سفال و سرامیک

[magmagf]

سفالينه‌هاى هخامنشى بعضى برحسب اتفاق و تصادف و برخى طى کاوش‌هاى علمى در قلمرو اين سلسله از ميدان‌ها و مکان‌هاى معروف مشخصى مثل تخت‌جمشيد، شوش، همدان، يا سرزمين‌هاى هخامنشى که امروزه خارج از مرزهاى سياسى فعلى است، يافت شده‌اند. سفال‌ها داراى نقوش و خطوط خلاصهٔ رنگين بوده يا به‌صورت تجسم حيوان و انسان در ترکيب ظرف در آمده‌اند. سفال را با خميره زرد، قرمز، قهوه‌اى سوخته، خاکستري، سياه و در اندامى ساده يا اندکى متکلف مى‌ساخته‌اند و در ترکيب آنها اغلب شن و ماسه وجود دارد.
بخشى از ظروف سفالين اين دوره با خميره‌اى از کائولن يا خمير شيشه ساخته شده و داراى اشکال زيبايى به‌صورت تُنگ‌هاى دهانه باريک، قمقمه، عطردان يا بخوردان هستند. ابداع ظروف ته مخروطي، ويژه تخت‌جمشيد بود. لعاب قرمز رنگ (صورتى يا آجري)، لعاب متداول دوره هخامنشى است. پس از آن لعابى ساخته‌اند که از مس و کبالت نتيجه شده و رنگ ظروف را به سبز کمرنگ متمايل به آبى و کبود تغيير داده است.
در کاوش‌هاى تخت‌جمشيد تعدادى سفالينه به‌صورت گلابدان قرمز رنگ، قمقمه سفالين با رنگ‌آميزى سفيد و زرد کمرنگ، قمقمه سفالين به‌شکل حيوان و نيز سفالينهٔ کوچک دهانه گشادى به‌صورت ليوان کشف شده است. سفالينه‌هاى لعابدار و بدون لعاب و نيز ظروف سنگى فراوان نيز در اين ميدان تاريخى و اطراف آن يافت شده که برخى از آنها در موزه ايران باستان موجود هستند.





آجرهاى مزين و آغشته به لعاب رنگين در اين دوره از شاهکارهاى لعابکارى محسوب مى‌شوند. در اين شيوه سطوح سفال و کاشى را با کنده‌کارى و منبت‌ به‌صورت نقوش هندسي، گياهى و انسانى متقاطع در مى‌آوردند و در فواصل کنده‌کارى‌ها و شيارها اندود لعاب را به آن مى‌افزودند. بيشتر آجرهاى رنگين نقشدار لعابى در شوش و تخت‌جمشيد که شاهکار هنر کاشى‌کارى هفت رنگ است با همين روش توليد شده‌اند.
کاشى‌هاى رنگين و لعابدار شوش مربوط به کاخ ”هدش“ است که اغلب تصاوير فردى و جمعى اشخاص و حيوانات و هيولاها و نقش گل و بوته‌هاى شبيه به تخت‌‌جمشيد در آن به‌چشم مى‌خورده است. در سنگ‌فرش حياط غربى تعدادى کاشى که مشتمل بر قسمتى از نقوش يک شير بالدار و شاخدار است پيدا شده و قطعات زيادى مشابه آن در تالار غربى به‌د‌ست آمده است. تکه‌هايى از نقوش گاو بالدار و بخش‌هايى از يک بدنهٔ کاشى‌کارى مشتمل بر يک رديف سربازان جاويدان در همان منطقه يافت شده است. قطعات متعدد ديگرى از بدنه‌هاى کاشى‌کارى شامل نقوش سربازان جاويدان نزديک دروازه شرقى منطقه کاخ‌ها به‌دست آمده و صفوف ديگرى از سربازان زير شالودۀ دروازه متعلق به کاخ اردشير دوم کشف شده که مربوط به دوره سلطنت داريوش اول است. در برخى موارد نقوش هندسى و گل و بوته زينت‌بخش بالاى بدنه‌هاى کاشى‌کارى بوده است.
سفال‌گرى دورۀ هخامنشى چندان هماهنگ با ساير رشته‌هاى هنرى مانند سنگ‌تراشي، معمارى ... . پيشرفت نکرده و حتى دچار رکود و انحطاط نيز شده است. آجرهايى که در بناهاى دوران هخامنشى به‌کار رفته يا لعابدار است يا بدون لعاب. آجرهاى بدون لعاب بيشتر در شوش به‌کار رفته و در ابتدا روى حيواناتى چون گاوميش بالدار، شير شاخدار و بالدار، يا حيوانات افسانه‌اى و اسطوره‌اى ديگر نقش‌ شده بود. اين آجرها را با گل‌رس قالب نزده‌اند، بلکه گل را با ماسه مخلوط کرده در قالب‌ها قرار داده و پس از خشک شدن به کوره برده‌اند. آجرهاى لعابدار را پس از حرارت مختصرى که در کوره به آن مى‌دادند، با لعاب آبى‌رنگ روى آن نقش کرده و مجدداً به کوره مى‌بردند. پس از حرارت دادن از کوره بيرون آورده و پس از رنگ زدن بخش‌هاى رنگ نخورده دوباره به کوره مى‌بردند. اين قطعه‌ها به رنگ آبي، سفيد، زرد يا سبز بود و نقوش آنها مجموعه‌اى از نقش‌هاى نباتات، حيوانات، حيوانات اسطوره‌اى يا سربازان و گارد شاهنشاه بود. نقوش روى آجر بيشتر در شوش به‌کار رفته است.
در تخت‌جمشيد هيچ‌يک از رنگ‌هاى اصلى آجرهاى لعابدار محفوظ نمانده است. علت کمبود ظروف سفالى در دوران هخامنشى در عدم شناسايى و کشف آن در ساختمان‌ها و مکان‌هاى زيست مردم عادي، روستائيان، سربازان و خدمتکاران اين بوده است که ابزار و لوازم زندگى مجلل مانند جام‌هاى برنز، نقره و طلا در دسترس نداشتند و از نظر معيشت و زندگى اقتصادى با طبقه حاکم و دربار فاصله داشتند. هنر دوران هخامنشي، هنرى شاهانه بود. علاقه به ظروف طلا و نقره و سنگ‌هاى حجارى شده و لاجورد و ساير مواد و مصالح قيمتى باعث شده بود که توجه به سفال و ظروف سفالين کم شود. بنابراين دوره هخامنشى دوره ترقى و تکامل ظروف گرانبهاى زرين و سيمين و جواهرات و نيز تکوين آثار معمارى باشکوهى است که در تخت‌جمشيد، شوش، همدان، پاسارگاد و مناطق خارج از مرزهاى سياسى فعلى باقى مانده است. ظروف و اشياى سفالى براى مردم عادى توليد مى‌شده که متأسفانه از نظر ظرافت و زيبايى و کاربرد قابل مقايسه با سفالينه‌هاى ماقبل هخامنشى نيست. سفالينه‌هاى به‌دست آمده از قلمرو شاهنشاهى عبارت از قمقمه‌هاى سفالى با لعاب خيلى کمرنگ شيرى و سفيد، و کوزه‌هاى دسته‌دار يا بى‌دسته خاکسترى و غالباً ساده و بدون نقش هستند.

