خدا بود و ديگر هيچ نبود ( دکتر چمران)

وقتى در نبعه راه مى روم، احساس مى كنم با تمام مردمش با بچه ها، با زن ها و با جنگنده ها احساس هم دردى و محبت مى كنم. احساس اين كه اين آدم ها شب و روز با مرگ دست و پنجه نرم مى كنند، شب و روز تحت خطر انفجار به سر مى برند. شب و روز آواى مرگ را مى شنوند كه در خانه آن ها را مى كوبد و يكى يكى از آن ها را مى برد، احساس اين كه در مقابل خطر و گرسنگى مقاومت مى كنند و همچنان راه مى روند و نفس مى كشند... اين احساسات گوناگون مرا تحت تأثير قرار مى دهد و براى آن ها حسابى جداگانه دارم...

اول به سراغ مريضخانه رفتم... مريضخانه اى كه امام موسى صدر به كمك فرانسوى ها ايجاد كرده است... آه خدايا چقدر دردناك بود! دو مرد تيرخورده در حال مرگ روى تخت جراحى با مرگ دست و پنجه نرم مى كردند. خون از بدنشان مى چكيد و بر روى زمين جارى بود. چند مجروح ديگر در اطاق انتظار نشسته بودند... خيلى دردناك بود...

بعد به مكتب حركت(9) رفتم با جوانان صحبت كردم و مشكلاتشان را بررسى نمودم. و بعد براى زيارت جنگندگان به جبهه هاى متقدم رفتم... با دشمن چندمترى بيش تر فاصله نداشتم. جوانان ما در پشت كيسه هاى شنى اين طرف كوچه پاس مى دادند و طرف ديگر درست مقابل ما كيسه هاى شنى دشمن وجود داشت. اگر دو جنگ جو از سوراخ بين كيسه ها به هم خيره مى شدند، مى توانستند حتى رنگ چشم يكديگر را تشخيص دهند و من تعجب مى كردم، چطور ممكن است انسانى در چشم انسانى ديگر به اين نزديكى نگاه كند و او را بكشد! در اين نقطه عده زيادى از جنگندگان مسلمان و مسيحى جان داده بودند، نقطه اى خطرناك به شمار مى آيد.(10)

جنگندگان روى اعصاب خود مى لغزيدند؛ حساسيت بيش از حد و خوف از دشمن، ترس از هر صدا يا هر جنبنده و انگشت بر ماشه تفنگ، ديده ها تيز و خيره شده از سوراخ بين كيسه هاى شنى و حالت انتظار و مراقبت...

اطاق هاى مختلف، پناه گاه ها، مخفى گاه ها، كمين ها... همه جا را بازديد كردم و از نقاطى مى گذشتم كه خطر مرگ وجود داشت. يعنى در معرض تير دشمن بودم، اما با صلابت تمام و سرعت كافى و ايمان محكم به پيش مى رفتم. جنگندگانى كه مرا نمى شناختند تعجب مى كردند. آن ها انتظار داشتند كه من نيز مثل رهبران ديگر در اطاقى پشت ميز بنشينم و به گزارشات مسئولين گوش فرا دهم و بعد دستور صادر كنم...

اما مى ديدند كه من نيز دوش به دوش جنگندگان از هفت خوان رستم مى گذرم و حتى بهتر از آن ها ارتفاعات بلند را مى پرم و سريع تر از ديگران موانع را طى مى كنم... براى آن ها كه مرا نمى شناختند عجيب بود!

جنگنده پير
در ميان جنگندگان ما پيرمردى بود كه سفيدى موهاى بلندش امتيازى خاص به او بخشيده بود. مسلسلى به دست داشت و به دنبال ما مى آمد. فرزند جوانش يكى از مسئولين نظامى ما بود و پيرمرد براى حفاظت فرزندش به طور فطرى اسلحه به دست گرفته، ما را محافظت مى كرد. صورتى موقر و چشمانى نافذ داشت كه انسان مى توانست سردى و گرمى زندگى و تجارب حيات را در آن بخواند. قدى كوتاه و لاغر و باوقار، چابك و شجاع، درگذر از موانع سريع و امرش نافذ و مورد احترام همه بود. علاوه بر تجربه و پيرى و ريش سفيدى پدر مسئول نظامى بود. گويا اين پيرمرد جنگنده از تهور و سرعت من به تعجب آمده بود. در برق چشمانش و تبسم لبانش احترام او را به خود احساس كردم... من نيز مجذوب او شده بودم و از اين كه جنگنده اى پير اين چنين شجاع به پيش مى تازد غرق در شادى و سرور بودم و از زير چشم، تمام حركات او را كنترل مى كردم و در قلبم روح جوان او را تحسين مى نمودم...

