهاک) و فريدون و سلم و تور و ايرج و منوچهر و کيقباد و کاوس و سياهوخش و کيخسرو و افراسياب و لهراسب و گشتاسب و زرتشت و خانوادهٔ زرتشت و جمعى ديگر از وزرا و خاندانهاى تورانى و ايرانى و نيز اوراد و دعاها و نمازها و احکام دينى و دستورالعملهاى پراکنده در آداب و اصطلاحات مذهبى و امثال اينها پيدا است که اين کتاب از اثر فکر يکنفر نيست و يا قسمتهائى از اوستا بعدها نوشته شده است و چنين گويند که ”گاثه“(۷) قديمىترين قسمت اوستا است و ساير قسمتها به آن کهنگى نيست.
(۲) . اورمزد در اصل (اهورامزده) يعنى خداوند بزرگ بوده است و بهتدريج اين کلمه به ”اوهرمزد“ و (اورمزد) و (هرمزد) و (هرمز) تبديل يافت و نام خداى بزرگ و روز اول هر ماه شمسى شد و همچنين نام چند تن از پادشاهان ساسانى است و بعد از اسلام نام ستارهٔ مشترى بوده است. يونانيان در کتب خود به لغت اشاره کردهاند و اين کلمه مرکب است از ”اهوره“ به معنى ”سرور“ و ”مزده“ بزرگ در کاثهٔ زردشت جدا از هم نيز استعمال شده است (رجوع شود به کتاب ”گاتها“ ترجمه و تأليف پورداود)
(۳) . امشاسپنتان به فتح امشاسپنت و مرکب است از ”امش ـ امر“ يعنى بىمرگ و ”سپنت ـ سفند“ يعنى مقدس و روحانى که روى هم ”روحانيان جاوداني“ معنى مىدهد و در پهلوى ”امهراسفندان“ضبط است. و عقيدهٔ استاد هرتسفلد اين است که در لغات اوستائى مانند اين لغت و لفظ ”اشو“ و ”مشي“ و ”مشيانه“ و غيره حرف شين غلط و صحيح ”هر“ است و بايد ”اهرو“ و ”مهرى ـ مهريانه“ و ”امهرسپندان“ خوانده شود چنانکه در متون پهلوى است و نيز ابوريحان گويد ميشى و ميشانه و آنان را ملهى و ملهيانه نيز خوانند و مجوس خوارزم مرد و مردانه خوانند (الاثارالباقيه ص ۹۹ طبع ليپزيک) و مسعودى ميشا را مهلا و ميشانى را مهليه خوانده است (التنبيه و الاشرف چاپ ليدن ص ۹۳).
(۴) . کيومرث مرکب است از لفظ ”گيو“ از مادهٔ ”گىـ جي“ که با ”زي“ از زيستن جان و حيات يکى است، و ”مرت“ از مادهٔ مرکه با مير و مرگ و مرده و مرد از يک ريشه است يعنى زندهٔ ميرا ـ و عربان: ”حىناطق ميت“ معنى کردهاند. در اوستا ”کِيَّه مَرِتَنْ“ و در پهلوى ”گيوکْمُرتْ“ ضبط است.
(۵) . (ايودات)ـ و ”ايوداذ“ يعنى خلقت اولين، و آن گاوى بود که پيش از ديگر جانداران خلق شد و بهدست اهرمن کشته آمد و اين گاو در کيش مهرپرستى که پيش از زرتشتى بوده است نيز از مخلوقات قديم است و لقب او در پهلوى ”گوشورون“ مىباشد و در اوستا ”گِئُوش اُورْوَرْ“ است، و نام روز چهاردهم از ماه شمشى به نام گوشوروَنْ نامزد گرديده است.
(۶) . دراوستا ”هئوشينگهه“ است و خاورشناسان گويند به معنى سازندهٔ خانههاى خوب است. به پهلوى ”هوشهنگ“ و به عربى ”اوشهنج“ آمده است.
(۷) . اين لفظ در اوستا با اين حرف ”گ آث آ “ ضبط شده است و فرنگيان آن را به خط خود گاتهه يا گاتها Gathaeha نويسنده ولى گاثه خوانند، و بعضى از متأخران به خطا آن را جمع ”گات“ دانتستند، تلفظ درست گاثه در زبان پهلوى ”گاس“ شد و در زبان درى گاس پهلوى گاه شد و گاه به معنى ظرف مکان و ظرف زمان و تخت و نيز مجازاً به معنى آهنگ موسيقى است و معنى اخير از روى خواندن گاثه و الحان مخصوص که از قبيل ويداخوانى هنديان و قرآنخوانى مسلمين بوده است برخاسته و پساوند بعضى از الحان موسيقي: دوگاه و سهگاه و چهارگاه و راست پنجگانه و نيز گاههاى اندرگاهان پارسيان که عبارت بوده است از نمازهاى پنجگانه مندرج در گاثه که ابوريحان نقل مىکند: اهنوذگاه ـ اشتوذگاه ـ اسپتمذگاه - هوخشترگاه ـ و هشتويشگاه نيز مؤيد اين معنى است و بهنظر مىرسد که ”مقام“ عربى که به معنى لحن و آهنگ موسيقى استعمال مىشود مأخوذ از گاه به معنى اخير باشد و ما در باب ”مقامه“ باز هم به اين معنى اشاره خواهيم کرد.
اينک شرحى که راجع به جمعآورى اوستا از روايات مختلف و اسناد پهلوى در دست است يادآور مىنمائيم:
گويند اوستاى قديم داراى ۸۱۵ فصل بوده است منقسم به ۲۱ نسک يک کتاب و در عهد ساسانيان پس از گردآورى اوستا از آن جمله ۳۴۸ فصل بهدست آمد که آن جمله را نيز به ۲۱ نسک تقسيم کردند و دانشمندان محقق ۲۱ نسک ساسانى را به ۳۴۵،۷۰۰ کلمه برآورد کردهاند و از اين جمله امروز ۸۳،۰۰۰ کلمه در اوستاى فعلى موجود و باقى به تاراج حادثات رفته است.
در کتب سنّت از جمله در دينکرت رواتيى آوردهاند و در نامهٔ ”تنسر“ به شاه مازندران نيز بدان اشاره شده و مسعودى مورخ عرب و جمعى ديگر از مورخان اسلامى هم نقل کردهاند که اسکندر بعد از فتح اصطخر اوستا را که بر دوازدههزار پوست گاو نوشته بودند برداشت و مطالب علمى آن را از طب و نجوم و فلسفه به يونانى ترجمه کرد و به يونان فرستاد و خود آن کتاب را بسوزانيد.
و نيز دينکرت که يکى از کتب قديم پهلوى است گويد:
”داراى دارايان هَماک اَپستاک و زندچىگون زرتوهشت هَچ اَوْهرمزد پتْ گرپت و نپشتک دوپچينِ يوکْ پَتْ گنچى شپيکان (شپيکان ـ ن.ل.) يوک پَتْ دِچْ ى نپَشْت داشتن فرمود“
در کتاب “شتروهاى ايران“ گويد:
”اَنيک زرتشت دين آورد از فرمان وشتاسپ شه هزارودوست فَرْکَرْتپَتْ دين دپيوريه پت تختکيهاء زرين کرت و نپشت و پت گنچ هان اتهش نيهاذ و انيک گجستک سکندر سوهت و اندر اودرياپ افکند دينکرتى هپت خذايان“
يعني: ديگر داراى پس دارا همگى اوستا و زند را چنانکه زردشت از هرمزد پذيرفت و نبشت در دو نسخه يکى به گنج شايگان و يکى به دژنپشت (۸) فرمود نگاه دارند، (روايت ديگر) هزار و دويست فر کرد (فصل) بدين دبيرى به تختههاى زرّين تعبيه نمود و نبشت و به گنج آن آتش نهاد، پس سکندر ملعون دينکرت هفت خدايان را سوزانيده در دريا افکند.
(۸) . دژنپشت ظاهراً قلعهاى بوده است در اپادانا (تختجمشيد حاليه) زيرا روايت ابنبلخى در فارسنامه اين معنى را مصرح است؛ گويد: ”چون زردشت بيامد و شتاسف او را به ابتدا قبول نکرد و بعد از آن او را قبول کرد و کتاب زند آورده بود همه حکمت و بر دوازدههزار پوست گاو دباغت کرده نبشته بود به زر، و شتاسف آن را قبول کرد و به اصطخر پارس کوهى است کوه نفشت گويند همه صورتها و کندهگرىها از سنگ خارا کردهاند و آثار عجيب اندران نموده و اين کتاب زند و پازند آنجا نهاده بود“ فارسنامه چاپ کمبريج ص (۴۹ ـ ۵۰) ساير مورخين هم از دژنپشت نام بردهاند.