[magmagf]

برخى از قلمرو اشکانيان در خارج از سرحدات سياسى فعلي، از جمله سوريه، بين‌النهرين، و ترکمنستان قرار داشته است و بيشترين سفال‌هاى اين سلسله را بايد در اين ميدان‌هاى تاريخى جستجو کرد. در داخل فلات مرکزى ايران، آثار اشکانيان تخريب و دگرگون شده و اغلب برحسب اتفاق به‌صورت پراکنده پيدا شده است.



تکنيک ساخت سفال لعابدار و بدون لعاب در اين دوره از نظر سبک، جنس، اندام و کاربرد، ادامهٔ سفال‌سازى دوران هخامنشى و قبل از آن است.



در دورهٔ اشکانيان صنعت لعاب‌دهى پيشرفت قابل ملاحظه‌اى کرد و به‌خصوص استفاده از لعاب يک‌رنگ براى پوشش جدار داخلى و سطوح خارجى ظروف سفالين معمول گرديد. همچنين غالباً قشر ضخيمى از لعاب بر روى تابوت‌هاى دفن‌شده اجساد کشيده مى‌شده است. در اين دوره به ظروف لعابدار با چند ديد آئيني، زيبايى و کاربردى مى‌نگريستند.
در زمينهٔ سفالينه‌هاى بدون لعاب نيز سفالگران اشکانى آثار متنوعى عرضه کرده‌اند که از ظروف لعابدار بهتر و مقاوم‌تر ساخته شده است. بعضى از آنها ساده و متداول و در اشکال کوزه، تنگ، سبو، ابريق، کاسه و پياله‌دار هستند و برخى از لحاظ اندام‌شناسى سفال، داراى مفاهيم درونى و رمزى هستند و به شکل حيوانات شکار، اهلى و چهارپايان مفيد و باربر ساخته شده‌اند. هدف سفالگران از خلق چنين ظروفي، بيان مفاهيم زندگي، حيات، فراوانى خوراک و دستيابى سهل و آسان به خواسته‌هاى ذهنى بوده است.

[magmagf]

سفال دورهٔ ساسانى بيشتر مربوط به محوطه‌ها و بناها است و در قبور اين دوره کمتر اثرى بر جاى نهاده‌اند. زيرا قبور اين دوره ”استودان“هايى است که اجساد را به ‌منظور دفع فساد در فضاى باز بالاى صخره‌ها قرار داده‌اند و سپس استخوان‌ها را در منسوجى پيچيده و در اين استودان‌ها که از خمره‌ها و تابوت‌هاى سفالى يا چوبى ساخته شده بودند دفن کرده و در کمرهٔ کوه‌ها، حفره‌ها و درون صخره‌ها يا خاک دفن مى‌کردند.
سفال دورهٔ ساسانى بيشتر از کاوش‌هاى مدائن (تيسفون)، کيش، دامغان، تخت سليمان و شوش به‌دست آمده و به‌طورکلى سفال لعاب‌دار و ساده اين دوره ادامه روش سفال‌سازى دورهٔ اشکانى است. اين سفال‌ها با خميرهٔ گل رس ورز داده شده و منقوش به خطوط کنده با طرح نيمدايره‌هاى درهم و برهم؛ منقوش به طرح قالب خوردۀ متنوع و محصور بين خطوط موازى و چهارخانه؛ داراى نوشته‌هاى قلم سياه؛ لعاب‌خورده به شکل کوزه‌هاى دو دسته که اين گروه ادامه سفال‌هاى دو دستهٔ دورهٔ اشکانى است؛ همچنين سفال با خميرهٔ کائولن و لعاب قهوه‌اي، سبز، آبى و سربى کمرنگ که بيشتر ظروف لعاب‌دار دوره ساسانى از اين گروه هستند و نيز سفال قالب‌خورده با نقوش برجسته و نيم برجسته لعاب‌دار يا بدون لعاب که در دورهٔ اسلامى نيز اين روش ادامه مى‌يابد.
رنگ سفال‌هاى نخودى مايل به قهوه‌اى و داراى سطوح متخلخل است. برخى از سفالينه‌ها که کوزه‌هايى دو دسته هستند به لعاب قهوه‌اي، سبز، سربى و فيروزه‌اى آراسته شده‌اند. در اين ظروف برخلاف دورهٔ اشکاني، لعاب به‌صورت نازک روى محصول سفالين را پوشش مى‌داد که هم به‌صورت شفاف و هم مات وجود داشت.