از سينما پلازا گذشتيم، منطقه اى ارمنى وجود داشت و بعد مدرسه فلسطينى ها بود كه بين منطقه مسلمان ها و مسيحى ها خالى افتاده بود. سابقاً فتح در اين مدرسه كمين داشت ولى بعد در اثر فشار جنگ كمين را ترك كرده بود و ما با جست و خيزهاى سريع خود را به مدرسه رسانديم كه نزديك پايگاه هاى دشمن بود. مدرسه را بازديد كرديم، راه هاى حمله و دفاع را ديديم. ديوارهاى سوراخ سوراخ شده و نقطه هايى كه در آن جا مردان جنگنده شهيد شده بودند. راه هاى فرار و راه هاى سرّى دخول به دشمن را ديديم... در آن جا بر دشمن مسلط بوديم و مى توانستيم تمام حركات آن ها را زير نظر داشته باشيم... و بالاخره از آن جا نيز گذشتيم و به نقطه اى رسيديم كه خطرى بزرگ وجود داشت. در پشت ديوارهاى كوتاه كمين كرده بوديم و منتظر بوديم كه يكى يكى با جست و خيز سريع خود را به نقطه امن ديگرى برسانيم... من نفس را در سينه حبس كرده بودم و عضلات خود را فشرده و تصميم جزم كرده تا با مشاوره مسئول نظامى به پيش بروم...

يكباره ديدم كه جنگنده پير از حمايت ديوار بيرون رفت... درحالى كه در معرض خطر بود، هيچ كس حرفى نمى زد و اعتراضى نمى كرد. زيرا جنگنده پير خود استاد جنگ و آگاه به خطر بود و كسى جرأت نمى كرد با او حرفى بزند. همه در سكوتى عميق و مصمم فرو رفته بوديم و با تعجب و ترس به پيرمرد نگاه مى كرديم... پيرمرد آرام آرام پيش مى رفت و خطر گلوله را تقبل مى كرد و گويى به مرگ نمى انديشيد...

من فوراً متوجه شدم!... ديدم به سوى چند گل وحشى مى رود كه در ميان خرابه ها و بين علف ها روئيده بود. فهميدم كه به سوى گل مى رود، فهميدم كه نيرويى درونى مافوق حيات؛ نيرويى كه از عشق و زيبايى سرچشمه مى گيرد او را به جلو مى راند... آهى كشيدم و عميق ترين درودهاى قلبى و روحى خود را نثارش كردم... مسلسل را به دست چپ داد. آرام آرام پيش رفت و با احترام تمام، گلى چيد و به سمت ديوار برگشت...

راستى چه تكان دهنده! چقدر عجيب و چقدر زيبا و دوست داشتنى است... جنگنده اى كه برف بر سرش نشسته، تفنگ به يك دست و گلى به دست ديگر، برق شوق در چشمانش و شور عشق در قلبش، در معرض خطر، در تيررس دشمن، به دنبال زيبايى مى رود تا زيبايى را نثار شجاعت و فداكارى كند... چه شجاعتى! چه فداكارى! كه خود او بزرگ ترين مظهرآنست.

گل را آورد و تقديم به من كرد... خواستم تشكر كنم، اما لب هايم مى لرزيد، قلبم مى جوشيد و صدايم درنمى آمد... لذا با قطره اى اشك به او پاسخ گفتم.

مى 1967

مادرى كه فغان مى كند؛ پدرى كه بيهوش شده است...

چقدر دردناك بود... چه آشوب و غوغايى! چه ضجه و شيونى! همه بيرون دويدند. از مسلّحين كوچه پشت مريضخانه پر شده بود. مسلّحين مى خواستند به زور وارد مريضخانه شوند. محافظين مسلح مريضخانه با قدرت جلوگيرى مى كردند. داد و فرياد و كشمكش بين مسلّحين به شيون و زارى زن ها اضافه شده بود... پدرى پير بيهوش بر زمين افتاد. عده اى از مسلّحين مى خواستند او را به مريضخانه ببرند و عده اى مى خواستند او را به خانه اش منتقل كنند. هر كسى او را به طرفى مى كشيد و پيراهنش بالا رفته بود و شكم ورم كرده اش بيرون افتاده بود. سرش به پايين افتاده و دست هايش آويزان شده بود. كفش هايش درآمده و شلوار گشادش تا زانو بالا رفته بود... چه صحنه مضحكى! اما چقدر دردناك! و چقدر تأثرانگيز بود!

