-
کویر و اعمال فرسایشی باد
تعاريف متعددی توسط دانشمندان برای كوير ارايه شده که عمدتاً میتوان بر دشواری رويش گياهی به عنوان ويژگی مشترک تمامی كويرها يا بيابانهای واقعی زمين تأکيد کرد؛ به سخنی ديگر، كوير پهنهای است که در آن «حيات گياهی» با بدترين شرايط برای بقای خويش مواجه است و کمترين توان توليد را در مقايسه با ساير رويشگاهها دارد.
دو واژه کوير و بيابان در اصطلاح عمومي، اغلب مترادف يکديگر بکار مي‌روند، اما از ديدگاه علمي متفاوت مي‌باشند.
کوير يا «پلايا»، در واقع سير قهقرائي بيابان است که در اثر تجمع سيلابها، تبخير فوق‌العاده زياد سطحي و بر جاي ماندن املاح قليايي نهايتا به صورت زمين‌هاي داراي پوشش سفيد نمکي، نمايان مي‌شود. بر حسب ميزان حمل مواد محلول و معلق، توسط سيلابها و هرزاب‌هاي حوضه‌هاي آبخيز ارتفاعات مشرف به نقاط پست بياباني (كه معمولا توام با املاح قليائي فراواني مي‌باشد) چاله‌هاي تدفيني بزرگ يا کوچک در آن شکل مي‌گيرد.
اين گونه سيلابها در مسير حرکت خود، ممکن است از ساختارهاي مختلف زمين‌شناسي ( مانند ساختارهاي گچي، قليايي و آهکي) عبور نموده و نتيجتا در اثر شستشو و فرسايش مواد، املاح را با خود به چاله‌هاي تدفيني هدايت مي‌نمايند. بدنبال اين عمل، تبخير سطحي آب موجود، منجر به باقي گذاردن املاح (مخصوصا در سطح‌الارض) مي‌شود. بنابراين خاک اشباع از املاح شده و امکان زيست را از گياهان سلب مي‌کند به همين ترتيب کوير توسعه و گسترش يافته و هر روز بر دامنه آن افزوده مي‌گردد.
کويرها، فاقد حيات بيولوژيک بوده در صورتي که بيابان‌ها، داراي پوشش گياهي ضعيف مي‌باشد و اين پوشش گياهي بسته به شدت محدوديت‌هاي اکولوژيکي، ممکن است فقير تا بسيار فقير از پوشش گياهي باشد.
تخریب شیمیایی در كوير به علت کمی رطوبت بندرت انجام می‌گیرد. از این جهت بیشتر قطعات و ذرات کانی‌ها و همچنین سنگ‌ها در كوير دستخوش تغییرات شیمیایی نشده‌اند. از انواع تخریب‌های فیزیکی که در كوير انجام می‌گیرد، میتوان عمل نیروی ثقل (گرانشی)، انرژی باد و تغییرات درجه حرارت را نام برد که از جمله عوامل موثر در تخریب مکانیکی هستند.
تغییرات درجه حرارت سبب انبساط و انقباض سنگ‌ها شده و باعث تخریب آنها می‌گردد. عدم وجود پوشش گیاهی در كوير موجب میشود که مواد حاصل از تخریب بوسیله باد به سهولت جابجا و پراکنده شود. گرچه باد از نظر فرسایش، از آب به مراتب دارای اهمیت کمتری است. ولی نقش مهمی را در فرسایش كوير به عهده دارد. در مناطق خشک که رسوبات تخریبی و سست توسط هیچ پوشش گیاهی محافظت نمی‌شوند، بادها به آسانی مواد را از جایی برداشته و در جایی دیگر انباشته می‌سازند. در نتیجه باد علاوه بر عمل حمل و نقل، عمل تخریب و رسوب‌گذاری را نیز انجام می‌دهد.
-
حمل مواد بوسیله باد
باد قادر است ذرات موجود در سطح زمین را برداشته و با خود تا مسافتی حمل نماید. میزان حمل، مقدار جابجایی و سرعت ته نشست مواد بستگی مستقیم به قدرت (سرعت) باد و قطر ذرات دارد. یعنی هرچه سرعت باد بیشتر باشد می‌تواند ذرات را به ارتفاع بیشتر و به فاصله دورتر ببرد و همچنین دانه‌های درشت‌تری را با خود حمل کند.