سفال‌هاى کنده‌شده و قالب‌خورده يا لعاب‌دار اين دوره، آثار اولين مرحلهٔ تجديد حيات صنعت سفال‌گرى و لعاب‌کارى متعالى و درخشان دوران اسلامى به‌شمار مى‌روند

در اين دوره از مواد شيشه معدنى و ترکيب آن با اکسيدهاى سرب، آلومينيوم، روي، سديم و رنگيزه‌هاى مس، کبالت، منگنز و غيره استفاده کرده و آنها را به‌طور جداگانه گداخته و تغيير شکل داده‌اند، سپس اين ترکيب را سائيده، پودر آن را در آب حل کرده و به‌عنوان لعاب روى ظرف کشيده‌اند.
در دورهٔ ساسانيان علاوه بر هنر کاشى‌سازى هنر موزائيک‌سازى نيز متداول گرديد. مخصوصاً پوشش دو ايوان شرقى و غربى بيشابور از موزائيک به رنگ‌هاى گوناگون و تزئينات گل و گياه و نقوش از اشکال پرندگان و انسان را در بر مى‌گيرد.



عصر ساسانى يکى از درخشان‌ترين ادوار توليد و صنعت به‌طور کلى در ايران است. در اين دوره هنر و صنعت به اوج کمال خود رسيد. از اختصاصات صنايع ساسانى ايجاد سبک و اسلوب جديدى در تزئين نماى ساختمان با گچ‌برى و گل و گياه است که داراى اصول موزون و نقش‌هاى تکرارى و تقارن است. هنرهاى کاشى‌کاري، معرق‌کاري، موزائيک و کاشى‌هاى لعاب‌دار، در دورهٔ ساسانى به کمال رسيد.

[magmagf]

پس از گسترش اسلسام به مروز هنر کاشى‌کارى يکى از مهم‌ترين عوامل تزئين‌ و پوشش براى استحکام بناهاى گوناگون به‌ويژه بناهاى مذهبى گرديد. يکى از زيباترين انواع کاشى‌کارى را مى‌توان در بناى قبه‌الصخره به تاريخ قرن اول هجرى مشاهده کرد. از اوايل دوره اسلام کاشى‌کاران و کاشى‌سازان ايرانى هنر کاشى‌کارى را با خود تا دورترين نقاط ممالک تسخير شده يعنى اسپانيا نيز برده‌اند.



بشقاب طلاكاري شده ابتدايي، كشف شده در نيشابور، مربوط به قرون 4-3 هجرى

هنرمندان ايرانى از ترکيب کاشى‌هايى با رنگ‌هاى مختلف به شيوه موزائيک نوع کاشى‌هاى را به‌وجود آوردند و خشت‌هاى کاشى‌هاى ساده و يک‌رنگ دوره قبل از اسلام را به رنگ‌هاى متنوع آميخته و نوع کاشى هفت رنگ را ساختند. همچنين از ترکيب کاشى‌هاى ساده با تلفيق آجر و گچ نوع کاشى‌هاى معقلى را پديد آوردند و به اين ترتيب از قرن پنجم هجرى به بعد کمتر بنايى را مى‌توان مشاهده کرد که با يکى از روش‌هاى سه‌گانه فوق و يا کاشى‌هاى گوناگون رنگين تزئين نشده باشد.
در قرون اوليه حکومت اعراب در شرق، سلسله‌هاى مستقل ايرانى مانند طاهريان، سامانيان و صفاريان تشکيل گرديدند که در هر يک از اين دوره‌ها سبک هنر ويژه‌اى مهم از دورهٔ ساسانى در شهرهاى مختلف به‌وجود آمد. مثلاً در دورهٔ سامانيان هنرهاى مختلف چون سفال‌سازي، فلزکارى و معمارى توسعه يافت و شهرهاى معروفى چون بخارا، سمرقند و نيشابور از مراکز مهم هنر به‌اصطلاح اسلامى آن روز گرديد.
از اوايل دوره اسلامى تا قرن چهارم هجري، گچ‌‌بري، نقاشى و سنگ‌کارى بيشترين تزئينات بناهاى مذهبى و غيرمذهبى را در بر گرفته و به‌نظر مى‌رسد بهره‌گيرى از تزئينات آجر تا قبل از حدود ۳۰۰ هجرى چندان متداول نبوده است.
در سفال‌گري، اعراب مانند ساير صنايع و هنرها، جز مذهب و حفظ و زبان خويش براى ايران چيزى نداشتند.