نتوانستم تحمل كنم. از اين بى تصميمى و كشمكش بين افراد عصبانى شدم. به مسلّحين حركت امر دادم كه پيرمرد را به مريضخانه ببرند و بخوابانند. جوانى فدايى، از جوانان ما، لاغراندام و سياه چرده فوراً يك دست زير پاهاى مرد انداخت و دست ديگرش را دور كمرش گره زد و با يك تكان و چرخش او را از دست مردم بيرون كشيد و به سرعت داخل مريضخانه شد...

اما شيون زن پيرى توجه همه را جلب كرد. او مادرش بود كه بى حال بر زمين افتاده ولى همچنان شيون مى كرد و زن ها او را به اين طرف و آن طرف مى كشيدند...

به خود جوشيدم و از ته قلب خروشيدم و در اين كوچه خاك آلود پايين و بالا مى رفتم و از خود مى پرسيدم چرا؟ چرا بايد اين چنين باشد؟ چرا اين همه درد؟ اين همه بدبختى؟ اين همه جنايت؟ اشك مى ريختم و به سرعت قدم مى زدم... چرا بايد پدر و مادرى به اين روزگار تيره و تار بيافتند...

درد بود، شيون بود و بدبختى بود...

درد بود، شيون بود و بدبختى بود...

جوان برومندشان هدف قنص(11) قرار گرفته و جان داده بود...

ژوئن 1967

خدايا چه نعمت بزرگى به من عطا كرده اى كه از مرگ نهراسم و در مقابل تهديد و تطميع كوته نظران و سفلگان به زانو درنيايم.

روزگار عجيبى است، ترور و وحشت بر همه جا حكومت مى كند. به زور سرنيزه و گلوله انسان ها را تسليم اوامر و افكار خود مى كنند و مردم نيز، بوقلمون صفت در مقابل زور سجده مى كنند... اما من، من دردمند، منى كه مرگ برايم شيرين و جذابست، منى كه هميشه به مرگ لبخند زده ام و هميشه به استقبالش شتافته ام، منى كه در اين دنيا اميد و آرزويى ندارم و با مرگ چيزى از دست نمى دهم... من در مقابل اين دون صفتان احساس قدرت و آرامش مى كنم و اينان، چه دشمنان و چه دوستان تعجب مى كنند كه چطور ممكن است من اين طور جسورانه در مقابل طوفان حوادث قدعلم كنم و امواج سهمگين مرگ را بر جان بپذيرم و اين چنين آرام و مطمئن لبخند بزنم؟

22 اكتبر 1971

امروز، حوالى ظهر، دو هواپيماى ميراژ اسرائيلى از ارتفاع كم، درحالى كه ديوار صوتى را مى شكست، از روى مدرسه گذشت. مدرسه ما در بهترين نقطه قرار گرفته و داراى بلندترين ساختمان ها است و به همين جهت نيز مورد نظر خلبانان اسرائيلى بود. تمام شيشه هاى ساختمان به لرزه درآمد. گويا انفجارى رخ داده باشد، همه شاگردان به خارج ريختند. من خارج از مدرسه بودم و هواپيماها را براى چندلحظه ديدم كه از روى مدرسه گذشته، از روى كمپ فلسطينيان نيز عبور كردند و با صداى گوش خراش خود گويا مى خواستند آن ها را نيز بترسانند... البته اين اولين بارى نيست كه هواپيماهاى اسرائيلى در بالاى سر ما حاضر مى شوند. چه بسيار كه دود سفيد هواپيماهاى اسرائيلى آسمان صور را منقوش مى كند و يا صداى شكننده هواپيماها از وراى ابرها باعث اضطراب مى گردد...


در ميان راه، در جنوب لبنان، سربازان ايستاده اند و راه را كنترل مى كنند و براى گذار از اين نقاط ، پاسپورت و يا اجازه عبور لازم است. وقتى در يكى از اين پاسگاه ها زنى را سربازان مؤاخذه مى كردند و او اجازه عبور نداشت، زن عصبانى شد و گفت:

- آسمان متعلق به اسرائيلى ها و زمين متعلق به فداييان(12) است، اصلاً شما چه كاره ايد؟

