نگاهي کوتاه به شهرستان کاشمر
شهرستان كاشمر، با پهنهاي حدود 5 هزار كيلومتر مربع، در باختر خراسان رضوي قرار گرفته است. جمعيت شهرستان كاشمر در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375 ه.ش، 186765 نفر بوده است، كه از اين شمار 92475 نفر مرد و 94290 نفر زن بوده اند. كاشمري ها متدين، زحمت كش و علاقه مند به زادگاه خود هستند. به آداب سنتي نياكان خود پاي بندند و به سالخوردگان و بزرگان احترام بسيار مي گذارند. قاليبافي، زيلوبافي، گيوه بافي، تهيه پارچه هاي دستباف و بافتن چادرشب ابريشمي مهمترين صنايع دستي اين شهرستان را تشكيل ميدهند.قالي بافي كاشمر چه از نظر كميت و چه از نظر كيفيت داراي شهرت خاصي بوده و عوايد حاصله از ان بالاترين رقم اهالي را تشكيل مي دهد.قالي و قاليچه بافت اين شهرستان بيشتر پشمي و داراي طرحهاي كاشمري و كاشاني و نقشهاي زيرخاكي، لچك، ترنج، اسكيمي، تخت جمشيد، درختي، سه كله (قاليچه)، چهار رقصي، طرح و تركمني (قاليچه) و گلتوره اي ( قاليچه) هستند. آرامگاهمدرس، باغمزار، برجكشمير، تپه باستانيكندر، چند باب آسياب در دامنهكمر باغ دشت، سد شاهي در كوه سرخ و ريوش، سد عضدالدوله در شمال آبادي كاشمر، سيد مرتضي در 5 كيلومتري شمال كاشمر،
قلعهآتشگاه،قلعهپسر، قلعه دختر و مسجد جامع برخي از مكانهاي ديدني و تاريخي شهرستان كاشمر را تشكيل ميدهد
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
كاشمر و ترشيز پيشين، از گذشته هاي دور تا كنون دچار دگرگوني و تغيير نام شده است. در بررسي نام اين شهر به بيش از بيست نام برخورد شده است، كه با يك جمع بندي مي توان تمامي آن ها را در واژگان «كاشمر»، «ترشيز»، «بست» و «سلطان آباد» خلاصه كرد. بدين گونه واژه كشمر، كه مي تواند به معناي آغوش مادر گرفته شود، با گذشتن از شكل هاي كيشمر و كشمار، سرانجام به گونه كاشمر در آمده و در همين صورت بازمانده است. از سوي ديگر فرهنگ نگاران، كاشمر را گونه كامل شده «كاخجر»، «كاشخر» و «كاشغر» دانسته اند و بر اين باورند، كه «كاش» برگردانيده شده «كاج» است و «كاخجر»، ياد آور سرو بزرگ و سرشناس اين سرزمين است.
بنا بر روايتي در محلي كه اكنون كاشمر خوانده مي شود، بين گشتاسب كياني و زرتشت پيامبر ديداري روي داده است. چون گشتاسب كياني، دين بهي را پذيرفت، زرتشت نخستين آتشگاه خود را در قلمرو حكومت كياني پي ريخت و در جلو در اين آتشكده، درخت سروي را كه تبار بهشتي داشت، با دست خويش كاشت تا همين سرو را بر ايمان شاه گواه بگيرد. بر هر برگ اين سرو نام گشتاسب نقش بسته بود و چون درخت بالا گرفت، شاه نيز بر گرد سرو مينوي، تالار بزرگي ساخت تا نگهدار حرمت سرو باشد.
كشمر در 31 هـ . ق، به دست مسلمانان افتاد. پيروان زرتشت، كه حاضر به پذيرش جزيه نبودند، در نيمه دوم سده 8 م، در حالت جنگ و گريز، اين ناحيه را ترك كردند و خود را به بندر جاسك، و درياي مكران ( درياي عمان) رسانده سپس با گذشتن از درياي مكران به كرانه هاي گجرات، از جمله بندر سورات و بمبئي رفتند. خراسان، (از جمله ترشيز) در دو سه سده نخستين اسلام، بين امراي طاهري، چون رافع بن هرثمه ( در گذشته 284 هـ . ق ) و امراي صفاري، مانند احمد بن عبدالله ( كشته شده 268 هـ . ق) و ابوطلحه منصور سركب، دست به دست گشت. در سال 438 هـ . ق، هنگامي كه حسن صباح، پيشواي اسماعيليان، در الموت استقرار يافت، دستيار مومن خويش، حسين قايني را، كه از پيش حكومت ترشيز و قهستان را داشت، به عنوان داعي به كاشمر فرستاد. در سال 520 هـ . ق، وزير سلطان سنجر سلجوقي، ترشيز را محاصره و چپاول كرد. ابن اثير و ياقوت حموي، چيره گي اسماعيليان را بر ترشيز، بين سال هاي 520 تا 530 هـ . ق، دانسته اند. لشگريان هلاکوخان نيز در تون و ترشيز چپاول و كشتار بسيار كردند.