در شهرهاى بلخ، سمرقند، بخارا و نيشابور دورهٔ رنسانس و احياى واقعى ادبيات و هنر آغاز شد و پا‌به‌پاى آن هنر سفالگرى وارد مرحله جديدى شد. اولين گام ساخت ظروفى بود که جاى طلا را گرفت؛ اين ظروف را با گِل رس زرد رنگ شکل دادند و بدنه آن را با پوسته غيرشفاف لعاب اندود مى‌کردند و پس از پخت در کوره، طرح و نقش مورد نظر را با لعاب قلع روى آن تصوير مى‌کردند و دومين بار آن را به کوره مى‌بردند و تحت شرايط اتمسفر و کور، دودآلود، اکسيد قلع به يک ورق نازک طلايى يا قهوه‌اى مايل به قرمز تبديل مى‌شد. به اين ترتيب در سدهٔ سوم هجرى سفال‌سازان نيشابور اين روش را توسعه دادند و ظروفى توليد کردند که جانشين ظروف زرين دوران‌هاى تاريخى شد و به ظروف زرين فام موسوم گرديد.
خلاقيت سفالگران سامانى پس از دستيابى به لعاب جلادار، توجه به نقش و طرح روى سفال بوده است. نقش مناسب جانوران، پرندگان، خطوط و نوشته‌هاى کوفى که تا آن روز فقط در صحيفه قرآن به‌چشم مى‌خورد و هنوز وارد هنر سفال‌گرى ظروف نشده بود، توسط سفالگران سامانى و به‌تدريج ساير نواحي، به‌صورت تزئينى دوره ظروف را فرا گرفت.
محصولات سفالين سده‌هاى اوليه اسلامى در خراسان هنر بديع و نوظهورى است که با آثار ساير نقاط ايران در همين دوران اختلاف فاحش دارند.
پس از دو سدهٔ اول هجري، در سدهٔ سوم هجرى سفال‌سازى اسلامى در ايران با ترکيب شيوە‌هاى سفال ساساني، انواع ظروف بدون لعاب و نيز لعاب يک‌رنگ را توليد کرد و اعم تزئينات از قبيل نقش‌هاى کنده، مهر و قالب‌خورده را افزوده از گل و گياه و پرونده و جانور را روى سفالينه‌ها ايجاد کرد که از شوش، نيشابور، ساوه و رى يافته شده است.
سفالينه‌هاى سده اول و دوم دوران اسلامى داراى شيوه‌هايى به تبعيت از صنايع سفال‌سازى دوره ساسانى است. لعاب سبز و آبى مشابه خمره‌هاى لعابدار شوش متداول است. در طى سه سدهٔ اوليهٔ اسلامى علاوه بر اجراى لعاب‌هاى ساده به تبعيت از صنايع دوره ساساني، کوزه‌ها و خمره‌ها و اشياى سفاليتى ساخته مى‌شد که يا ساده بودند يا اين‌که با تزئينات گياهى و جانورى و نقوش اسليمى و گل و برگ آراسته مى‌شدند.
همچنين از لعاب سربى يک‌رنگ با نقوش کنده، لعاب سربى و چند رنگ پاشيده با نقوش کنده استفاده مى‌شد.
ابتکار ديگر در سدهٔ سوم هجرى در نيشابور، ري، شوش، استخر و گرگان که به‌وسيلهٔ سفال‌گران به‌عمل آمده ساخت و توليد ظروف زرين‌فام بود. شايد هنرمندان مسلمان در تکاپوى دستيابى به علم کيميا بودند تا از مواد نازل و پستى چون خاک ‌رُس ظروف توليد کنند که با ظروف زرين و سيمين دوران تاريخى ايران پهلو بزند.


ظروف سفالين لعاب‌دار با تزئينات خط کوفى ساده و آرايشى که انواع آن از سدهٔ سوم هجرى به بعد به‌وسيله سفالگران سامانى در نيشابور و ماوراءالنهر توليد شده، از محصولات ممتاز سفالگرى دوران اسلامى به‌شمار مى‌رود. در سدهٔ چهارم خطوط کوفى با گل و برگ و نقوش اسليمى در آميخت و در سدهٔ پنجم با نقوش پرنده و مرغ پيوند خورد.
در سدهٔ چهارم و پنجم هجرى سفالگران بيشتر توجه خود را به گذشته ايران معطوف کرده، به توليد سفال‌هايى با نقوش برجسته دست زدند که در مجموعه سفال‌هاى دوران اسلامى شهرت بسيار دارند. اين نوع ظروف به دليل استفاده از طرح‌هاى دوران تاريخى ايران مانند نقش اسفنکس‌هايى با بدن شير و سر انسان، عقاب، اسب، شير و مرغ عنقا، به ظروف گبرى معروف شده است.

[magmagf]

عصر سلجوقى يکى از درخشان‌ترين دوره صنايع اسلامى است که با پيروى از سنت‌هاى گذشته، هنرهاى مختلف به‌خصوص معمارى به‌حد اعلاى شکوفايى خود رسيد.