9 دسامبر 1971

چند روزى است كه در مرزهاى جنوب خبرى نيست... قبل از آن صداى انفجار هميشه به گوش مى رسيد و معلوم بود كه اسرائيليان با توپ و هواپيما دهكده ها يا پايگاه هاى فداييان را مى كوبند. صداى انفجار از چند كيلومترى به خوبى به گوش مى رسيد و در و ديوار مدرسه را مى لرزاند و هر چند روزى يكى از شهدا را از مرز مى آوردند و با مراسم مخصوص به خاك مى سپردند... مراسم دفن شهدا ديدنى است. زنان مرثيه مى خوانند، مردان سرود يا قرآن و فداييان به آسمان شليك مى كنند. صدها نفر از فداييان فلسطينى و مردان و زنان و كودكان و بازماندگان شهدا رژه مى روند و اين مراسم سوزناك و تهييج آميز حتى در زير باران هاى شديد نيز ادامه پيدا مى كند.

متأسفانه وضع فداييان در حال حاضر به هيچ وجه خوب نيست و از هر طرف بر آن ها فشار مى آيد. پس از كشت و كشتارهاى اردن اكنون نوبت به لبنان رسيده است. از هر طرف فشار مى آيد كه حكومت لبنان نيز به فداييان بتازد. فداييان نيز اين را مى دانند و به هيچ وجه بهانه نمى دهند. دولت به دنبال بهانه است و ما از اين جهت بسيار ناراحتيم. شايد فقط خداى بزرگ قادر باشد از اين فاجعه هاى دردناك جلوگيرى كند.

در اين حوالى در هر چيزى »شدت« وجود دارد... آن ها كه تنبل هستند به شدت تنبلى مى كنند و وقتى به همديگر غضب مى كنند به شدت عصبانى و غضبناك مى شوند. وقتى دوست مى شوند به شدت عشق و علاقه مى ورزند و وقتى نفرت زده مى شوند به شدت دشمنى و نفرت مى ورزند. در شادى و قهقهه آن ها شدت وجود دارد. در گريه و دردشان نيز شدت مشاهده مى شود. وقتى نعره مى زنند شدت نعره شان آدمى را مى لرزاند و وقتى مهمان نوازى مى كنند خشوع و محبتشان آدمى را آب مى كند... خلاصه بگويم زندگى در اينجا شدّت و حدّت دارد. زندگى ساده اى نيست... عمر بر آدمى زياد مى گذرد. يعنى يك جوان بيست ساله به اندازه مرد چهل ساله امريكايى خشم، عشق، كينه و زخم معده گرفته است. زخم معده در اين حوالى زياد است؛ زيرا احساسات تند و تيز، آدم را سالم باقى نمى گذارد. با عده زيادى از جوانان و دانشجويان عرب صحبت مى كردم، مسئله سن مطرح شد.

جوان بيست ساله، تقريباً سى تا سى وپنج ساله به نظر مى رسد. اين سؤال مطرح شد كه چرا اين جوانان اين قدر زود پير مى شوند؟ جواب ها زياد بود... يكى از جواب ها به نظر من وجود احساسات و شدت احساسات بود. يعنى همه چيزشان شدت دارد. لذا عمر هم شدت دارد و زندگى هم شدت دارد. در عرض يك سال آدمى به اندازه ده سال زندگى مى كند، بنابراين زودتر هم شكسته مى شود. جريان عمر در امريكا ملايم و آرام است ولى در اين حوالى طوفانى و گردابى است. در هر روز زندگى طوفانى وجود دارد و در هر قدم، گردابى است در كارها. قانون و عقل هم كم تر دخالت دارند، زيرا سرنوشت به دست طوفان و در دامان گرداب معيّن مى شود. دنيا، دنياى قهر و كينه است، يك واقعه كوچك، ممكن است زندگى شما را كاملاً زير و رو كند و يا يك تصادف ناچيز، هستى شما را به باد دهد.