گويند نخستين کسى که پس از اسکندر از نو ”اوستا“ را گردآورد و آئين ديرين مزديسنا را نو کرد ”وُلَخْش“ اشکانى بود (۵۱ ـ ۷۸ ب م) ولخش همان است که ما او را بلاش خوانيم در ميان اشکانيان پنج شهنشاه به اين نام شناختهاند، دار مستتر گويد کسى که اوستا را گرد کرده است بايد ولخش نخستين باشد، زيرا او مردى ديندار بوده است(۱) و بعضى گمان کردهاند که اين شهنشاه ولخش سوم است که از (۱۴۸ تا ۱۹۱ ب م) پادشاهى کرد. (از جمله آقاى آرتور کريستنسن مورخ معاصر است. (رک: ساسانيان ص ۱۷ طبع تهران)
(۱) . اين ولخش از سال (۵۱ تا ۷۸) ميلادى پادشاهى کرده است و از عهد او سکههاى اشکانيان نيز تغيير يافته به خط پهلوى زده شد و خط يونانى موقوف گرديد و بعيد نيست اوستا هم از عهد او شروع به گردآورى شده باشد.
پس از ولخش اشکانى ادرشير پاپکان مؤسس دولت ساسانيان بناى سياست و پادشاهى ايران را بر مذهب نهاد و دين و دولت را به يکديگر ترکيب داد و آئين زرتشت را که غالباً ظنِّ قوى بر آن است که اشکانيان هم داراى همان آئين بودهاند ـ آئين رسمى کشور ايران قرار داد، و اين کار او بسيار عاقلانه بود، زيرا آن دوره به سبب قوّت گرفتن دين مسيحى در انحاء کشور ايران و روم، دورهٔ قوّت دين و آغاز نفوذ ديندارى محسوب مىشد، چنانکه بعد هم ديده شده از سوئى مانى پديد آمد، و بعد مزدک ظهور کرد و چندى نگذشت که محمّد (ص) رسول عرب بيرون آمد.(۲)
(۲) . به تجربه ديده و نيز خواندهايم که در هر دورهاى مردم به چيزى مىگروند و فکرى مورد عنايت ورزش جهانيان قرار مىگيرد. چنانکه در عهد هخامنشى و سلوکيدها و اشکانيان تعصب دينى کمتر بود و بناى سياست دولت بر آزادى اديان قرار داشت ـ لکن بعد از شيوع مسيحيت در روم تعصب دينى اوج گرفت و گويا در همان اوقات در ايران اشکانيان توجهى به کيش ديرين خود نمودند ولى اردشير پايهٔ تخت خود را بر روى دين گذاشت و تا چند سال پيش هنوز سياست او (الملک والدّين توأمان) رد ايران به قوت خود باقى بود و سياست از دين تعصب جدا نشده بود.
يک علّت ديگر تعصّب دينى اردشير آن بود که پداران و نياکان او به قولى امرا و رؤساى دين زرتشتى بودهاند، پاپک که به قولى پدر و به قولى مادر اردشير بوده است از امراى محلّى پارس و از آن بزرگانى بوده که بازماندهٔ امرا و شاهان ”پَرَتَهدار“ فارس بودند پادشاهان پرتهدار فارس که نخستين آنان ”بَغَکِرْت“ و سپس (بَعَدات) و آخر آنان ”پاپک“ است همه در فارس و قسمتى از هندوستان رياست و بزرگى داشتهاند، و سکّه آنها نقش آستانهٔ آتشکده و درفش (علم چهارگوشه) که شايد همان درفش کاويان باشد ديده شده است و پادشاه با ”پنام“ که سرپوش ويژه عبادت است در پيشگاه آتشکده به حال خشوع ايستاده است.
اين پادشاهان دستنشاندهٔ اشکانيان بودهاند و از عهد اسکندر و خلفاى اسکندر به رياست مذهبى و کمکم به پادشاهى گماشته مىشدند و اردشير چنانکه گذشت يا پسر دختر او بوده است(۳) و چون آبا و نياکان اردشير جنبهٔ مذهبى داشتهاند و از سکههاى آنها اين جنبه به خوبى ديده مىشود خود او هم در استوارى بنيان دين کوشيد و دين و دولت را با هم کرد، و به وزير خود (تنسر ـ در باب اين مرد و تاريخ او رجوع شود به رسالهٔ ـ نامهٔ تنسر ـ تأليف آقاى مجتبى مينوى منطبعهٔ تهران.) هيرپدان هيرپد امر کرد که اوستاى پراکنده را گرد آورد، و خود را در سکهها خداپرست و خدائىنژاد خواند. (۴)
(۳) . اردوان آخرين شاهنشاه اشکانى اردشير را کردزاده مىخواند، و طبرى او را ازاکراد بازنجان يا بازرنگان مىداد، و نيز در کارنامه آمده است که ساسان پدر اردشير و داماد پاپک از نژاد بهمن بود ولى با کردان به صحراگردى مىپرداخت و روايات در اين باب مختلف است (رجوع شود به طبرى طبع قاعره ج ۲ ص ۵۶ ـ ۵۹) و به شاهنامهٔ فردوسي.
(۴) . سکهٔ اردشير بابکان چنين است: مزديسن بغى ارتخشتر شاهان شاه ايران کى شترى هچيزتان ـ يعني: ”خداپرست خدايگان ادرشير شاهنشاه که از نژاد خدايان است“ توضيح آنکه در سکهٔ اردشير و شاپور اول پسرش تنها شاهنشاه ايران نوشته شده است ولى ذکرى از ”انيران“ ندارد و از هرمز به بعد نام انيران نيز آمده است و معلوم مىشود استقرار نفوذ دولت مرکزى در کليهٔ ايالات تابعه بهتدريج صورت گرفته است، انيران به فتح همزه و نون به ياء مجهول يعنى (غيرايران) و ممالک خارجه.
در عهد شاهپور پسر اردشير و جانشينان وى نيز در گردآورى اوستا و تهيهٔ فقه و ساير احکام و عبادات زرتشتى توجه و اعتناء کامل بهعمل آمد و در حمايت از آئين مزبور کار به تعصّب کشيد از آن جمله مانى پسر فديک سخنگوى و مصلح بزرگ ايرانى به اعتماد حريّت مذهبى که پيش از ساسانيان در ايران موجود و برقرار بوده است در عصر شاپور اول ظاهر شد و شاهپور را دعوت کرد. شاپور با او به عادت قديم رفتار نمود، و مانى کتابى از کتابهاى خود را بهنام شاپور نوشت و نام آن را ”شاهپور هرگان“ نهاد، ليکن در زمان بهرام پسر هرمز، وى را برخلاف وصيت زرتشت و برخلاف اصول دينى که در ايران مرسوم بود کشتند.
قسمتى از اوستا در زمان شاپور اول بهدست آمد، و در عصر شاپور دوم اذرپاذ مارسپندان ـ که مؤبدى بزرگ و سخنگوئى گرانمايه بود و بعض مورّخان عرب او را زرتشت ثانى ناميدهاند، و واقعهٔ ريختن مس گداخته بر سينهٔ زرتشت منسوب به او است ـ خرده اوستا را آورد، و چنان بهنظر مىرسد که تمام اوستا را بهدست آوردند و يا مدعى شدند که اوستا به تمامى به چنگ آمده است، و دانشمندى ديگر موسوم به ”ارتاى ويراف“ نير در عالم خواب، سيرى در بهشت و دوزخ کرد و احکامى ديگر پيدا آورد که در کتاب ارتاى ويرافنامک مندرج است، و نيز تقسيرهاى اوستا از اين به بعد به زبان پهلوى رايج گشت.
[5] تقسيمات ۲۱ نسک
در قرن نهم ميلادى و دوم هجرى مؤلف دينکرت، که تفسير از اوستا و مهمترين کتب فقه و عبادت و احکام مزديسنى است گويد: اوستا داراى ۲۱ نَسْک است (۱) و اسامى آنها را ذکر مىکند و مجموع ۲۱ نسک را به اصطلاح زبان پهلوى به سه قمست منقسم مىنمايد به قرار ذيل:
- گاسانيک
- هاتَکْ مانْسَريک
- داتيک
(۱) . نسک کلمهاى است اوستائى ”نَسْکو “ به معنى جزوه يا رساله به فتح اول و به پهلوى نُسْک به ضم اول ضبط شده است.
[6] گاسانيک
يعنى بخش ”گاثه“ که سرودهاى دينى و منسوب است به خود زرتشت (۱) و محتويات آن ستايش اهورامزده و مراتب ادعيه و مناجاتها مىباشد.
(۱) . گفتيم که گاثه به پهلوى گاس شد و منسوب بدان را گاسانيک گويند و اين بخش را هم به صيغه وصف و ياى نسبت ناميدهاند يعنى بخش منسوب به گاس
[6] هاتک مانسريک
مخلوطى از مطالب اخلاقى و قوانين و احکام دينى است
[6] داتيک
فقه و احکام و آداب و مطالعات است.
اما بعد از قرن سوم هجرى معلوم نيست چه وقت بار ديگر اوستا دستخورده و قمستى از آن از ميان رفته است. بارى آنچه امروز دست ما باقى است پنج جزء يا پنج بخش است و به اين نام معروف:
۱. يَسْنا که گاثه جزء آن است، معنى آن ستايش مىباشد.
۲. ويسَپرَذْ ـ که آن هم از محلقات يسنا و در عبادات است، و معنى آن ”همهٔ ردان و پيشوايان“(۱) است.
(۱) . اصل اوستائى اين کلمه ”ويسپه رتو“ به و او مجهول، و ويسپّه و وسپ در پهلوى يعنى ”همه“ و ”رثو“ و ”دَت“ و ”رَِذ“ به معنى پيشواى بزرگ دين است و شاهنامه رد و هيربدرا مرادف آورده است و نيز سياوخش را که داراى جنبه قدس مىدانسته است ”رد“ خوانده:

بپوشيد درع سياوخش رد زره را گره بر کمربند زد

۳. وَنْديداذ ـ که در اصل ونديودات بوده است، يعنى ادعيه و اوراد برضد ديوان و اهريمنان.(۲)
(۲) . اصل آن لفظ ”وى ديوداته“ و پهلوى آن: جذ ديودات، يعني= قواعد و اصول ضد ديو و لفظ ”يود“ و يا ”جذ“ به ضم اول همان است که در زبان درى ”جدا“ گوئيم و ”جز“ که از قيود استثناء است نيز از همين لفظ باقى مانده است.
۴. يَشْتْ ـ که قسمت تاريخى اوستا از آن مستفاد مىشود آن هم از مادهٔ يسنا و به معنى عبادت و ستايش است. (از مادهٔ ”يسن“ و به همان معنى است که گذشت.)
۵. خرده اَوِستا ـ يعنى اوستاى مختصر يا مسائل مختصر و خرد اوستا و آن عبارت است از عبادات روزانه و ماهيانه و اعياد و جشنها و طريقهٔ زرتشتىگرى و کُشتى بستن و آداب زناشوئى و عروسى و سوگوارى و غيره(۳)
(۳) . خورتک اپستاک، به پهلوى ناميده شده و معنى آن خرده اوستا مىباشد و بيشتر آن به زبان پهلوى و پازند است.
زبان اوستائى هم يکى از اصول و پايههاى زبان ايران است. اين زبان خاصه قسمتهاى قديم آن ”گاثه“ بسيار کهنه بهنظر مىرسد و مانند سبک سنسکريت و عربى داراى اعراب است، يعنى اواخر کلمات از روى تغيير عوامل تغيير مىکرده است و حرکات گوناگون به خود مىگرفته است، همچنين داراى علائم جنسى و تثنيه بوده است.(۴)
(۴) . علائم جنسى يعنى نشانههائى که بدان واسطه بتوان جنس مذکر و مؤنث و خنثى را از هم تميز داد، و اوستا از ين قبيل است ـ و بعضى زبانها تنها دو جنس را مانند عربى تميز مىدهند و بعضى ديگر سه جنس را چون اوستا و سنسکريت و لاتين و آلمانى ـ و در باب تثنيه هم بعضى مانند فارسى حاليه تثنيه ندارد ولى اوستا مانند عربى داراى اين اختصاص بوده است و گويند همهٔ زبانهاى دنيا داراى اعراب و اين قبيل علامات بودهاند و بهتدريج مردم آنها را دور ريختهاند همچنانکه در زبان اوستا و زبانهاى بعد صورت گرفته است و عربان هم در محاورات خود امروز به قيد اعراب مقيد نيستند.
...