در هنر سفال‌سازى ساخت انواع ظروف سفالين توسعه يافت. در دوره سلجوقي، کاشان، جرجان و نيشابور داراى کارگاه‌هاى معتبرى بود و ظروفى نازک با تزئيناتى برجسته به‌صورت شاخ و برگ و ساقه گياهان و گل‌ها يا خطوط کوفى و اسليمى توليد مى‌شد. ظروف مشبک نيز از توليدات اين دوره بود.
برخى از ظروف مشبک را به‌صورت دو پوسته يا دو جداره توليد مى‌کردند که پوستهٔ خارجى براى زيبايى و پوستهٔ داخلى در کاربرد مفيد ظرف دخالت داشته است. اين‌گونه ظروف دو پوسته را به شکل پرنده و صراحى و تنگ ساخته‌اند. بيشتر آنها به شکل مرغ و خروس هستند و به همين ”مرغ صراحي“ نام يافته‌اند. هر دو پوسته را جداگانه مى‌ساخته‌اند و سپس بهم متصل کرده و پس از پرداخت و لعاب‌کارى مى‌پخته‌اند.



روشى که در سدهٔ ششم هجرى در اغلب ميدان‌هاى فرهنگ سفال اسلامى دوره سلجوقى متداول شد به نقاشى زير لعاب يا قلم مشکى معروف گرديده است. مراکزى که عموماً در اين شيوه توليداتى را عرضه داشته‌اند عبارتند از: جرجان، نيشابور، سمرقند، آمل و ساري



سفال بدون لعاب و لعاب‌خوردهٔ دورهٔ سلجوقى طرح‌هاى تزئينى برجسته‌اى دارد که به تقليد از صنايع فلز و گچ ايجاد شده است. تزئين کوزه و آبخورى و خمره‌هاى کوچک به‌وسيلهٔ قالب انجام مى‌شد و روش قديمى‌تر آن تزئين با مهر به طريق فشرده و با استامپ بوده است. اين ظروف سفالى بدون لعاب عبارتند از اشکال پرندگان، جانوران و طرح‌هاى گياهى و کتيبه‌ها و نقوش هندسى و انسانى .

[binahayat_m]

magmagf عزيز دستت درد نكنه
اگه سايت و يا منبعي ميشناسي كه برسي دقيق مصالح مثل مقاله شما پرداخته باشه.
ممنون ميشم اگه معرفي كنيد
موفق و مويد و سربلند باشيد

[magmagf]

magmagf عزيز دستت درد نكنه
اگه سايت و يا منبعي ميشناسي كه برسي دقيق مصالح مثل مقاله شما پرداخته باشه.
ممنون ميشم اگه معرفي كنيد
موفق و مويد و سربلند باشيد

خواهش می کنم دوست خوبم
ببین اینا به دردت می خوره ؟

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[magmagf]

سهم ایرانیان در تمدن جهان؛ صنعت سفال‌سازی و سرامیکهمه علمای باستان‌شناسی و مردم‌شناسی هم‌زبان و هم‌رائیند که تمدن از منطقه خاورمیانه سرچشمه می‌گیرد که در این امر ایران ما سهم عمده‌ای دارد. درواقع این منطقه در شروع و آغاز تمدن بیش از هر نقطه‌ای دیگر از جهان دخیل بوده‌است. وقتی دریابیم که قبل از کشف دنیای جدید یعنی قاره امریکا مرکز جهان در ایران بود بیشتر به اهمیت این امر پی‌می‌بریم. در نقشه‌های جغرافیایی قدیم همواره ایران را در دایره مرکزی و شش کشور روم و آفریقا و عربستان و هند و چین و ترکستان را در اطرافشان به صورت دوایری مماس با دایره مرکزی می‌نمودند.

در این سلسله مقالات قصد داریم که در هر شماره به یکی از نوآوری‌های ایرانیان باستان بپردازیم که نه تنها تاثیرات شگرفی بر فرهنگ و تاریخ ایران که بر تمام جهانیان گذارده است.

صنعت سفال‌سازی و سرامیک:
کارلتون - اس - کون که در غار هوتو و غار کمربندی واقع در سواحل دریای خزر اکتشافاتی به عمل آورده در گزارش خود متذکر این نکته است که سفال یافت شده در ساحل بحر خزر در غار کمربندی تا آنجا که اطلاع در دست است قدیمیترین سفالی است که تاکنون در جهان یافت شده است. هیئت باستان شناسان دانمارکی که در تپه گوران واقع در لرستان حفاری نموده‌اند نیز به یک نوع سفال خاکستری رنگ برخورده‌اند که به عقیده آنها از نظر فنی شاید یکی از قدیمیترین سفال‌های ساخته شده در جهان باشد. اینان معتقدند که این سفال با آنچه در چتل هویک ترکیه یافت شد برابر است و بنابراین به عقیده آنان شاید سفال برای اولین بار در چند نقطه خاورمیانه در یک زمان کشف شده باشد.

پروفسور پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران می‌نویسد که مدارک موجود قویاً موجب اثبات فرضیه‌های چندین سال اخیر است مبنی بر اینکه کشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی کوزه‌گری و بافندگی از فلات ایران آغاز شده باشد. از چند جهت اساسی تمدن در این ناحیه از تمدن مصر لااقل پنج قرن و از تمدن ند بیش از هزار سال و از تمدن چین دو هزار سال پیشتر بود.