فراز و نشيب زندگى را، شنيده بودم ولى تا اين حد را تجربه نكرده بودم. در عرض سه ماهى كه در اين حوالى هستم، بيش تر از چندين سال پير شده ام. وقتى از امريكا خارج شدم موى سفيد در صورتم نبود، ولى اكنون فراوان است! وزنم آن قدر كم شده كه تمام لباس ها برايم گشاد شده. بعضى از شلوارهايم آن قدر تنگ بود كه هرگز در امريكا نپوشيدم ولى حتى آن ها الان خيلى گشاد و بزرگ به نظر مى رسند... با اين همه صبر و تحملى كه داشته و دارم، هيچ بعيد نمى دانم كه زخم معده گرفته باشم! زيرا اغلب اوقات، در آتش قهر و عصبانيت مى سوزم و خود را مى خورم. جنگ اعصاب در اينجا امرى طبيعى است و كسانى كه به آن خو نگرفته باشند در معرض خطرند... راستى، آدمى از دور خيلى حرف ها مى زند و خيلى ادعاها مى كند ولى در بوته آزمايش، خميره ها معلوم مى گردد. به نظر من جنگ با اسرائيل براى اعراب چندان مشكل نيست... مشكلات واقعى آنان به مراتب از جنگ با اسرائيل مشكل تر است. البته ممكن است در حين جنگ، مشكلات اساسى را نيز كم كم حل كرد، ولى بايد دانست كه اسرائيل خود زاييده آن مشكلات واقعى و اساسى بوده است و اين مشكلات به مراتب بيش تر از چيزى است كه از خارج فكر مى كرديم.

نوامبر 1972

اى آتش مرا درياب، مرا درياب كه در آتشى دائمى مى سوزم، صبرم به پايان رسيده، دل پردردم ديگر طاقت ندارد، با اشك به خود سكون مى بخشم، ولى ديدگانم نيز ديگر رمقى ندارند.

خدايا به تو پناه مى برم. مهر خود را آن چنان در دلم جايگزين كن كه جايى ديگر براى عشق ديگران نماند. سراپاى وجودم را آن چنان مسخّر اراده خود كن كه به ديگرى نيانديشم و محلى از اعراب براى اعمال ديگر نماند.



نوامبر 1972


عقل و دل
روز قيامت بود. همه فرشتگان در بارگاه خداى بزرگ حاضر شده بودند. روزى پرابهت. صفوف فرشتگان، دفتر اعمال و درجه بزرگان! هر كس به پيش مى آيد و در حضور عدل الهى، ارزش و قدر خود را مى نماياند... و به فراخور شأن و ارزش خود در جايى نزديك يا دور مستقر مى شد... همه اشيا، نباتات، حيوانات، انسان ها و عقول مجرده به پيش مى آمدند و ارزش خويش را عرضه مى كردند.

مورچه آمد از پشتكار خود گفت و در جايى نشست. پرنده آمد، از زيبايى خود گفت از نغمه هاى دلنشين خود سرود و در جايى مستقر شد. سگ آمد از وفاى خود گفت و گربه آمد از هوش و منش خود گفت. غزال آمد از زيبايى چشم و پوست خود گفت. خروس آمد از زيبايى تاج و يال و كوپال خود گفت. طاووس آمد از زيبايى پرهاى خود گفت. شير آمد از قدرت و سرپنجه خود گفت... هر كس در شأن خود گفت و در هر مكانى مستقر شد.

گل آمد از زيبايى و بوى مست كننده خود شمه اى گفت.

درخت آمد و از سايه خود و ميوه هاى خود گفت. گندم آمد از خدمت بزرگ خود به بشريّت گفت... هر كس شأن خود بگفت و در جاى خود نشست. انسان ها آمدند، آدم آمد، حوّا آمد و از گذشته هاى دور و دراز قصه ها گفتند. لذت اوليه را برشمردند و به خطاى اوليه اعتراف كردند، خداى را سجده نمودند و در جاى خود قرار گرفتند. آدم هاى ديگر آمدند، نوح آمد از داستان عجيب خود گفت، از ايمان، اراده، استقامت، مبارزه با ظلم و فساد و تاريخ افسانه اى خود گفت. ابراهيم آمد، از يادگارهاى دوره خود سخن گفت، چگونه به بتكده شد و بت ها را شكست، چگونه به زندان افتاد و چطور به درون آتش فرو افتاد و چطور آتش بر او گلستان شد. موسى آمد، داستان هجرت و فرار خود را نقل كرد، و از بى وفايى قوم خود و رنج ها و دردهاى خود سخن راند. عيسى مسيح آمد، از عشق و محبت سخن گفت، از قربان شدن خويش ياد كرد. محمد - صلى اللَّه عليه وآله وسلّم - آمد، از رسالت بزرگ خود
براى بشريت سخن راند، على - عليه السلام - آمد، همه آمدند و گفتند و در جاى خود نشستند

فرشتگان آمدند، هر يك از عبادات و تقرّب خود سخن گفتند و در جاى خود نشستند. چه دنيايى بود و چه غوغايى، چه هيجانى، چه نظمى، چه وسعتى و چه قانونى.