دنیا و علم زبانشناسی

در این مقاله میخواهیم به طور مختصر علم زبان شناسی را مطالعه کنیم و پس از آشنایی اجمالی با این علم به بررسی شاخه های مختلف آن بپردازیم. البته قابل ذکر است که این علم بسیار گسترده است و صرفا با خواندن این مقاله نمیتوان کاملا با آن آشنایی پیدا کرد. این مقاله کمک میکند که علاقه مندان به این رشته اطلاعاتی اولیه از این مقوله به دست آورند.در اولین گام میخواهیم بدانیم که علم زبان شناسی (Linguistics ) به چه چیزی اطلاق میشود؟زبان شناسی در واقع مطالعه علمی و دقیق زبان هاست و تلاش میکند که زبان را معرفی کند و دریابد که چگونه در ذهن انسان ها شکل گرفته است .تمرکز این علم به توصیف و توزیع زبان است و هیچ ارتباطی به قواعد دستوری زبان ها ندارد و حتما لازم نیست که یک زبان شناس زبان های زیادی را فرگیرد یا مترجم زبان باشد.

زبان شناسی یک علم اجتماعی است و زمینه های مشترکی با دیگر علوم اجتماعی مانند روان شناسی , انسان شناسی , جامعه شناسی و باستان شناسی دارد. این علم ممکن است بر رشته های دیگری از جمله انگلیسی , ارتباطات و علوم کامپیوتر اثرگذار باشد. زبان شناسی را میتوان به عنوان یک علم شناختی (Cognitive Science) معرفی کرد.همزمان با علم روان شناسی , فلسفه و علوم کامپیوتر (هوش مصنوعی AI) زبان شناسی هم به طریقه عملکرد مغز انسان ها می پردازد.
در بخش های بعد با نام بردن و شرح اجمالی شاخه های مختلف زبان شناسی خواهیم پرداخت.

شاخه های اصلی این علم عبارتند از:

۱- آواشناسی: Phonetics
۲- واج شناسی: Phonology
۳- تاریخ تحولات لغوی: Morphology
۴- علم نحو: Syntax
۵- علم معانی: Semantics
۶- فراگیری و تحصیل زبان: Language Acquisition

در ادامه به بررسی یکایک شاخه های نام برده خواهیم پرداخت.

آواشناسی: Phonetics
Phonetics مطالعه ایجاد و ادراک صداهاست. در ارتباط با صدا های زبان است و این که چگونه صداها به صورت بند بند ایجاد میشوند و همچنین شنونده چگونه آن ها را دریافت میکند.
Phonetic ارتباط نزدیکی با علم صوت سناسی دارد و از تکنیک های مشابهی با صوت شناسی استفاده میکند.
آواشناسی شامل سه رشته ی زیر میباشد:

۱)Articulator Phonetics : تولید صداهای گفتاری
۲)Acoustics Phonetics : مطالعه فرایند تولید فیزیکی و انتقال و مخابره ی صداهای گفتاری
۳)Auditory Phonetics : مطالعه فرایند ادراک صداهای گفتاری

واج شناسی: Phonology
Phonology مطالعه الگوهای صدایی یک زبان است و با سازمان دهی صداها در یک زبان ارتباط دارد که در واقع تغییراتی که در صداهای گفتار برای ایجاد کلمات به وجود می آید را بررسی میکند.

تاریخ تحولات لغوی: Morphology
Morphology مطالعه تشکیل کلمات و ساختارهاست. Morphology در واقع به بررسی چگونگی قرار گرفتن اجزای کوچکتر کلمات برای ساخت واحدهای بزرگتر و قواعد حاکم بر این فریند میپردازد. عناصری که برای تشکیل کلمات در کنار یکدیگر قرار میگیرند,Morpheme نامیده میشوند. Morpheme کوچکترین واحد معنا دار یک زبان است. به عنوان مثال کلمه Cats از دو Morpheme,Cat و S جمع شکل میگیرد.

علم نحو: Syntax
علم نحو (Syntax) مطالعه ساختار جملات است و تلاش میکند که توضیح دهد بر اساس قواعد, چه ساختاری از نظر گرامری در یک زبان خاص صحیح است. این قوانین ساختاری اصولی را مشخص میکنند.
به عنوان مثال ساختار اصولی زبان انگلیسی به صورت فاعل – فعل – مفعول است مانند جمله زیر (John hit the ball ) فرایند دگر سازی به شما این امکان را میدهد که ساختاری متفاوت مانند (The ball was hit by John) را ایجادکنید.

علم معانی: Semantics
معنا شناسی (Semantics) علم مطالعه ی معناست و تلاش این علم بر آن است که توضیح دهد که چگونه معانی را درک میکنیم. و همچنین چگونه از این ادراک برای تولید جملات استفاده میکنیم. معناشناسی ارتباط گسترده ای با علم منطق در فلسفه دارد.

فراگیری و تحصیل زبان: Language Acquisition
تحصیل زبانی نشان میدهد که چگونه بچه ها یک زبان را یاد میگیرند و یا این که بزرگترها چگونه زبان دوم را می آموزند. تحصیل زبانی بسیار مهم است چرا که بینشی از فرایند اصولی زبان به ما می دهد.دو جزء در تحصیل زبانی شرکت دارند:
دانش فطری زبان آموز( Universal Grammar یا UG) و محیط (Environment).
نظریه ی UG مفهوم گسترده ای دارد.تئوری این نظریه این است که کلیه زبان ها در یک قالب بندی خاص عمل میکنند و فهم این قالب بندی تا حد زیادی به فهم این که زبان چیست کمک میکند

نویسندگان: عبدالامير كربلايي و ف. مدرك
منبع: zabihjavanbakht.blogfa.com

در سال 2000، برابر محاسبه ی زبانشناسان، بیش از شش هزار زبان در سراسر جهان استفاده می شده است که بیشتر آنها را ده هزار نفر یا کمتر بکار می برده اند. این تعداد تا سال 2100 یعنی در گذرِ تنها یک قرن نصف خواهد شد. ”یعنی هر دوازده روز = مرگ یک زبان“.
بسیاری از فرهنگ های بومی و ملی نیز همراه با این زبان ها به موزه ی تاریخ سپرده خواهد شد. زبان هایی که تعداد سخنگویان بدانها بسیار است (مانند زبان فارسی) دیرتر فراموش خواهند شد. بسیاری معتقدند که زبان هایی باقی خواهد ماند که خاستگاه آنها مهد فن آوری یا اقتصاد باشد بیشتر بر این باورند که زبانی که مردمِ آن بدان عشق ورزند نیز هرگز نخواهد مرد.

برای دسته بندی زبان ها از دیدگاه زبان شناسی، دو شیوه مرسوم است:

شیوه ی وابسته به گونه شناسی (Typology )
شیوه ی زادگانی (Genetic)

شیوه ی وابسته به گونه شناسی (Typology ) : در این شیوه، زبان ها بر پایه ساختار شان دسته بندی می شوند. در این روش، برای نمونه، زبان انگلیسی و زبان چینی که هر دو از واژه پردازیِ ”فاعل- فعل- مفعول“ پیروی می کنند، در یک گروه قرار می گیرند.

شیوه ی زادگانی (Genetic) : در این شیوه، زبان ها برپایه ی روند شکل گیری و برمبنای تاریخی دسته بندی می شوند. این روش، بسیار پیچیده تر و علمی تر از شیوه ی وابسته به گونه شناسی است. در شیوه ی زادگانی، گروهی از دانش ها همچون باستان شناسی ، مردم شناسی ، تاریخ، و... توسط زبانشناسان بخدمت گرفته می شود. خانواده های زبان ها نیز با استفاده از همین شیوه دسته بندی شده اند.

زبان های آفریقایی
،
گروه بزرگی از خانوانده های زبان هایی که بومی آفریقا هستند و یا ریشه آفریقایی دارند. بیش از هزار زبان، در این گروه بزرگ جای می گیرند؛ البته، در این میان، تنها 50 زبان وجود دارد که بیش از 500000 نفر بدان سخن می گویند و بقیه زبان ها، تنها در میان یک قبیله یا در یک منطقه کوچک رایج است.

بدون در نظر گرفتن زبان عربی ، زبان های سوواحیلی (با پنجاه میلیون نفر) و هُوسایی (با 22 میلیون نفر)، رایج ترین زبان های آفریقایی به شمار می روند.

ژورف گرینبرگ ، زبان شناس آمریکایی، در سال 1963 برای اولین بار، دسته بندی جامعی از خانواده های زبان های آفریقایی ارایه داد:

;1)خانواده زبان های نیجر- کنگو

:این گروه، بزرگترین خانواده زبان های آفریقایی به شمار می رود. بیش از 400 میلیون نفر در آفریقا به زبان های نیجر- کنگو سخن می گویند.