برای به حرکت در آوردن ذرات خشک سرعت کمتری لازم است تا ذرات مرطوب. بنابراین در صحراهای خشک به علت نبودن رطوبت و پوشش گیاهی حمل مواد بوسیله باد خیلی بهتر و سریعتر انجام می‌گیرد. سرعت باد با نزدیک شدن به سطح زمین (در اثر ایجاد اصطکاک) کم گشته ولی با دور شدن از سطح زمین به میزان سرعت آن افزوده میشود.
سايش بادي
سايش يکي از آثار بسيار جالب توجه فرسايشي بادي مي‌باشد که در سنگ‌ها ظاهر مي‌شود و در آن سطوح سنگ‌ها در دوره طولاني تحت اثر باد سائيده مي‌شود. ذراتی که توسط باد حمل می‌شوند پس از برخورد با موانعی که بر سر راه آنهاوجود دارد موجب سايش آنها میشود . اين عمل كه در نزديک سطح زمين و توسط ذرات ماسه انجام می‌گيرد بهسايش ماسهای معروف است. قطعه سنگ‌ها، ساختمان‌ها و موانع دست‌ساز انسان تحت تاثير ايننوع فرايند قرار می‌گيرند.
اگر سطح سنگ از کاني‌های با سختی يکسان تشکيل شده باشد سطح آنصاف و صيقلی میشود. ولی اگر دارای کاني‌های با سختی متفاوت باشد سطح آن خراشيده يا نقطهنقطه میشود. اگر سنگ به هردليلی از چند جهت تحت تاثير سايش قرارگيرد دارای چند سطح صافبا گوشه‌های نوک تيز میشود که به آنبادسابمی‌گويند.اگر موانع سنگی منفرد در مسير باد دارای جنس متفاوت با سختی متفاوتباشند باعث بوجود آمدن اشکالی ستونی، مانند قارچ‌ها یا سندان کفاشی میشود.
-
اشکال ناشی از عمل سايش
دشت ريگی يا رگ
در مناطق فاقد پوشش گياهی بادبُردگی باعث برداشت ذرات ريز و قابل حمل میشود و ذرات درشت‌تر بر جای می‌مانند، که به آن دشت ريگی می‌گويند.
حفره و فرورفتگی
در بعضی بيابان‌ها باد حفره‌ها و فرورفتگی‌هايی ايجاد می‌کند. ژئومورفولوژیست‌ها معتقدند اين پديده در اثر فرسايش بادی بوجود می‌آید. حفره‌ها اغلب کم عمق و در جهت باد غالب قراردارند.
ياردانگ
فرسايش بادی در بعضی مناطق صحرايی موجب تشکيل شيارها و فرو رفتگي‌های طويلو نسبتا عميقی در رسوبات نرم میشود که اين شيارها را بادکند و به ديوارهای ميان آنها ياردانگ می‌گويند. امتداد شيارها معمولاً در جهت بادهای اصلی منطقه است. ممكن است ارتفاع یاردانگ‌ها بهده‌ها متر و طول آنها به کيلومترها برسد. محققين معتقدند ايجاد ياردانگ‌ها نتيجه دخالت فرسايشآبی_ بادی است.
در لوت گستره بسياری از ياردانگ ديده میشود.به طوري که 4 درصد کل كوير لوت را شامل میشود. تحولات چاله لوت در دوران چهارم زمين‌شناسي واقع شده که در اين دوره عامل فرسايش بادي _ آبي باعث تغيير حوزه و اشکال مورفولوژي موجود در آن به خصوص ياردانگ‌ها گشته است (اشتوکلين، يوان و همکاران،1352)، و عوامل اقليمي نيز در پيداش عارضه‌ها موثر بوده است(Krinsley 1970 و معتمد,1367).
تخت دیو
گاهی باد مواد نرمی را که در زیر تخته سنگ‌ها قرار گرفته‌اند تخریب نموده و با خود حمل می‌کند و در نتیجه پدیده قارچ مانندی بوجود می‌آید که اصطلاحاً به آن تخت دیو می‌گویند.
فرسایش لانه زنبوری
برخورد مداوم بادهای قوی و دائمی که ذرات ماسه همراه دارند بر روی صخره‌ها و یا سنگ‌هایی که در سطح زمین بخصوص در نقاط خشک و نیمه‌خشک قرار دارند باعث می‌گردد که بتدریج این سنگ‌ها فرسایش حاصل کنند و نوعی فرسایش لانه‌زنبوری از خود نشان دهند.