آن گاه عقل آمد، از درخشش آن چشم ها خيره شد، از ابهت آن مغزها به خضوع درآمدند. پديده عقل، تمام مصانع آن از علم و صنعت و تمام احتياجات بشرى و دانش و غيره او را سجده كردند، عقل همچون خورشيد تابان، در وسط عالم بر كرسى اعلايى فرو نشست.

مدتى گذشت، سكوت بر همه جا مستولى شد، نسيم ملايمى از رايحه بهشتى وزيدن گرفت، ترانه اى دلنشين فضا را پر كرد و همه موجودات به زبان خود خداى را تسبيح كردند.

باز هم مدتى گذشت، ندايى از جانب خداى، عالى ترين پديده خلقت را بشارت داد، همه ساكت شدند، ولوله افتاد، نورى از جانب خداى تجلى كرد و دل همچون فرستاده خاص خداى بر زمين نازل شد. همه او را سجده كردند جز عقل كه ادّعاى برترى نمود!

عقل از برترى خود سخن گفت. روزگارى را برشمرد كه انسان ها چون حيوانات در جنگل ها، كوه ها و غارها زندگى مى كردند و او آتش را به بشر ياد داد. چرخ را براى نقل اشياى سنگين دراختيار بشر گذاشت، آهن را كشف كرد، وسايل زندگى را مهيا نمود، آسمان ها را تسخير كرد تا به اعماق درياها فرو رفت. از گذشته هاى دور خبر داد و آينده هاى مبهم را پيش بينى كرد و خلاصه انسان را بر طبيعت برترى بخشيد. عقل گفت كه ميليون ها پديده و اثر از خود به جاى گذاشته است و در اين مورد چه كسى مى تواند با او برابرى كند؟

يك باره رعد و برق شد، زمين و آسمان به لرزه درآمدند، ندايى از جانب خداى نازل شد و به عقل نهيب زد كه ساكت شو و گفت كه تمام خلقت را فقط به خاطر او خلق كردم. اگر دل را از جهان بگيرم، زندگى و حيات خاموش مى شود، اگر عشق را از جهان بردارم، تمام ذرات وجود متلاشى مى گردد. اگر دل و عشق نبود، بشر چگونه زيبايى را حس مى كرد؟ چگونه عظمت آسمان ها را درك مى نمود؟

چگونه راز و نياز ستارگان را در دل شب مى شنيد؟ چگونه به وراى خلقت پى مى برد و خالق كل را درمى يافت؟

همه در جاى خود قرار گرفتند و عقل شرمنده بر كرسى خود نشست و دل چون چترى از نور، بر سر تمام موجودات عالم خلقت، به نام اولين تجلى خداى بزرگ قرار گرفت.

از آن پس، دل فقط مأمن خداى بزرگ شد و عشق يعنى پديده آن، هدف حيات گرديد. دل، تنها نردبانى است كه آدمى را به آسمان ها مى رساند و تنها وسيله ايست كه خدا را درمى يابد. ستاره افتخارى است كه بر فرق خلقت مى درخشد.

خورشيد تابانى است كه ظلمت كده جهان را روشن مى كند و آدمى را به خدا مى رساند. دل، روح و عصاره حيات است كه بدون آن زندگى مفهوم ندارد. عشق، غايت آرزوى انسان است. بقيه زندگى فقط محملى براى تجلى عشق است.

نوامبر 1972

اى درد اگر تو نماينده خدايى كه براى آزمايش من قدم به زمين گذاشته اى تو را مى پرستم، تو را در آغوش مى كشم و هيچ گاه شكوه نمى كنم.

بگذار بندبندم از هم بگسلد، هستيم در آتش درد بسوزد و خاكسترم به باد سپرده شود؛ باز هم صبر مى كنم و خداى بزرگ را عاشقانه مى پرستم.

اى خدا، اين آزمايش هاى دردناكى كه فرا راه من قرار داده اى؛ اين شكنجه هاى كشنده اى را كه بر من روا داشته اى، همه را مى پذيرم.

خدايا، با غم و درد انس گرفته ام. آتش بر من سلامت شده و شكست و ناملايمات، عادى گشته است.

خطر و مرگ، دوستان صادق من شده اند. از ملاقاتشان لذت مى برم و مصاحبتشان را آرزو مى كنم.

خدايا، كودك كه بودم از بلندى آسمان و ستارگان درخشنده اش لذت مى بردم، اما امروز از آسمان لذت مى برم زيرا بدون آن خفه مى شوم؛ زيرا اگر وسعت و عظمت آن از شدت درد روحيم نكاهد ديگر خفه مى شوم.