;2)خانواده زبان های آفریقاسیایی

:حدود 200 میلیون نفر در شمال آفریقا، اتیوپی، اریتره و پیرامون دریاچه چاد ، به این زبان سخن می گویند. این خانواده، به پنج زیرگروه زبان های «چادی»، «سامی»، «بربری»، «کوشی» و «مصری» تقسیم می شود.

;3)خانواده زبان های نیل و صحرایی

:18 تا 30 میلیون نفری که به یکی از زبان های این خانواده سخن می گویند، در خاور صحرای بزرگ آفریقا ، شمال دره نیل ، و اطراف دریاچه ویکتوریا ساکن هستند.

;4)خانواده زبان های خویسان

:خانواده ی کویسان تنها 12 زبان را در بر می گیرد، 200 تا 300 هزار نفر بدانها سخن می گویند


خانواده های زبان های آسیایی

آسیا خاستگاه مهمترین خانواده های زبانی جهان است. امروزه اکثریت مطلق مردم جهان به یکی از زبان های خانواده های هند و اروپایی ، سامی ، استرالیایی- آسیایی ، استرانزی، و آلتای سخن می گویند؛ خانواده هایی که همگی ریشه آسیایی دارند. این نظریه که ”بشر ریشه ی آفریقایی دارد“ شاید درست باشد، اما بدیهی است که زبان های آسیایی، دقیقا در آسیا تکامل یافته اند:
2.5 میلیون سال پیش، نیاکانِ بشر (و نه انسان امروزی) از نظر فیزیکی و رشد مغزی به درجه ای رسید که بتواند طراحی کند و بسازد. البته، در عمل، این اتفاق بسیار دیر رخ داد؛ تنها 350 هزار سال پیش بود که بشر برای نخستین بار شکارهای از پیش طراحی شده را پایه گذاشت، آتش افروخت، و لباس پوشید. همچنین کهن ترین آثار هنری و دینی بشر (در قالب نقش ها و اشیای مذهبی) بین 30 تا 40 هزار سال قدمت دارند. از دید یک انسان شناس ، زبان ساده ی بشر نباید قدمتی بیش از 350 هزار سال داشته باشد و این زبان احتمالا از حدود 40- 30 هزار سال پیش شکل های پیچیده تری به خود گرفته است. آواهای معنادار برای ارتباط میان انسان هایی که دو میلیون سال پیش می زیسته اند کافی بوده است.

فسیل مرد پکنی که در نزدیکی پکن پیداشده و نیز فسیل مرد جاوه ای که در اندونزی کشف شده است، 500 هزار سال قدمت دارد. هر دوی این مردان، پدران انسانِ امروزی، یعنی Homo erectus هستند. نشانه هایی وجود دارد که اینگونه انسان ها یک میلیون سال پیش پا به قاره ی آسیا گذاشته بودند.
نخستین تمدن های آسیایی، در جنوب باختری آسیا (میان رودگان)، شمال هندوستان، و شمال چین پدیدار شد. کشاورزی ویژگی مشترک هر سه تمدن بود. حمله های افراد بیابانگرد، کشاورزان را به داخل شهرهایی با برج و باروی مستحکم راند. از حدود سه هزار سال پیش از میلاد که گاوآهن اختراع شد، گروهی از کارگرانِ کشاورزی این امکان را یافتند تا به صنعت روی آورند و افزایش محصولات کشاورزی و کارِ صنعتگران، رویهمرفته، زمینه را برای بازرگانی و ارتباط فرهنگی مهیا ساخت.


با مطالعه ی خانواده های زبان های آسیایی خواهید دید که تقسیم این خانواده ها به زیرخانواده ها و سپس به زبانهای گوناگون از پس از اختراع گاوآهن آغاز شده است. اساسا گوناگونی زبان ها، نتیجه ی مستقیم کوچ و تاثیرگذاری و تاثیرپذیری فرهنگی است.

منبع: دانشنامه ی رشد

روش های نگارش

روش نگارش محدود (Limited writing system)
این روش، اصولا برای بیان مفاهیم کلی بکار می رود. روشهای نگارش محدود عبارتند از:تصویرنگاری ، چم نگاری ، و”استفاده از اشیای نشاندار یا بی نشان بعنوان ابزارهای یادآوری“. اشیای نشاندار زیر که گویا ابزارهای شمارش و محاسبه بوده اند، 9000 سال پیش، در دوره نوسنگی بکار می رفته است.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

از مزایای روش نگارش محدود می توان به سادگی فهم آن اشاره نمود:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

البته دو اشکال عمده نیز بر این روش وارد است:

1)چنانکه از نام آن پیدا است، کارایی این روش بسیار محدود است و با توجه به دایره گسترده واژگان یک زبان و نیز با توجه به نامحدود بودن عبارت هایی که می توان در یک زبان آفرید، باید از آن بعنوان روشی ابتدایی و غیر استاندارد یادکرد.

2)یادگیری این زبان ها، بدون آشنایی کامل با فرهنگ بومی و شیوه نگرش صاحبان آنها به طبیعت پیرامون، امری بیهوده و موجب برداشت نادرست از معنای تصاویر و نگاره ها است.


روش نگارش کامل (Full writing system)
این روش، توانایی انتقال هر عبارت قابل بیان در زبان را دارد. بنابراین میان ”نشانه های موجود در روش نگارش کامل“ و ”عناصر زبان“، کمابیش ارتباطی ثابت و معین وجود دارد. این عناصر می توانند واژه، هجاء، یا آوا باشند که در این صورت روش نگارش مربوط به هریک از آنها به ترتیب، ”واژه نگاری“، ”هجایی“ و ”الفبایی“ نامیده می شود.

چون در این روش عناصر زبان به نمایش در می آیند، آشنایی با زبان نوشته شده برای درک متن لازم است. البته این بدان معنا نیست که در این روش، هر خطی ویژه یک زبان است، بلکه ممکن است یک روش نگارش کامل، بطور مشترک، مورد استفاده چندین زبان باشد. برای نمونه روش نگارش الفبایی لاتین، بطور مشترک مورد استفاده زبانهای انگلیسی ، آلمانی، فرانسوی، و... است، اما برای خواندن متن آلمانی حتما باید به زبان آلمانی، و برای خواندن متن فرانسوی حتما باید به زبان فرانسوی مسلط بود.

اکنون نگاهی کوتاه به انواع روشهای نگارش کامل می اندازیم:

الف) واژه نگاری: در این روش تعداد زیادی دیس واژه وجود دارد و هر دیس واژه، نمایشگر یک یا چند واژه کامل است.
ب) هیروگلیف: خط تصویری یا خط نقاشی.
ج) هجانگاری: در این روش، هر نماد نمایشگر یک بخش یا هجا در زبان است
د) الفبا نگاری: در این روش، هر نماد نمایشگر یک آوا در زبان است.

روش نگارش آزتک

برای آشنایی بیشتر با نگارش به شیوه ی واژه نگاری، روش نگارش آزتک رو مورد بررسی قرار می دهیم:

در میانه قرن 13 میلادی، مکزیکاها که مردمی شکارچی بودند، به دره مکزیکو مهاجرت کردند، اما ساکنان پیشین این دره آنها را وادار به خروج از آن منطقه و پناه گرفتن در دو جزیره نزدیک به کرانه باختری دریاچه Texcoco نمودند. مکزیکاها، بر پایه یک افسانه، بر این باور بودند که روزی، تمدنی بزرگ در یک سرزمین مردابی بوجود خواهند آورد؛ نشانه این سرزمین آن بود که در آن کاکتوسی را خواهند یافت که بر سنگی روییده و روی آن عقابی نشسته است. وقتی مردم مکزیکا به منطقه باتلاقی کرانه های Texcoco رسیدند، ملًاهایشان اعلام کردند که نشانه گفته شده در افسانه را دیده و در نتیجه به سرزمین موعود خویش رسیده اند.

مکزیکاها در آن سرزمین به کشاورزی پرداختند و در سال 1325 میلادی، شهر Tenochtitlan (مکزیکوسیتی امروزی) را ساختند. آنها تا 100 سال بعد، به حکومت –های همسایه خود، بویژه به مردم Tepaneca خراج می پرداختند، اما به تدریج با افزایش قدرت و جمعیت، با دو گروه از همسایگان خویش متحد شده و در سال 1428، تپانکاها را شکست دادند و حکومتی گسترده را بنیان گذاشتند. این حکومت به تدریج، از نواحی مرکزی مکزیک تا مرزهای گواتمالا را زیر پوشش خود قرار داد. آزتک ها، خط و زبانی را که دست کم هزار سال مورد استفاده مردم آمریکای مرکزی بود، برای نگارش برگزیدند.

چون حکومت آزتک ها (مکزیکاها) پس از به قدرت رسیدن، نوشته های مربوط به حکومت پیش از خود را از میان برد و یک قرن بعد، پس از سقوط مکزیکاها توسط اسپانیایی ها، متن های آنها نیز بوسیله روحانیت مسیحی سوزانده شد، چیز زیادی از روشهای نگارش پیش از ورود اروپاییان در این منطقه باقی نمانده است؛ با این وجود، آنچه از خط آزتکی باقی مانده، برای آشنایی با روش نگارش مردم آن سرزمین کافی است. برای یادآوری، دوباره تاکید می کنم که خط آزتکی، برپایه روش واژه نگاری است.