اميران قهستان و ملوك سيستان، گه گاه ترشيز را به قلمرو خود مي افزودند. سربداران نيز حكومت خود را از جام تا دامغان و از خبوشان تا ترشيز، گسترش دادند و خواجه علي مويد ( 766- 788 هـ . ق ) نيز كه آخرين آن ها بود، ولايت هاي قاين، طبس، ترشيز و قهستان را به قلمرو خود افزود و اين جايگاه تا سال 782 هـ . ق، كه خواجه علي به تيمور لنگ پيوست، ادامه داشت. تيمور لنگ، ترشيز را در سال 784 هـ . ق، به سازش گشود. از آن پس، شاهان و شاهزاده گان تيموري تا اوايل سده 10 هـ . ق، ترشيز را در اختيار داشتند. آخرين آنان، يعني سلطان حسين ميرزا بايقرا، تا سال 910 هـ . ق، خراسان را در دست داشت. پس از او چندي اوزبك ها به رهبري محمد خان شيباني، بر خراسان چيره شدند. از اين زمان تا استقرار كامل صفوي، ترشيز را گاه حاكمان اوزبك و گاه سرداراني از طايفه هاي صفوي، چون شاملو و استاجلو، اداره مي كردند. در اواخر حكومت شاه تهماسب، ترشيز در دست محمود خان صوفي اوغلي بود و در روزگار محمد شاه صفوي، نخست ترشيز را به همان محمود خان دادند، و سپس شاه علي سلطان افشار حاكم كاشمر گرديد.
مشخصات جغرافيايي
شهرستان كاشمر، با پهنه اي حدود 5 هزار كيلومتر مربع، در باختر خراسان، از نظر جغرافيايي در 35 درجه و 11 دقيقه پهناي شمالي و 58 درجه و 27 دقيقه درازاي خاوري و بلندي 1215 متر از سطح دريا قرار دارد. اين شهرستان از سوي شمال به شهرستان هاي نيشابور و سبزوار، از باختر به شهرستان برداسكن، از خاور به شهرستان تربت حيدريه و از جنوب به شهرستان هاي گناباد، فردوس و طبس محدود است. هواي كاشمر معتدل و خشك بوده و بيش ترين درجه حرارت در تابستان ها 38 درجه بالاي صفر و كم ترين آن در زمستان ها، 3 درجه زير صفر است. ميانگين بارندگي ساليانه كاشمر 180 ميليمتر گزارش شده است.
مساجد و مدارس مذهبي شهرستان کاشمر
مسجد جامع كاشمر
در روزگار حكمراني عبدالعليخان، رييس خاندان عرب ميش مست در ترشيز ، يعني سال 1213 هـ.ق. تركيب اصلي مسجد جامع كاشمر از آجر ساخته شده است. بخشي از ايوان و محراب را با كاشي معرق آراستهاند. بالاي محراب مقرنس كاريهايي از گچ سفيد و رنگين به چشم ميخورد و تاريخ 1213 هـ.ق در محراب و ايوان مسجد ديده ميشود.