اشکال تراکمی باد
باد ذراتی را که با خود حمل می‌کند، سرانجام به علت از دست دادن قدرت حملخود يا برخورد با موانع موجود در سر راه خود، برجای می‌گذارد. نتیجه اين عمل بوجود آمدناشکال متفاوتی است. تپه‌های ماسهای از بارزترين اشکال تراکمی بادها هستند. در ذيل پاره‌ای از آنها ذکر شده است. به منطقه وسيعی که از تپه‌های ماسهای گوناگون پوشيدهشده باشد ارگمي‌گويند.
-
انواع تپه‌های شنی
شکل تپه‌های شنی متفاوت است و از این جهت آنها را برحسب شکل و چگونگی تشکیل‌شان به دسته‌های مختلف تقسیم می‌کنند که مهم‌ترین آنها عبارتند از :
برخان: این دسته از تپه‌های شنی هلالی شکل بوده و به صورت متقارن يا غيرمتقارن ديده میشود. دارای دو گوشه تیز می‌باشند که جهت باد را نشان می‌دهند. قسمت کوژ این تپه‌ها در جهت باد و کاو آن در جهت مقابل باد است. برخان در مناطقی که جهت باد همیشه ثابت است تشکیل می‌گردد. این نوع تپه‌ها متحرک بوده و هرچه کوچکتر باشند مقدار جابجایی آنها بیشتر می‌باشد.
اگر یک يا چند برخان در کنار یکديگر تشکيل شود، برخان‌هایعرضیتشکيل میشود. در این نوع تپه‌ها جهتباد غالب منطقه عمود بر محور تپه‌ها است. اگر يکی از بازوها به علت تغيير باد غالب یا بادهایفرعی توسعه یابد و رشد نماید یک تپهطولیتشکيل می شود که محور تپه موازی باد غالب منطقه است.
سيف به معني شمشير كه نام آن از زبان مردم محلي در صحراي سينا گرفته شده، تپه ماسهای کشيده است. نوکآن تيزو انتهای آن مدور است. دامنه مخالف باد دارای شيب تندتری نسبت به دامنه رو بهباد دارد. قسمت پيشانی آن مثلثی با يال‌های تيز و گاهی قوسی شکل است.
سيلك: سيلک‌ها از اتصال سيف‌ها و بهصورت خطوط موج داری بوجود می‌آيد و تشکيل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. شکل کلیآنها دندانه‌دار و مارپيچی است.
تپه‌های شنی طولی: تپه‌های شنی طولی که به آنها دون ریسمانی نیز گفته میشود، تپه‌های باریکی هستند که به شکل رشته‌های طویل دیده می‌شوند و طول آنها نیز در امتداد جهت باد قرار گرفته است. طول این تپه‌ها گاهی به ٨٠تا ١٠٠کیلومتر و ارتفاع آنها به ٥٠ تا ١٠٠ متر نیز می‌رسد.
تپه‌های شنی عرضی: این نوع تپه‌ها معمولا در نواحی که مقدار ماسه فراوان و جهت باد نیز ثابت است به شکل رشته‌هایی از تپه های شنی که متصل به هم (معمولا از اتصال چند برخان که امتداد آنها عمود بر جهت باد است) تشکیل می‌شوند.
تپه‌های شنی درهم: به تپه‌هایی که به علت تغییر دائمی جهت باد دارای هیچ نوع فرم و شکل شخصی نمی‌باشند اطلاق می‌گردد.
قورد يا هرم‌های ماسهای:قوردهانتيجهتجمع برخان‌ها و سيف‌ها هستند. برخان‌ها و سيف‌ها در جهات مختلف به تدريج به يک نقطه متوجه می‌شوند و در نتيجه، عوامل و موانع گوناگون از پيشرفت آنها جلوگيری می‌نمايد، در اين حالت تپه‌های ماسهای در اثر بادهای مسلط، تشکيل توده عظيمی را می‌دهد که همان قورد است .ارتفاع اين تپه‌ها بلندتر از ساير تپه‌ها است .
تپه‌هاي ستاره‌اي: داراي سطوح لغزشي متعدد هستند که در نتيجه وزش بادهاي از چند جهت حاصل شده‌اند. اين تپه‌ها عموما داراي يک برجستگي بلند در وسط و سه يا تعداد بيشتري بازوي شعاعي در اطراف هستند.