مردم آزتک، دو تقویم داشتند: یکی تقویم 365 روزه (xiuhpohualli) که به 18 قسمت 20 روزه و یک قسمت پنج روزه تقسیم می شد و قسمت پنج روزه، روزهای خطرناک و بدیمن بود، و دیگری تقویم 260 روزه (tonalpohualli) که مخصوص ملًاها بود و از آن برای پیشگویی استفاده می شد. این تقویم، 20 قسمت 13 روزه داشت.
در زیر، دیس-واژه هر قسمت از این تقویم، به همراه تلفظ آن در زبان مکزیکا (با رنگ قرمز) و معنای آن در زبان انگلیسی (با رنگ آبی) آورده شده است:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

در زیر، تعدادی دیس واژه مربوط به اعداد آورده شده:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

یک مکزیکایی، مثلا برای نمایش عدد 500، از یک پر و پنج پرچم استفاده می کرد. (500 = 5×20 + 400)
شاید این پرسش برایتان بجود آید که چگونه می شود همه واژگان را به تصویر کشید؟! برای یافتن پاسخ خود، به نمونه های زیر توجه کنید:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

روش نگارش هیروگلیف/Hieroglyph

هیروگلیف یا خط تصویری ، در اصل یعنی سپنتا منبت یا کنده کاری مقدس و ریشه در زبان یونانی دارد. علت این نام گذاری، آن بود که این روش نگارش بیشتر ویژه کاهِنان و رهبران مذهبی بوده است؛ چراکه آموختن آن دشوار و نوشتن آن نیازمند امکاناتی بود که معمولا مردم عادی از آن بی بهره بودند.
پیشینه کهنترین اثر یافته شده با خط هیروگلیف، به 3200 تا 3300 سال پیش از میلاد می- رسد و برابر سندهای موجود، مصریان باستان تا 3500 سال پس از آن نیز از این روش نگارش استفاده می کردند. تصویر زیر، از فرهنگ اینکارتا (انتشارات میکروسافت) گرفته شده و متعلق به آرامگاه شهبانو آمونهِرخِپسِف است.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

روش نگارش هیروگلیف در مصر، شامل 700 تا 800 الفبای تصویری بود و هر چه که علاقه به نوشتن متن های مذهبی اضافه می شد، بر تعداد آنها نیز افزوده می شد. مصریان، هیروگلیف را از راست به چپ و از بالا به پایین می نوشتند و همچون سایر خط های باستانی، در متن های ایشان نیز خبری از نقطه ، فاصله و آیین نگارش نبود.

الفبای تصویری مصریان را می توان به دو گروه عمده نقسیم نمود.

1) آوانشان، الفبایی که آواها را به نمایش در می آورد. در زیر، تعدادی آوانشان به همراه معادل آنها در الفبای لاتین و نیز آوانِگار هریک به نمایش در آمده است

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

شاید این پرسش پیش آید که مثلا چرا باید یک بیضی، آوانشان صدای /ر/ و یا یک خط افقی زیگزاگ، آوانشان صدای /ن/ باشد و...؟

پاسخ این است که هر یک از این آوانشانها، پیشتر نمایشگر جانور یا چیزی بوده اند که به تصویر می کشند، اما به تدریج تغییر کارکرد یافته اند. برای نمونه، [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] در اصل، نماد دهان (r'i) بوده و [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] نیز دیس واژه آب (nu) بوده است. این دو نشان و بسیاری دیگر از دیس-واژگان به تدریج تبدیل به آوانشانِ حرف نخست خود شده اند.


2) چُمنگار الفبایی که چیز، یا اندیشه ای را به نمایش می گذارد

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

نکته مهم: چنانکه می بینید، سه خط عمودی کنار هم، نشانه جمع و یک خط عمودی، ”نشانه ی دیس واژه“ است. به اینچنین نشانه هایی در زبان هیروگلیف که نه چمنگارند و نه آوانشان، و تعیین کننده دسته ای است که واژه بدان تعلق دارد، ”determinative“ گفته می شود. بد نیست بدانید که گاهی برخی آوانشان ها، نقش آوایی خود را از دست داده و نقش determinative به خود می گیرند.
شاید دشوارترین بخش خواندن متن های هیروگلیف، تفسیر نشانه ها، چمنگارها، و آوانشان هایی است که پشت سرهم و بدون فاصله آمده اند. در تصویر بالا دیدید که دوپای در حال حرکت، معنای راه رفتن را می دهد. اکنون ببینید که ترکیب این چمنگار با دیس واژه های دیگر، چگونه معنای ”راهنمایی کردن“ و ”نزدیک شدن“ می دهد:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

گفتیم که آموزش و نگارش هیروگلیف کاری دشوار بود. به همین دلیل مصریان خطی نو را بوجود آوردند که تنها فرق آن با هیروگلیف سنتی، ساده تر شدن دیس واژه ها بود. نام این خط جدید ”hieratic“ یا خط کاهنی بود و برخی آنرا ”سرِهم یا شکسته ی هیروگلیف“ می دانند. این خط را، بر خلاف هیروگلیف سنتی که بیشتر بصورت کنده کاری و بنای یادبود بکار می رفت، با قلم نی بر روی پاپیروس می نوشتند. در زیر، نمونه ای از این خط را با هیروگلیف سنتی مقایسه کنید:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

در قرن هفتم پیش از میلاد، مصریان خط تازه ای اختراع کردند که از روش نگارش کاهنی (hieratic) نیز آسانتر بود. این روش نگارش، ”خط همگانی“ (demotic script) نام داشت. از آن تاریخ به بعد، مصریان از خط هیروگلیف سنتی، برای منبت کاری روی ساختمان، جواهر، و اسباب خانه استفاده می کردند؛ خط کاهنی را برای متن های مذهبی و خط همگانی را برای متن های تجاری و ادبی بکار می بردند.در پایان، این را هم بگویم که خط هیروگلیف، به شکل های دیگر، در میان مردمان باستانی دیگری، چون سرخپوستان اولمِک ، مایاها، برخی از مردم چین باستان، و برخی مردمان ساکن میان رودگان «بین النهرین)، نیز استفاده می شده است.

روش نگارش میخی / Cuneiform

برای آشنایی بیشتر با نگارش به شیوه ی هجانگاری، روش نگارش میخی را مورد بررسی قرار می دهیم.

خط میخی احتمالا توسط سومریان اختراع شد و آکدی ها آنرا از ایشان آموختند. از آنجایی که زبان بابلی و زبان آشوری ، لهجه های زبان آکدی هستند و خود زبان آکدی، بعدها زبان رسمی سومر شد و با توجه به اهمیت این تمدن ها در دنیای آن روز، بسیاری بر این باورند که خط میخی تبدیل به خط بین المللیِ آن روزگار شده و به همین دلیل در ایران و مصر گسترش یافت.

به نظر می رسد، آنچه که سبب شد خط میخی در ایران و مصر مورد توجه واقع شود، نیاز این کشورها به خطی کامل بود. در ایران، پیش از دوره هخامنشیان ، خطی کامل و جامع وجود نداشت و نیاز به یک روش نگارش با ویژگی های یادشده احساس می شد. در مصر اما وضعیت فرق می کرد و از قرن هفتم پیش از میلاد، با اختراع خط همگانی (demotive)، بیشتر متون تجاری به این روش نوشته شد و چنانکه از شواهد باقی مانده پیداست، خط میخی هرگز خط رسمی مصریان نبوده است.

به هر روی، در آغاز، خط میخی از الفبای تصویری تشکیل شده بود. به تدریج، طرح کلیِ هر تصویر با استفاده از خط های ”میخی شکل“ نوشته شد و هر نمادِ میخی، نشانه یک واژه کامل شد. چون برخی واژگان کشیدنی نبودند، به ناچار از بعضی نمادهای دیگر برای به نمایش در آوردن آنها استفاده شد و در نتیجه نمادهای چند معنایی بوجود آمد. برای نمونه، بجای خدا از نماد ستاره و بجای راه رفتن از نمادِ ”پا“ استفاده شد.

پرسش : چگونه در خط میخی، واژه نگاری تبدیل به روشِ نگارش هجایی شد؟

پاسخ : چون بیشتر واژگان زبان سومری، تک بخشی «تک هجایی) بود، به تدریج و بصورت قراردادی، هر نماد نشانگر هجایی شد که در اصل متعلق به یک واژه بود.

خط میخی بیش از 200 سال (550 تا 330 پیش از میلاد)، روش نگارش رسمی دربار ایران بوده است. چنانکه پیشتر نیز اشاره شد، خط میخی ایرانی با نمونه های موجود در کشورهای دیگر فرق داشته است.

دو ویژگی این خط عبارتند از :
1) الفبای میخی ایرانی، هم آوانشان و هم بخش نشان‌ «هجا نشان) بوده است.

2) پنج دیس واژه برای واژگانی که پیاپی استفاده می شده، وجود داشته است.در زیر، تصویر و آوا یا هجای هر نماد خط میخی ایرانی آورده شده است:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

و این هم آن پنج نماد که نشاندهنده خدا، زمین، کشور و شاه بوده اند:

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

منبع: دانشنامه ی رشد

زبان آموزشی در دوران کودکی نتیجه طبیعی تماس با زبان است؛ به طوری که کودکان بدون در نظر گرفتن سطح هوش و دریافت هیچ‌گونه آموزشی، زبان یا به بیان دقیق‌تر صورت شفاهی زبان را می‌آموزند.