آرامگاهها،امامزاده ها و زيارتگاهها در شهرستان کاشمر
باغ مزار كاشمر
زيارتگاه و بارگاهي كه در باغ مزار كاشمر بنا شده است به حضرت حمزه فرزند موسي بن جعفر (ع) منسوب است. پادشاهان صفوي كه خود را از اولاد حمزة بن موسي (ع) ميدانستند، در آباداني مجموعه مزار كوشيدهاند
بندها و پلها در شهرستان کاشمر
بند شش طراز كاشمر
اين سد در 25 كيلومتري غرب كاشمر قرار گرفته و از جاده اصلي در حدود 5 كيلومتري فاصله دارد. در خصوص تاريخ ساخت سد ، اطلاع دقيقي در دست نيست ؛ اما با توجه به روايتهاي مختلف و همچنين شيوه ساختماني سد كه با ديگر سدهاي منطقه از لحاظ آبگيري متفاوت است ، به نظر ميرسد كه از آثار دوره غزنوي باشد. ديواره سد از سنگ شكسته رودخانه و ملات آهكي ساخته شده است . طبقات رويي سد سست شده ؛ ولي طبقات زيرين آن بسيار سخت است. شيوه آبگيري از اين بند ، با ساير بندهاي قديمي اختلاف دارد. در طرف «سرآب» ، دو برج آبگير در مجاورت يكديگر در بدنه سد قرار دارد كه آب از پايين يك برج داخل شده و به وسيله مجرايي افقي وارد چاه ديگر ميشود و از آنجا به خارج جاري ميشود. ظاهراً اين نوع آبگيري، شيوه قديميتري بوده كه با ساير سدها تفاوت فاحشي دارد. آبهاي طغياني رودخانه ظاهراً از روي سد عبور ميكرده و به بستر رودخانه ميريخته است و شايد همين مسأله باعث شكستن بخش پاييني سد شده است. طول تاج اين سد 35 و ارتفاع آن حدود 25 متر است و از نظر ساختماني، از نوع سدهاي وزني است. ظرفيت مخزن سد را ميتوان در حدود 2 ميليون متر مكعب تخمين زد كه بخشي از آن با رسوبات رودخانهاي انباشته شده است. در صورت تعمير سد ميتوان از آن بهره برداري كرد. از جمله ويژگيهاي جالب توجه سد شش طراز ، آب پخشان آن است كه به فاصله 5 كيلومتري جنوب آن قرار دارد. اين آب پخشان كه با مصالح بنايي ساخته شده است ، آب خروجي از سد را به شش قسمت مساوي تقسيم كرده و از طريق كانالهايي به جهات مختلف انتقال ميدهد. از اين آبها، پنج روستاي فرده، حسين آباد، كندر، ارقا و جابوس استفاده ميكنند؛ ده كندر از دو نهر حق آبه ميبرد. ظاهراَ وجه تسميه شش طراز نيز به جهت همين آب پخشان است.
قلعه ها ، برجها و آتشکدها در شهرستان کاشمر
برج عليآباد كاشمر
در روستاي علي آباد در 42 كيلومتري كاشمر، بنايي بر روي قلعهاي به نام كوشك ساخته شده است . معماري اين مناره آجري به شيوه برج رادكان قوچان است. شكل مناره مانند برجي است كه منظره خارجي آن از چهل و هشت ترك آجري تشكيل شده است و دوازده قالب آجري مزين به اشكال لوزي دارد. در حد فاصل ستونهاي بدنه برج و گنبد آن تزيينات قطارسازي با كاشيهايي به رنگ فيروزهاي تعبيه شده است. گنبد آجري آن مخروطي شكل و دو پوشه است. پوشش اول داراي روزني است كه نور را به داخل بنا هدايت ميكند ، پوشش دوم بسيار بلندتر از پوشش نخستين است. در بالاي گوشواره مقرنس كاري زير گنبد ، شيارهايي باريك و با انتهايي پهنتر وجود دارد. اين شيارها بيست و چهار عدد ميباشند. ارتفاع گنبد بنا 18 متر است و شكل داخلي آن ، 8 گوش است . محيط داخلي آن 22 متر و محيط خارجي آن 442 متر است . زمان ساخت اين مناره را در مقايسه با ميل رادكان در حدود قرن هفتم هجري قمري ميدانند. سر در برج به شكل ايوان اتاق داري است كه در اصل داراي كتيبهاي بوده است. در سطح فوقاني ميان حجرههاي طبقه دوم ، آثار گچبري وجود دارد و اكنون قسمت مختصري از آن باقي مانده است . اين اثربا شماره 127 در زمره آثار تاريخي به ثبت رسيده است.
مناره فيروزآباد كاشمر
مناره كاشمر يا فيروزآباد كه با آجر ساخته شده است، داراي كتيبهاي به خط كوفي و متعلق به اواخر قرن هفتم هـ.ق. است. قسمت اصلي بدنه برج با آجرهاي ساده و به شكل زيبايي كه به اصطلاح معماري « هفت و هشت » ناميده ميشود؛ زينت يافته است. در روي مناره روزنهاي تعبيه شده است و درداخل مناره آُثار پلكاني ديده ميشود. ارتفاع مناره، در حال حاضر 18 متر است . به احتمال خيلي زياد در گذشته بلندي آن بيشتر از امروز بوده است.
برج كشمر كاشمر
آرامگاه يا برج كشمر بر روي قلعهاي به نام كوشك ساخته شده است. معماري آن به شيوه برج اردكان است . گنبد آجري آن، مخروطي شكل و دو پوشه است. بلندي گنبد 18 متر و شكل دروني بنا ، هشت گوش است.
قلعه آتشگاه كاشمر
اين قلعه دردوازده كيلومتري شمال غربي كاشمر واقع شده است و از حجاريها و تصاوير مختلف موجود در آن چنين برميآيد كه سابقاً بناي با اهميتي بوده است . در جوار آتشكده غاري بزرگ وجود دارد كه نزديك در ورودي آن پيكره يك سرباز سواره با نيزه حجاري شده است و از آثار دوره ساساني است.