-
ریپل مارک (Ripple Marke)
ریپل مارک‌هااشکال موجی هستند که معمولا در سطوح صاف ماسه‌ها بوجود می‌آیند. ریپل مارک در اثرفعالیتامواج آبو یا باد بوجود می‌آید و اغلب درسطح تپه‌های شني صحراها و یا ماسهای کنار دریا تشکیل می‌شوند. اندازه و دامنه وطول ریپل مارک‌ها بستگی به سرعت و شدت باد و یاامواج آبدارد.
علت ایجاد ریپلمارک‌ها اختلاف جهش دانه‌ها به هنگام عمل حمل و نقل می‌باشد، زیرا در جهت مقابلباد ذرات ماسه بیشتر تحت اثر قدرت باد قرار می‌گیرد و به حرکت در می‌آیند و در سطحمخالف که دارای شب بیشتری است سقوط می‌کنند. ریپل مارک‌های نامتقارن در مقطع مانندتپه‌های شنی، شکل نامتقارنی دارند. یعنی یک طرف آن دارای شیب کم (Luv) و طرف دیگردارای شیب بیشتری (Lee) است.
لُس(Loess)
یکی دیگر از رسوباتی که بوسیله باد گذاشته می‌شودلساست. لس‌ها از ته نشست موادی که به صورتشناور در باد حمل می‌شوند بوجود می‌آیند. دو نوع لس در طبعيت وجود دارد يکي لس‌هاي واقعي است که از واکنش‌هاي يخچالي و حمل باد با رخساره قبل از يخچالي بدست مي‌آيد و ديگر لس‌هاي بياباني که منشاء آنها کاملا مشخص نيست. لس‌هاي يخچالي از قطعات کوارتزدار زمين‌هاي يخچالي حاصل و به وسيله جريان‌هاي رودخانه‌اي _يخچالي به طرف دشت‌هاي پائين حمل شده‌اند سپس به وسيله وزش بادهاي طوفاني به طرف بيرون از پهنه يخي حرکت کرده و رسوبات وسيعي را توليد مي‌کند.
لس‌ها فاقدلایه‌بندیوسيمان می‌باشندولی وجود ذرات خیلی ریز و گوشه‌دار در آن موجب چسبندگی دانه‌ها به یکدیگر میشود. تا حدی که اگر رسوبات لسی به صورت قائم نیز بریده شوند هیچگونه ریزشی در آنها ایجادنمی‌شود. رنگ لس‌ها به علت اکسیده شدن کانی‌های آهن‌دار موجود در اینرسوبات زرد و یا قهوه‌ای می‌باشد.
لس‌ها از ذرات کانی به خصوص كوارتز،فلدسپات،ميكا،كلسيت،دولوميت و گاهی اوقات هم مواد رسی تشکیل شده است که اغلب این ذرات گوشه‌دار بوده و قطر آنهابین 03/0 تا 04/0 میلی‌متر است. در اثر تخریب لس، بخصوص سطح خارجی آن، مواد آهکیشسته شده (چون اکثرا لس با آهک دیده میشود) و باعث ایجاد اشکال کروی نامنظم(نودول) در لس‌ها می‌شوند که به این اشکال حاصله عروسک‌های لسی یا Loess nudule می‌گویند
-
نبکا يا تل نباتی
در جاهايی که سطح آب‌های زيرزمينی بالا است و موجب رويش گياهان شدهاست، انباشت ماسه در پناه گياهان انجام می‌گيرد که به صورت نبکا يا تل نباتی ظاهر میشود. اين پديده در پناه گياهان نمک‌دوست و خشکی‌دوستی که توان به دام انداختن ماسه راداشته باشد شکل می‌گيرد و به نام همان گياه ناميده میشود. علاوه بر ماسه‌های روانمواد ريز مانند سیلت و ذرات نمک و گچ می‌توانند به صورت نبکا ظاهرشوند. بزرگ‌تريننبکا در ايران در مغرب دشت لوت و متراکم‌ترين آنها در دشت جازموريان ديده میشود.
ورنی صحرا
ورنی پوسته‌ای از ترکيبات آهنی است که در اثر نيروی کاپيلاريته درروی سنگ‌ها ظاهر میشود. بواسطه ترکيبات آهن، رنگ آنها تيره است و در اثر عمل سايش باد، صيقلی شده و نهايتا در مقابل باد و ذرات شن و ماسه‌ی همراه آن مقاوم میشود. در اثر سايش باد در مناطق خشک قلوه سنگ‌ها را صيقل داده و سطوحی در آنها ايجاد می‌کند که به اين قلوه سنگ‌ها ویندکانتر می‌گويند.