به محضی که بشر وارد جلگه شد اولین کوره بدوی برای پختن ظروف سفالی ساخته شده و این نوع کوره در تپه سیلک به خوبی به چشم می‌خورد. سپس ایرانیان نقاشی روی سفال را آغاز کردند و آنقدر در هزاره چهارم قبل از میلاد در صنعت سفال سازی و نقاشی روی آن که خود هنر مشکل و زمان گیری است موفقق شده بودند که بعضی از آثار سفالین این دوره جزو شاهکارهای صنعت سفال سازی جهان به حساب می‌آید. در همین اوان بود که چرخ کوزه گری در ایران اختراع شد و یک انقلابی در صنعت سفال‌سازی و کوزه گری بوجود آورد.

فلات ایران زادگاه اصلی ظروف منقوش است. برای اینکه بتوانند روی این ظروف نقاشی کنند ابتدا این ظروف را در مایعی فرو می بردند و رنگ یکنواختی به ظرف می دادند که معمولاً سفید، کرم یا قرمز بود و سپس با اکسید منگنز یا اکسید آهن روی آن نقاشی می کردند و این ظرف را در کوره می نهادند و در نتیجه نقاشی ها به صورت سیاه یا قهوه ای پررنگ بر زمینه سفید یا قرمز ظاهر می شد و این امر در واقع مقدمه ای بود برای کشف سرامیک و لعاب روی سفال.

گردآوری: مهرزاد پارس
برگرفته با تغییر و تلخیص از مقاله "سهم ایران در تمدن جهان" به قلم عبدالحمید نیر نوری

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[magmagf]