زبان آموزشی در دوران کودکی نتیجه طبیعی تماس با زبان است؛ به طوری که کودکان بدون در نظر گرفتن سطح هوش و دریافت هیچ‌گونه آموزشی، زبان یا به بیان دقیق‌تر صورت شفاهی زبان را می‌آموزند.
افزون بر این اگر کودکی به طور طبیعی در تماس با دو یا چند زبان قرار بگیرد، می‌تواند این زبان‌ها را مانند گویشوران بومی بیاموزد و روان و سلیس صحبت کند. اما در اکثریت قریب به اتفاق بزرگسالان، این توانایی با افزایش سن شدیدا کاهش می‌یابد.
به بیان دیگر زبان آموزشی در بزرگسالان نتیجه طبیعی تماس با زبان نیست بلکه امری است اکتسابی که نقش عوامل غیرزبانی همچون حافظه و رشد شناختی در آن بسیار بیشتر از کودکان است. آنچه در کودکی به صورت طبیعی و بدون دردسر آموخته می‌شود، در بزرگسالی تنها به کمک انگیزه قوی و تلاش آگاهانه میسر خواهد بود.
یکی از علاقه‌مندان به مسئله آموزش زبان، اریک لینبرگ آمریکایی، متخصص روان‌شناسی زبان بود که به بررسی مطالعات زیست‌شناختی در رابطه با رفتار مخصوص گونه‌ها پرداخت.
در این مطالعات تصریح شده بود که برای رشد طبیعی نوزاد حیوانات، حضور محرکی در زمان‌های به‌خصوصی از زندگی نوزادها ضروری است. لینبرگ از این مطالعات به این نتیجه رسید که برای زبان‌آموزی نیز دوره به خصوصی در زندگی ا فراد وجود دارد و به این ترتیب فرضیه دوره بحرانی را مطرح ساخت. براساس این فرضیه سرعت و سهولت فراگیری زبان در کودکی بسیار بیشتر از بزرگسالی است و با رسیدن به دوره بلوغ فراگیری زبان بسیار مشکل‌تر خواهد شد.
با توجه به این فرضیه می‌توان سازوکار افت فراگیری زبان در افراد بالغ را توضیح داد. فرضیه لینبرگ بر این پایه استوار بود که تغییراتی که در توانایی زبان‌آموزی افراد دیده می‌شود با مراحل رشد مغز در ارتباط است.
مطالعات نشان داده‌اند که در حدود ۲ سالگی، مهارت‌های زبانی که در نیم‌کره چپ مغز و در ۲ منطقه بروکا یا مرکز تولید زبان و ورئیکه یا مرکز درک زبان جای داشته‌اند، در صورت تماس با زبان به‌خصوصی، در جهت آن زبان تثبیت می‌شوند. به این فرایند یکسوشدگی مغز می‌گویند که در نتیجه آن تمام فعالیت‌های قشر مخ بین ۲ نیم‌کره چپ و راست تقسیم می‌شوند. به نظر می‌رسد که فرایند یکسوشدگی در سن بلوغ (۱۲ تا ۱۴سالگی) به پایان می‌رسد و فراگیری کامل زبان از آن پس به امری تقریبا غیرممکن تبدیل می‌شود. مثلا دوره حساس آموزش آواهای زبان در حدود ۵ تا ۶ سالگی است ولی برای یادگیری دستور یا واژگان این سن بالاتر می‌رود. از دیگر دلایلی که برای آموزش آواها در سنین پایین‌تر می‌تواند ذکر کرد، آمادگی و انعطاف اندام‌های گفتار در تولید آواهای گوناگون در کودکی است اما در دوران بلوغ اندام‌های گفتار دیگر کاملا شکل گرفته‌اند و تولید آواهایی که تا پیش از آن زمان شنیده نشده‌اند، اگر نگوییم غیرممکن، دست‌کم بسیار مشکل خواهد بود.
لینبرگ فرضیه خود را براساس مطالعه بیمارانی که بر اثر ضایعه مغزی به زبان‌پریشی مبتلا شده بودند، بنا نهاده بود. وی متوجه شد که بزرگسالانی که دچار زبان پریشی خفیف هستند، ممکن است بهبود کامل پیدا کنند اما اگر ضایعه مغزی شدید باشد، بخشی از توانایی زبانی فرد یا تمام آن از بین می‌رود.
این در حالی است که در کودکان حتی اگر تمام نیم‌کره چپ، که مراکز زبان در آن واقع‌اند برداشته شود، مراکز زبانی به نیم کره راست مغز منتقل می‌شوند. با گذشت زمان و پیشرفت علم، ایرادات زیادی به فرضیه دوره بحرانی وارد شد اما با وجود همه ایرادات، کسی تاکنون نتوانسته این فرضیه را به طور قطع رد کند یا کنار بگذارد. متخصصان آموزش زبان همچنان معتقدند که عامل سن یکی از عوامل موثر در فراگیری زبان محسوب می‌شود.
امروز بیشتر از دوره حساس زبان‌آموزی (و نه دوره بحرانی) نام برده می‌شود. این دوره به زمانی اطلاق می‌شود که کودک می‌تواند به آسانی،‌با سرعت و به طور کامل و حتی بدون آموزش زبان بیاموزد. به نظر می‌رسد که برای آموزش مهارت‌های مختلف زبانی دوره‌های حساس متفاوتی وجود دارد.

در حقیقت در دوره نوجوانی دوران رشد فراگیری زبان دیگر سپری شده است. زبان‌آموزی که پس از بلوغ به آموختن زبان دوم روی می‌‌آورد، همواره با تداخل زبانی یا آمیختن ۲ زبان با همدیگر مواجه خواهد بود چرا که۲ زبان در شرایط نابرابر یادگیری قرار می‌گیرند. این تداخل زبانی بیشتر اوقات از جهت زبان اول به سمت زبان دوم خواهد بود و مشکلات زبان‌آموز ابتدا درتوانایی‌های روساختی یعنی آوایی، واژگانی، دستوری،سبکی و در موقعیت‌های پیشرفته‌تر در زمینه توانایی‌های ژرف‌ساختی یعنی شم‌زبانی و اندیشیدن زبانی در زبان دوم متجلی خواهد شد.
حال اگر تنها از منظر این فرضیه به وضعیت آموزش زبان خارجی در نظام رسمی آموزش‌وپرورش کشور نظر کنیم، متوجه می‌شویم که عامل سن در آموزش زبان در ایران نادیده گرفته شده است. درس زبان خارجی در دوره راهنمایی یعنی در آستانه بلوغ به برنامه‌ درسی دانش‌آموزان معرفی می‌شود که با توجه به مطالب گفته شده، سنی بالاست به طوری که توانایی‌های فراگیری زبان در این زمان رو به کاهش می‌رود.
اگر بپذیریم که زبان انگلیسی دیگر زبان خارجی نیست بلکه زبان میانجی یا زبان مشترک تمام جهانیان است، باید حق آموزش درست را هم برای تمام کودکان ایرانی قائل شویم.
سال‌هاست که در کشور انواع مدارس خصوصی، ملی، غیرانتفاعی و اخیرا غیردولتی آموزش زبان انگلیسی را از دوره ابتدایی در برنامه درسی خود قرار داده‌اند. بدون در نظر گرفتن کیفیت آموزش زبان در این مدارس، که خود موضوع بحث جداگانه‌ای است، آیا وقت آن نرسیده است که تمام کودکان ایرانی در شهرها و روستاها از آموزش برابر درس زبان انگلیسی در دوره ابتدایی برخودار شوند؟
با در نظر داشتن تمام مشکلات و موانع اجرایی که این کار خواهد داشت، متولیان آموزش‌وپرورش کشور با گنجاندن درس انگلیسی در برنامه رسمی دوره ابتدایی ثابت می‌کنند که هیچ کودکی ایرانی باهوش‌تر یا لایق‌تر یا برتر در فراگیری زبان نیست.
دانستن درست و کامل زبان انگلیسی نیرومندترین ابزاری است که می‌توان به یاری آن به گنجینه ارزشمند علم و ادب و هنر جهانی دست یافت. در را به روی کودکان ایرانی نبندیم.


منبع: zabihjavanbakht.blogfa.com/post-169.aspx

فونولوژي چيست؟ و برخي موضوعات مرتبط با آن.

مقدمه :

1-1- قلمرو
فونولوژي زير شاخه اي از زبانشناسي است كه در ارتباط با صداهاي زبان مي باشد. به عبارت دقيق تر فونولوژي در ارتباط با نقش، رفتار و سازماندهي صداها به عنوان واحدهاي زباني مي باشد. بالعكس، آواشناسي كه بيشتر به مطالعه خنثي خود صداها به عنوان پديده هايي در جهان مادي و خصوصيتهاي فيزيولوژيكي ،جسمي ، عصبي و رواني انسان كه باعث توليد آنها مي شود، اشاره مي نمايد. واجشناسي همچون نحو ، واژه شناسي و به مقدار بسيار زيادي معني شناسي «زباني» است در حاليكه آواشناسي بر جنبه هاي مختلفي از فيزيولوژي اعصاب، روانشناسي ادراكي و فيزيك و... نظر دارد.
بايد در نظر داشته باشيم كه ما نمي توانيم نقش صداهاي زبان را بدون ارجاع به چگونگي توليد آنها و يا خصوصيات فيزيكيشان مطالعه كنيم. همچنين ما نمي توانيم صداها را در خلاء و بدون ارجاع به نقش زباني آنها مطالعه نمائيم.
در اينجا سئوالاتي مطرح مي شود از قبيل اينكه: چطور واجشناسي به كل زبانشناسي مرتبط مي گردد؟ يا چطور جنبة واجي زبان به بقيه زبان يعني معني شناسي، نحو و واژشناسي مرتبط مي گردد؟ …
ممكن است ما اين ارتباط را بطور سطحي با استفاده از بيان سوسور در تمايز بين صورت و ماده يا جوهر بيان نمائيم، از يك نظر، زبان مجموعه اي از ارتباطات صوري و انتزاعي مي باشد (كه شايد بطريقي در ذهن سخنگويان آن نمود پيدا مي كند). اما از جنبة ماده (جوهر)، زبان به عنوان صدا، علائم روي كاغذ و… مي باشد. به عبارتي ديگر هر نشانة زباني متشكل از دو عنصر مي باشد : يك مفهوم مدلول مانند «سگ» يا «سوم شخص مفرد» و يك دلالت گر كه از اتخاذ آنان «واژه» يا «سازه اي»ديگر بوجود مي آيد. بنابراين مفهوم «سگ» در زبان توسط زنجيره اي آوايي مشخص مي شود : در فارسي [sag] در انگليسي [dog] . علاوه بر اين، زبان توسط آنچه برخي محققان آن را توليد دوگانه (تجربه دوگانه) مي نامند، نيز توصيف مي گردد. در يك سطح، ما اساسا عناصر بي معني داريم (مثلا عناصر آوايي) با قوانين خاص تركيب و خصوصيات غيرمعنايي ديگرشان و از طرف ديگر تركيبات معناداري از اين عناصر بي معني وجود دارد. اما رابطه ميان معني و عنصر بدون معني اساساً يك رابطة اختياري است . دليل خاصي وجود ندارد كه چرا بايد «سگ» [sag] باشد و...
هر زباني ممكن است از يك نقطه نظر معيني ، «مجموعه اي از تطابقهاي معنايي- آوايي» تعريف شود و يك توصيف يا دستور يك زبان، موضوع رسمي (صوري) است كه اين مطابقتها را بيان مي دارد كه البته محدودة اين توصيف و گسترة مواد زباني مورد شك است و چهارچوبهاي نظري مختلف ، اَشكال متفاوتي از يك توصيف كارآمد را پيشنهاد داده اند. در واقع مي توانيم بگوئيم كه واج شناسي داراي دو وظيفه عمده مي باشد: يكي، كشف طبيعت نمود آوايي هستة صوري زبان هم به طور كلي و هم براي زبانهاي خاص و ديگر ، مرتبط ساختن اين نمود واقعي با خود صورت كه البته من مورد دوم را به عنوان يك هدف فرعي مي بينيم.

2-1- موارد مورد توافق
از زماني كه ساخت زبان مورد مطالعه قرار گرفته است يكسري توافقهاي كلي در مورد خصوصيات مسلم وسيله بيان آوايي بدست آمده است كه در زير از نظر ميگذرانيم:

1- صداها به تنهايي بي معني مي باشند، در واقع جوابي براي اين سئوال كه به چه معني است؟ وجود ندارد البته صرف نظر از برخي زبانهاي خاص .

2-اما در ساخت يك زبان، هم به تنهايي و هم در تركيب، صداها مي توانند معاني را منتقل نمايند. بنابراين [V] هيچ معنايي در انگليسي نمي دهد .اما همين آوا در لهستاني نوعي حرف اضافه است كه به صورت نشان داده مي شود.

3-هر زباني داراي فهرستي (مجموعه اي) از آواهاست كه از كل گسترة صداهاي ممكن بشر انتخاب شده است كه (ممكن است) از زباني به زبان ديگر متفاوت مي باشد. بنابراين به عنوان مثال انگليسي داراي آواي سايشي، كناري و برون واك نيست در حاليكه در زبان ولزانگلستان اين آوا وجود دارد.

4-الگوهايي براي نظام بندي مواد زباني وجود دارد كه از زباني به زبان ديگر فرق مي كند: محدوديتهاي توزيع آواها، قابليت پيشگويي برخي آواها در موقعيتهايي خاص ، و... بنابراين همه انسداديها و سايشيهاي پاياني در آلماني، روسي، هلندي و لهستاني، بي داك هستند يا [g] نمي تواند در هجاي آغازين در انگليسي ظاهر گردد مگر آنكه بعد از آن يك واكه يا قبل از يك واكه و يا قبل از [g , k] قرار گيرد.

5-دو زبان ممكن است داراي گونه هاي آوايي يكسان باشند اما از آنها با توجه به تمايزات معنايي به صورتهاي متفاوتي استفاده نمايند. به عنوان مثال انگليسي و هندي هر دو داراي آواهاي انسدادي مشي بيواك و انسدادي دمشي واك دار هستند ولي اين دو در هندي باعث تمايز مي شوند در حاليكه در انگليسي بدون تمايز مي باشند.

6- مواردي وجود دارد كه در آن بنظر مي رسد كه توزيع آوايي به ساخت صرفي- نحوي وابسته است (ساخت صرفي - نحوي در بردارنده توزيع آوايي است) بنابراين آواهاي در انگليسي به عنوان مجموعه ها و يا واحدهاي با تفاوتهاي (جايگزين) معين عمل مي كنند به عنوان مثال :

Clean/ cleanliness ; seven / sevenity ; crime / criminal ; sign / signify ; divine / divinity ; grain / grianary ; human ; humanity

اين تناوبها شباهتهاي مسلمي با آنچه در مورد اسنداديهاي دمشي و غير دمشي انگليسي كه گفته شد دارند و البته تفاوتهايي نيز دارند . يك توصيف زباني، بايستي از عهده تبيين اين موارد بر آيد اما همانطور كه خواهيم ديد اينكه دقيقا چه طور از عهده اين تبيين بر آيد مشكل مي باشد.
مشاهداتي كه در نمونه هاي (1) تا (6) در بالا صورت گرفت تا حدودي موضوع اصلي واجشناسي را نشان مي دادند، اگر چه آزمايشات دقيق به مشاهدات دقيق تر و پيچيده تري منتهي مي شود و در اين صورت است كه ما ميتوانيم نكات ديگر را در مورد اين توافقهاي كلي اضافه نمائيم.

7- تعداد آواهاي زبان بشري محدود مي باشد. به عنوان مثال در هيچ زباني واكه اي وجود ندارد كه در آن ، واحدي نتيجة هم گرد شدن و هم گسترده شدن همزمان لبها باشد و... (و دلايل چنين چيزي را نشان ميدهد) ; اما همچنين در هيچ زباني واحدي وجود ندارد كه توسط نوك زبان در برابر قسمت چپ دندانهاي آسياي كوچك توليد شود در حاليكه دليل خاصي براي چنين چيزي نداريم.

8- در زبان طبقه بندي آوايي معتبري وجود دارد كه شامل مواردي از جمله: محل توليد، جريان هوا، موقعيت نرمكام، حالت چاكناي و... مي باشد كه مي توانند به طور تقريبا جامعي صداهاي زبان را دسته بندي (طبقه بندي) نمايند و واجشناسي بايستي كه جوابگوي اين طبقه بندي باشد.

9- از ميان صداهايي كه توسط انسان توليد مي شود فقط بخشي از آن زباني است. صداهايي از قبيل خنده، فرياد، سرفه و... به عنوان واحدهاي زباني به شمار نمي روند (حتي اگر هم در اين ميان منتقل كنندة مفهومي باشند) اگر چه كه شكاف مستقيمي ميان يك «خنده» و يا جملة «من متحيرم» وجود ندارد .
ما در اين كتاب با سئوالات اساسي و مهم زير سر و كار خواهيم داشت.

1- واحدهاي واجشناسي چيست؟ آيا آنها صداهايند يا چيزهاي ديگر (واحدهاي بزرگتر يا كوچكتر)؟ آيا فقط يك نوع واحد در آن وجود دارد يا بيشتر؟
2- اصول نظام بندي كه بر واحدها اعمال مي شوند چيست‌ ؟
3- چه مقدار انتزاع، مطلوب سازي و … براي يك توصيف كارآمد نياز است؟ آيا تنها با ارائه ليستي از چيزها قانع خواهيم شد يا آيا اصول عميقتر ديگري در كار است كه نمونه هاي نظري انتزاعي را
مي طلبد؟
4-دادن پاسخهايي به اين نوع كه: مرز واقعي بين قسمتهايي واجي، واژي، نحوي و معنايي چيست؟ به عبارت دقيق تر، تفاوتهايي از قبيل divine / divity به كداميك از قسمتهاي بالا متعلقند.
5- در پايان پاسخهاي احتمالي به هر يا همه سئوالات 1 تا 4 و موضوعهاي بحث برانگيز براي توجيه اين سئوالات چيستند؟
6- به چه ميزان (اگر هست) نظريه واجي بايستي در رابطه با نظريه روانشناسي باشد. آيا ساخت واجي درصدد نشان دادن «خصوصيات مغز» يا «بخشي از يك نظريه مهمتر و بزرگتر در مورد ساخت رواني انسان» مي باشد؟ يا آيا واجشناسي مستقل است و ضرورتا به هيچ چيز بيروني ديگر مرتبط نيست؟
7- به چه ميزان داده هاي تغييرات زباني، فراگيري زباني و آسيب شناسي زباني مرتبط با نظرية واجي است؟ آيا مي توانند مستندات بيروني بر مسائل دروني تصميم گيرنده باشد. (توجيهات بيروني).
8- به هر صورت ما چه چيزي از يك توصيف / نظريه واجي مي خواهيم؟

3-1- واقعيات، نظريات، حقايق
علي رغم آنكه بسياري ، اين قبيل مطالب را براي دانش آموزان اضافي مي دانند ولي من به آنها علاقمندم و بالعكس فكر مي كنم دانستن اين موضوعات نيز به دانش پژوهان كمك مي نمايد. در طي اين بخش شما با موضوعات انتزاعي فلسفه و منطق سروكار خواهيد داشت. غالبا مردم واقعياترا تنها به عنوان چيزي كه وجود دارد، پذيرفته اند.

اين يك نقطه نظر عالي است كه واقعيات در جهان وجود دارند و ما با جمع آوري اين واقعيات نظريه ها را بنا مي كنيم و سپس به دنبال آن هستيم كه آنها به چه نتايجي منتهي مي شوند. هيچ چيز نمي تواند بيشتر از حقايق باشد. در واقع مي توان گفت كه بدون نظريه ها واقعيات وجود ندارند. حتي ممكن است كه كسي چنين تعريف نمايد كه يك نظريه به عنوان بخشي از چهارچوبي است كه به شما وقايع را مي گويد. حتي اگر «نظرية مبتني بر واقعيات» يك «اصل كلي آوايي» باشد، حقايق قطعي هستند كه بر آن رجحان دارند. آن حقايقي كه توسط تئوريهاي ضروري و سطح پائين كه ما مي توانيم آنها را به عنوان «پيش انگاره» يا «پيش نظريه اي» بشناسيم مشخص مي شوند كه توسط مشاهده و ادراك بدست
مي آيند. به عنوان مثال اين يك حقيقت است (توسط مشاهده) كه هر چه شيئي دورتر از چشم ما قرار گيرد كوچكتر به نظر مي رسد. حال آزمايشي انجام داده و دو دست خود را جلوي چشمهايتان قرار دهيد و سپس يكي از آنها را دورتر ببريد. آيا اگر از شما پرسيده شود كه سايز دو دست شما يكسان است، شما مسلما پاسخ خواهيد داد: بلي . در واقع شما شما يك قضاوت نظري كرده ايد. يعني مغز داراي نظريه اي است كه سايز اجسام فيزيكي ثابت مي ماند و اين بر خلاف تصور ايجاد شده در مورد سايز و اندازه اشياء مي باشد. بنابراين ثبات اندازه يك پيش انگاره واقعيت مي شود.
سه نوع پيش انگاره واقعيت را در مورد تنوع در انگليسي در نظر مي گيريم.
2- در تلفظ [f] زبان در كف دهان قرار گرفته است؛ براي تلفظ [v] زبان به طرف لبة لثه بلند مي شود،
2- واحد آوايي قبل از واكه هاي تكيه دار ظاهر مي شود بجز در مواردي كه بعد از [s] آمده باشد؛ [p] قبل و بعد از واكه هاي بدون تكيه و بعد از [s] ظاهر مي شود.
3- واحدهاي [] / [s] / [k] داراي يك رابطة خاص مي باشند؛ اين واحدها متناوبا در صورتهاي
صرفي electric / eletricity / electricia , critical / criticize , … آمده اند.
در واقع هيچ نظرية واجي مورد 1 را به عنوان يك واقعيت واجي واقعي نمي پذيرد زيرا هيچ نظريه اي نيست كه در آن موقعيت زبان را براي سايشيهاي لب و دنداني مرتبط بداند. اما موارد 2 و 3 توزيعهاي متنوعي را بطور نظام مند براي واحدهاي متفاوتي در نظر مي گيرد. اين نظام مندي براي مواردي از نظام واجي و براي مورد 3 ساخت واژي مي باشد. همة واجشناسان معتقدند كه مورد 2 و 3 مي تواند براي توصيف انگليسي مورد استفاده قرار گيرد و در واقع چنين مواردي به ما اصول كلي را نشان مي دهد كه مي تواند براي ساير زبانها نيز عموميت داشته باشد. بنابراين اين پديده ها يك علاقة نظري و ذهني مي باشند.
اما اين سئوال كه چنين مواردي بايستي در چه محدوده اي در نظر گرفته شوند مشكل است و محقق را به شك مي اندازد. در واقع به عنوان مثال براي مورد 3 هنوز هيچ توافق كلي حاصل نشده است كه آيا آن در محدوده واجشناسي واقع مي شود يا در محدودة ساخت واژه و يا در جايي ميان اين دو ، اصطلاحاتي از قبيل: تكيه دار، واكه، دميده، البته «نظري» هستند اما آنها متعلق به دانش زمينه اي
مي باشند. آنها در واقع از نظريه- آواشناسي- كه يك پيش انگاره براي واجشناسي است مي آيند كه خود نيازي به توجيه در واجشناسي ندارند . واجشناسي از طبقه بنديهاي آواشناسي به عنوان «داده هاي واقعي» كه فيلسوفان آن را «زبان مشاهده» مي نامند استفاده مي نمايد.
بنابراين تنها به جهت اينكه يك عقيده در يك تئوري خاص بنظر كنار گذاشته شده مي رسد، نمي توان همه نقطه نظرهاي آن را رها كرد. حتي پيشرفتهاي انقلابي در علم نيز به منزله شروع مجدد همه چيز از نقطة آغاز نيست تاريخ هر نظم و انتظامي نيز بيانگر وجود شرابي كهنه در بطريي جديد است (همچنانكه بيانگر شرابي جديد در بطريهاي قديمي، شرابي جديد در بطريهاي جديد و مقداري شراب قديمي در بطريهاي قديمي است). حتي عقايدي كه به طور كاملا بديهي ، واقعي بنظر مي رسند چنان نيست كه در هيچ جا مشكلي نداشته باشند و در واقع آنها نيز محصول يك سري راه حلها براي خطاهاي به وجود آمده بوده اند كه توسط بينشهاي خلاق و اختراعات الهام شده مشخص شده اند. پيشرفت يا دوباره سازي ريشه اي يك تئوري به معناي رد هر آنچه قبل از آن بوده، نمي باشد.

همانطور كه Sir karl popper يكي از فلاسفه علم به ما يادآوري ميكند كه «پيشرفت» در علم يا در هر رشته ذهني ديگر نتيجه حدس زدنها و تكذيب كردنها است ; داستان واج شناسي (نظام آوايي) نيز همانند هر موضوع ديگر، يكي از فرضيه هاي پيشنهاد شده مي باشد كه مي تواند مورد انتقاد قرار گيرد ، دفاع شود ، اصلاح گردد و اگر لازم باشد رد شود و غيره. هيچ راه حل قطعي و هيچ اطميناني براي درست بودن آنها وجود ندارد. بهترين چيزي كه ما تاكنون در مورد يك نظريه مي دانيم كه غالبا همين هم دست نيافتي است اين است كه اين تئوري اشتباه است: يك نظريه اي كه تاكنون باطل نشده و يا رد نشده است ادعاي مسلمي است از اطمينان و اعتماد ما تا آن زمان كه نظرية بهتري ظاهر شود به همين صورت، تمامي اختراعات بشر نيز از همين بي مرزي برخوردار مي باشند.
بنابراين من در اينجا نظريه هاي واجشناسي بحث برانگيز (رقابتي) را بيان مي كنم. مهمترين تفاوت بين واجشناسي (يا هر شاخه اي از زبانشناسي) و علوم طبيعي اين است كه نظم و انتظام مربوط به رفتار نمادين بشري خيلي خيلي پيچيده تر از آنچيزي است كه با طبيعت بي جان و يا سرشت جانداران غيرانسان سروكار دارد و به همين ترتيب امكان تكذيبهاي قطعي براي آن خيلي كمتر مي باشد. هيچ حادثه ضمني يا داستان فرعي در تاريخ براي زبانشناسي به مانند آنچه براي نظام عالم وجود كه حركت آن زمين مركز يا خورشيد مركز است ، وجود نداشته است اين طرز ديد بر ساختار اين كتاب تاثير گذاشته بدين صورت كه: علم واج شناسي يك علم پويا (متحرك) و در حال پيشرفت است و از آنجا كه واجشناسي علمي گسترده و پويا است براي توجيه و حل مشكلات آن، نظريه هاي صحيح وحقايق بسياري وجود ندارد.

در واقع در برابر اين، ما به مانند آن مرد كور و آن فيلي هستيم كه هر دفعه مرد كور به قسمتي از بدن فيل دست مي زد و آنرا يك چيز خاص ديگر مي پنداشت . به عنوان مثال وقتي به خرطوم فيل دست مي زد مي گفت اين يك طناب و وقتي به پاهاي آن دست مي زد مي گفت اين يك درخت است. بنابراين چون فيل ما پيچيده است ضروري است كه در روش خود يك توصيف همه جانبه داشته باشيم كه با در كنار هم قرار دادن همة جزئيات و برداشتها با هم ميسّر خواهد بود. و چون اين ساختها خيلي قابل مشاهده نيستند ما آنها را به طور غيرمستقيم مي بينيم . بنابراين شيوه ها و روشهاي من مسلما داراي مشكلات خاص، مزيتها و عدم مزيتهاي راه حلهاي خاص و بيشتر از همه بسيار بحث برانگيز خواهد بود. بنابراين چون بسياري از چيزهايي كه ما در مورد آن صحبت خواهيم كرد غيرقابل مشاهده خواهد بود مانند اصول ساختاري ، مقوله هاي فرضي و... كه در پشت واقعيات قابل مشاهده اي قرار مي گيرند كه ما سعي در درك آنها داريم ; ما مجبور خواهيم بود كه به صورتي صحبت كنيم كه مثلا آيا اين نظام خاص از فرضيه ها براي داده ها بهتر يا بدتر است. اين كتاب موفق خواهد بود اگر بتوانيد با مشكل بودن آن كنار آييد و جذابيت آنرا درك نمائيد.


zabihjavanbakht.blogfa.com

ساخت شناسی واژگانی، دانشی است که تکواژهای یک زبان را مورد بررسی قرار می دهد.
تکواژ (morpheme)، کوچکترین واحد معنی دار در هر زبان است. شاید به نظر بیشتر مردم «واژه»، کوچکترین واحد معنی دار زبان باشد، اما واقیت این نیست.

واژه «آموزگاران» را در نظر بگیرید. این واژه از سه تکواژ تشکیل شده است:

1) "آموز" (بن مصدر آموزش)
2) پسوند "گار" (گار، نشانه انجام کاری از سوی کسی است. مثل کناهکار که در اصل بوده گناهگار)
3) علامت جمع "ان"

چنانکه می بینید، هر سه بخش این واژه، معنی دار است.
به عنوان مثال انگلیسی، واژه "tourists"، دارای سه تکواژ یا مورفیم است :

1) l"tour"
2) پسوند l(suffix) "ist"
3) علامت جمع "s"

بنابراین، در زبانهای فارسی و انگلیسی، پیشوند (prefix)، پسوند (suffix) و نشانه های جمع (plural makers)، تکواژ هستند. همچنین در زبان انگلیسی، -d و -ed، هرگاه نقش تغییر دهنده زمان فعل را داشته باشند، تکواژهستند.

برخی تکواژها را می توان به عنوان واژه، به تنهایی بکار برد. این دسته از تکواژها را تکواژهای مستقل (free morphemes) می نامند. در واژه توریست،"tour" تکواژمستقل است.

برخی تکواژها را نمی توان بطور مستقل بکار برد. این تکواژها را تکواژهای وابسته (bound morphemes) می نامند. در واژه توریستس، "ist" و "s"، تکواژهای وابسته اند.

تکواژمستقل در یک واژه ی چند تکواژی را بن (base, rout) می نامند.

بعضی از وند (affix)ها، نوع بن یا معنی واژه را تغییر نمی دهند. برای نمونه "s" جمع یا "s" مالکیت یا -ed یا... به اینگونه وندها، وندهای تصریفی (inflectional affixes) می گوییم. اما بعضی از وندها، نوع بن یا معنی واژه را تغیر می دهند. مانند ly, ment, al, ize,…. به اینگونه وندها، وندهای اشتقاقی (derivational affixes) می گوییم.

منبع: دانشنامه ی رشد