در صنعت سفال گری محصولاتی با استفاده از گِل رُس و هم چنین گِل به دست آمده از سنگ‌های كوارتز و كائولین به كمك دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می‌شود.
محصولات سفال وسرامیك مناطقی چون لالجین همدان، میبُد یزد، مِند گناباد، اصفهان، شهرضا، نظنز، تبریز و قم از شهرت بسزایی برخوردار است، ضمن آن كه طی سال های اخیر، محصولات جالب و با ارزشی در شهر تهران به دست صنعت گران هنرمند سفالگر ساخته و عرضه شده است.
منظور از سفال، بدنه‌هایی است كه با خاك‌های ثانویه، كه در اثر جابه جایی خلوص كم تری دارند و درجه پخت آن ها نیز كم تر است، مثل خاك رس ساخته می‌شوند. سرامیك به بدنه‌هایی گفته می‌شود كه از خاك‌های اولیه -كه به سبب ثابت بودن محل خاك از خلوص بیش تر و درجه پخت بالاتری برخوردارند, مثل كائولین و خاك سفید- ساخته می‌شوند.
گفتنی است كه واژه‌های «سفال» و «سفالینه» كه اهل فن و در موارد كلی دیگر، آن را به كار می‌برند، بر هر نوع بدنه اطلاق می‌شود. یكی از قدیمی‌ترین صنایع بشری، سفال گری است كه به اعتقاد بیش تر محققان و نیز به پشتوانه اشیاء به دست آمده از كاوش‌های باستان‌شناسی، زادگاه آن ایران بوده و از این كشور به دیگر نقاط جهان راه یافته است.
به اعتقاد گیرشمن، ایران‌شناس و محقق برجسته فرانسوی، نخستین نمونه های اشیاء سفالین، به ساكنان كوهستان های بختیاری تعلق دارد كه حدود ۸۰۰۰ پیش از میلاد و بدون استفاده از چرخ سفال گری ساخته شده است. از نمونه‌های به دست آمده می‌توان دریافت كه در آن زمان، سفال‌سازان از كوره پخت سفال نیز بی‌اطلاع بوده‌اند و احتمالاً ظروف سفالین را در كنار همان آتشی كه برای پختن گوشت شكار مهیا می‌كردند, می‌پختند. سفالینه‌های دوران مورد بحث، به تقلید از سبدهای بافته شده با تركه درختان ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساخت ظروف سفالین به كار رفته است.
افزون بر آن و ضمن كاوش‌های باستان‌شناسی، آثار باارزشی از منطقه اسماعیل‌آباد، خوروین، تپه سیلك، شوش و غیره به دست آمده كه به هزاره‌های ششم، پنجم و چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. این اشیاء گاه نقش‌های ساده و طرح‌های زیبایی بر پیكر دارند.
در ۳۵۰۰ پیش از میلاد با اختراع چرخ ساده سفال گری و استفاده از آن در شكل بخشیدن به ظروف سفالین، تحولی جدید در این صنعت به وجود آمد و موجب شد تا محصولات از نظر شكل متنوع‌تر و از نظر ساخت ظریف‌تر شود و تولید آن نیز افزایش یابد. از شوش سفال‌هایی متعلق به ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد به دست آمده است كه به یقین، با چرخ‌های كامل سفالگری تولید و در حرارتی مناسب (حدود ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد) پخته شده‌اند.
به دنبال تكمیل چرخ‌های سفال گری، تحول دیگری در این صنعت به وقوع پیوست و صنعت‌گران سفال‌ساز موفق به تهیه انواع لعاب قلیایی و تزیین ظروف با آن شدند. لعاب عبارت است از لایه نازك سیلیكاتی كه برای افزایش مقاومت و قابلیت‌های مصرفی، زیبایی و جلوگیری از نفوذ رطوبت، سطح داخلی یا خارجی یا سطوح داخلی و خارجی یك بدنه سفالی یا سرامیكی را پوشش می‌دهد و دارای سه نوع قلیایی، سربی، فریت است. لعاب با اكسیدهای رنگ زای فلزی به رنگ موردنظر درمی‌آید و پس از انجام مرحله لعاب كاری، ضروری است كه ظروف یا بدنه‌ها برای پخت نهایی به كوره برده شود.
در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، به سبب گسترش فلزكاری و تهیه انواع ظروف از فلز، ساخت ظروف سفالین تا حدودی از رونق و رواج پیشین افتاد و بیش ترین تلاش به ویژه در دوره ‌ هخامنشی مصروف تولید آجرهای لعاب‌دار می‌شد كه نمونه‌هایی از آن در كاخ آپادانا و كاخ شوش مورد استفاده قرار گرفته و ضمن كاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده است.
در دوره اشكانیان دوباره سفال گری دچار تحول شد و استفاده از لعاب قلیایی در میان صنعت‌گران رواج یافت. سفال گری در دوره مذكور، بیش تر از روی نمونه‌های كشف شده در نواحی مختلف بین‌النهرین مانند سامرا، تیسفون و بابل، شناخته می‌شود كه تركیبی است از سفال‌های گذشته و نیز سفال‌هایی كه در همان زمان ساخت آن ها در دیگر نقاط جهان رایج بوده است.
در دوره ساسانی، سفال گری ایران پیشرفت چندانی نكرد، زیرا صنعت‌گران بیش تر به تولید مصنوعات فلزی گران بها روی آوردند و از سفال تنها در مواردی معدود و برای تولید محصولاتی محدود استفاده می‌شد. با آغاز دوران اسلامی، به سبب روح سادگی و پرهیز از تجمل‌پرستی فرهنگ اسلامی، منع مذهبی استفاده از فلزات گران بها برای ساخت ظروف و هم چنین به دلایل اقتصادی، صنعت سفال‌سازی مورد توجه بیش تری قرار گرفت. آثار متعدد به جای مانده از نخستین دوره‌ های پس از ورود اسلامی از آن جمله، سفالینه‌هایی كه در حفاری‌های نیشابور و ری به دست آمده، نمایان گر مهارت سفال گران ایرانی در دوره مورد بحث است.
نقوش ظروف سفالین این دوره بیش تر شامل كاسه، بشقاب، تنگ و غیره طرح‌های گل و گیاه به شكل هندسی و نیز نقوش انسانی است. طی قرون پنجم تا هفتم قمری ( دوره سلجوقیان)، فصل نوینی در هنرها و صنایع ایرانی گشوده شد و ضمن تعالی و تكاملی كه نصیب فلزكاری، گچ بری و بالاتر از همه معماری شد، صنعت سفال گری نیز تحول و دگرگونی چشم گیری یافت و شهرهایی چون نیشابور، جرجان، ری و كاشان به صورت مراكز عمده سفال گری كشور درآمد.
در دوره سلجوقی ظروف لعابی سفیدرنگ، ظروف لعاب‌دار یك رنگ، ظروف با نقش قالبی، ظروف با نقش كنده‌كاری شده و لعاب رنگارنگ، ظروف معروف به لعابی، ظروف طلایی یا زرین‌فام، ظروف دارای نقاشی زیرلعاب، ظروف سرامیكی مینایی و ظروف معروف به «لاجوردی» ساخته شد.
در دوره ‌ مغول‌ها، ساخت نوعی كاشی به نام «كاشی معرق» آغاز، و از آن پس زینت‌بخش اماكن متبركه و دیگر ساختمان های فرهنگی و گاه ساختمان‌های مسكونی شد.
در دوره صفویه، ساخت ظروفی با عنوان «بدل چینی» رایج شد و آن حاصل تبادل‌نظر سفال گران چینی و ایرانی و نیز آموزش سفال گران چینی به سفال گران ایرانی در زمینه استفاده مناسب‌تر از خاك سفید در تولید محصولات بود. ضمن آن كه ساخت سفالینه‌هایی با نقوش دخت و گل و گیاه و گاهی نیز با نوشته‌های كوفی، فارسی و عربی در ایران رواج یافت. در دوره صفویه، ساخت و استفاده از كاشی‌های هفت رنگ، معرق و مَعقِلی گسترش بسیار یافت و در تزیین و زیباسازی ابنیه مذهبی و تاریخی به كار برده شد.
از حدود قرن ۱۲ ق. به تدریج از رونق سفال گری ایران كاسته شد و این زوال تدریجی هم چنان و تا قرن كنونی ادامه یافته است. محصولات سفال و سرامیك هم چنان در مناطق مختلف تولید و حتی در زندگی روزمره مردم ایران نیز نقش داشته است. در حال حاضر، تولید سفال، سرامیك و كاشی در مناطق مختلفی از ایران به شیوه‌های گوناگون از آن جمله با بهره‌گیری از چرخ سفال گری رواج دارد و طی سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاهد رونق سفال گری در مناطقی مانند لالجین همدان، میبد یزد و تهران بوده‌ایم. این «هنر – صنعت»، در دیگر مراكز مهم تولید، مانند مند گناباد، كلاگر محله جویبار، تبریز، زنوز، اصفهان، شهرضا، نطنز، سیاهكل لاهیجان و ... كماكان به حیات خود ادامه می دهد.

مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران

[magmagf]

گل را به این شیوهٔ كهن به شكلهای مختلف در می آورند : شاگرد كوزه گر چونهٔ گل را روی تخته می غلطاند و به صورت فتیله در می آورد و آن را در جلو استاد خود می گذارد و استاد آن را به صورت دایره هایی در می آورد كه یكی را بالای دیگری قرار می دهد و این كار را دایره زدن می نامند .
پس از اینكه در حدود ۱۲ دایره ساخته شد استوانه ای كه به این طریق درست شده آب زده و با لیسه یا ماله كوچكی آن را صاف می كنند . فتیله سازی همینطور ادامه دارد تا اینكه شیئی ساخته شده به ارتفاعی كه می خواهند برسد . پس از اینكه گل خشك شد بار دیگر با سنگ مهره آن را پرداخت می كنند یا احتمال دارد باردیگر با ماله كوچكی پرداخت كنند .
محصولات كوزه گر دایره زن شامل انواع زیادی از ظروف ( آلت انیاء ) و وسایل ساختمانی است . معروفترین آنها تنورنان پزیست ولی ظرفهای دیگری هم هست كه بعضی از آنها در حدود ۹۰ لیتر گنجایش دارد ، كه بسیاری از پیشه وران آن را برای كارهای مختلف از قبیل رنگ كردن الیاف ، دباغی چرم به كار می برند و یا در خانه ها برای پختن شیره و ساختن پنیر از آن استفاده می كنند .
دیگر از محصولات این دسته عبارتند از خمره های بزرگ آب ( سبا ) تنبوشه های كوچك و بزرگ ( كلوك ، یوله ، موری ، شغال رو ) ناودان ، جام حمام ، منقل گلی و چهار چوب كندوی عسل به نام پنجه . كندوی عسل حلقه هایی هستند به قطر ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۰ سانتیمتر كه در یك طرف آنها دری برای ورود زنبور قرار دارد .
داخل این حلقه ها را با شانهٔ آج می اندارند تا هنگامی كه زنبوران مشغول ساختن شانه های عسل هستند به آنها كمك كند برای ساختن یك كندو معمولاً سه عدد از این حلقه های را روی هم قرار می دهند و با صفحهٔ گلی آن را می پوشانند . از جمله اشیاء دایره ای گوم ( لوله چاه آب ، كول چاه آب ) و تشت ( چروك ) انگور كوبی و لگن ( جونومستراح ) جا كوزه گی و فراورده شگفت انگیزی دیگر به نام تاپو بچه است . تاپو برای به راه انداختن بچه كمك خوبی است و عبارت از لولهٔ قیفی شكلی است كه در حدود ۶۰ سانتیمتر بلندی دارد و ته ندارد بچه در توی آن می ایستد و نمی افتد .
كاهریز ( قنات ) های ایرانی از جایی كه از خاك نرم و سست می گذرند . با كیل یا كول ( نایی ، نار ، گوم ، ناوكهریز ، دس ) محكم می شود . در جاهایی كه تقاضا كم است كوزه گر فتیله ساز از این كولها برای چاه كن ( مقنی ) می سازد در بخشهایی كه قنوات زیاد دارد اینقدر كار برای كوزه گران هست كه چیزی جز این كولها نمی سازند ، در آن صورت وی را كَبَل مال ( كَوَل مال یا دُس ساز ) می نامند.
گاهی اوقات این كار را خود چاه كن ( مقنی ) یا كارگران او انجام می دهند . فتیلهٔ كول را دور قالب بیضی شكل كه از گل رس پخته شده و دو دسته در دو طرف آن دارد می پیچند . این قالب پانزده تا بیست سانتیمتر بلندی دارد، كَوَلهای بزرگ ۱۱۵ و كَوَلهای كوچك ۵۵ سانتیمتر قطر دارد . فتیله ساز فتیله را دور حلقه قالب گذاشته ، با ماله آن را صاف و قالب را بلند می كند، و در نزدیك كَوَلی كه ساخته است قرار می دهد و بدین ترتیب آماده می شود كه كَوَل دوم را بسازد . كَوَلساز متخصص با خاك رس و گاه با خاك رس و پهن اسب كار می كنند . كَوَل مال در كنار دستگاه خود ایستاده و شاگرد او مشته ای ( چونه ) از این آمیخته روی تخته ای كه پهنای آن به اندازهٔ ارتفاع قالب و درازای آن نصف محیط قالب است قرار می دهد.
سپس این مخلوط را به ضخامت ۷۵/۳ سانتیمتر روی تخته پهن می كنند تخته را به قالببند می دهند تا آن را دور حلقه قالب بپیچد . وقتی كه دور قالب بپیچد سر آنها را به هم وصل می كند كه به اصطلاح آن را سربند كردن می گویند و با دو دست قالب را بلند می كنند و كَوَل نو را روی زمین می گذارد تا خشك شود . پس از سه روز كه از خشك شدن آنها گذشت ۲۴ ساعت آن را می پزند . كوره های پخت كول گنجایش پانصد تا هزار كَوَل را دارد و تلفات آن در حدود ۵ تا ۱۰ درصد است .

پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی