آشنایی با تاریخچه و خاستگاه روان شناسی، برای به دست آوردن درک کامل تری از این رشته ضرورت دارد. روان شناسی از کجا پدید آمد؟ از کی آغاز شد؟ چه کسانی پایه گذار آن به عنوان یک علم جداگانه بودند؟ در این مقاله به این پرسش ها پاسخ داده شده است.
چرا مطالعه تاریخچه روان شناسی ضرورت دارد؟
روان شناسی امروز به محدوده وسیعی از موضوعات توجه نشان می دهد و رفتار و فرایندهای ذهن انسان را از سطح اعصاب تا سطح فرهنگ جامعه مورد نظر می گیرد. روان شناسان نیز مسائل انسان را از قبل از تولد تا زمان مرگ مورد مطالعه قرار می دهند. با درک تاریخچه روان شناسی، می توان درک بهتری نسبت به این که این موضوعات چگونه مورد مطالعه قرار می گیرند و تا کنون این مطالعات چه دستاوردهایی به همراه داشته است، پیدا کرد.
● خاستگاه روان شناسی
آشنایی با تاریخچه و خاستگاه روان شناسی، برای به دست آوردن درک کامل تری از این رشته ضرورت دارد. روان شناسی از کجا پدید آمد؟ از کی آغاز شد؟ چه کسانی پایه گذار آن به عنوان یک علم جداگانه بودند؟ در این مقاله به این پرسش ها پاسخ داده شده است.
● چرا مطالعه تاریخچه روان شناسی ضرورت دارد؟
روان شناسی امروز به محدوده وسیعی از موضوعات توجه نشان می دهد و رفتار و فرایندهای ذهن انسان را از سطح اعصاب تا سطح فرهنگ جامعه مورد نظر می گیرد. روان شناسان نیز مسائل انسان را از قبل از تولد تا زمان مرگ مورد مطالعه قرار می دهند. با درک تاریخچه روان شناسی، می توان درک بهتری نسبت به این که این موضوعات چگونه مورد مطالعه قرار می گیرند و تا کنون این مطالعات چه دستاوردهایی به همراه داشته است، پیدا کرد.
● پرسش ها در روان شناسی
از نخستین روزها، روان شناسی با پرسش های گوناگونی روبرو بوده است. پرسش اولیه درباره چگونگی تعریف روان شناسی، به استقرار این رشته به عنوان یک رشته علمی مجزا از فیزیولوژی و فلسفه کمک کرد. پرسش های دیگری که روان شناسان از ابتدا تا کنون با آن روبرو بوده اند عبارتند از:
ـ چه موضوعات و عناوینی به روان شناسی مربوط است؟
ـ از چه روش های پژوهشی باید برای مطالعه روان شناسی استفاده کرد؟
ـ آیا روان شناسان باید از پژوهش های خود برای تحت تأثیر قرار دادن سیاست های اجتماعی، آموزش و سایر ـ جنبه های رفتاری انسان استفاده کنند؟
ـ آیا روان شناسی واقعاً یک علم است؟
ـ آیا روان شناسی باید بر رفتارهای قابل مشاهده تمرکز کند یا فرایندهای درونی ذهن؟
● آغاز روان شناسی: فلسفه و فیزیولوژی
با وجودی که روان شناسی تا اواخر قرن نوزدهم هنوز به عنوان یک رشته علمی جداگانه پدید نیامده بود، امّا تاریخچه، اولیه آن را می توان تا زمان تمدّن یونانی ها ردگیری کرد. در خلال قرن هفدهم میلادی، رنه دکارت فیلسوف فرانسوی، ایده دوگانگی یا ثنویت را مطرح کرد. او ادعا کرد که ذهن و بدن، دو موجودیت جداگانه هستند که با هم تعامل دارند و تجربیات انسانی را شکل می دهند. بسیاری از جنبه های دیگری که هنوز مورد بحث روان شناسان معاصر است، مانند نقش نسبی طبیعت در مقابل تربیت، ریشه در همین بحث های فلسفی اولیه دارد.
پس چه چیزی روان شناسی را از فلسفه جدا می کند؟ با وجودی که فیلسوفان اولیه نیز بر روش هایی نظیر مشاهده و منطق اتکاء می کردند، امّا روان شناسان امروزی از متدولوژی های علمی برای مطالعه و نتیجه گیری درباره افکار و رفتار انسان بهره می گیرند. فیزیولوژی نیز در سر بر آوردن روان شناسی به عنوان یک نظام علمی نقش داشته است. نخستین پژوهش های فیزیولوژی بر روی مغز و رفتار انسان، تأثیر عمیقی بر روی روان شناسی داشته و نهایتاً در کاربرد متدولوژی های علمی در مطالعه افکار و رفتار انسان سهیم بوده است.
● ظهور روان شناسی به عنوان یک علم جداگانه
در میانه های قرن نوزدهم، یک فیزیولوژیست آلمانی به نام ویلهلم ووندت از روش های پژوهش علمی برای بررسی زمان های واکنش استفاده می کرد. کتاب او به نام «اصول روان شناسی فیزیولوژیک» که در سال ۱۸۷۴ منتشر شد، در بردارنده بسیاری از ارتباطات عمده بین علم فیزیولوژی و مطالعه افکار و رفتار انسان بود. او سپس نخستین آزمایشگاه روان شناسی جهان را در سال ۱۸۷۹ در دانشگاه لایپزیک گشود. این رویداد عمدتاً به عنوان آغاز رسمی رشته روان شناسی به صورت یک نظام علمی مجزا و جداگانه شناخته می شود.
ووندت چه دیدی از روان شناسی داشت؟ درک او از این موضوع به صورت مطالعه هشیاری و آگاهی انسان و کاربست روش های تجربی برای مطالعه فرایندهای درونی ذهن بود. هر چند استفاده او از فرایندی به نام «درون نگری»، امروزه غیرقابل اطمینان و غیر علمی در نظر گرفته می شود امّا کارهای اولیه او در روان شناسی به زمینه سازی برای روش های تجربی بعدی کمک شایانی کرد. تخمین زده می شود که ۱۷۰۰۰ دانشجو در سخنرانی های ووندت در زمینه روان شناسی شرکت کرده و صدها نفر در آزمایشگاه روان شناسی او به کار و مطالعه پرداخته و در رشته روان شناسی مدرک گرفته باشند. با وجودی که نفوذ او در سال های بعد به تدریج کم رنگ تر شد امّا تأثیر او بر روان شناسی غبرقابل انکار است.
● ساختارگرایی: نخستین مکتب فکری روان شناسی
ادوارد تیچنر، یکی از معروف ترین شاگردان ووندت، نخستین مکتب فکری عمده در روان شناسی را پایه گذاری کرد. طبق نظریه ساختارگرایی، تمام فرایندهای هشیارانه از ترکیب عناصر منفردی ساخته شده اند که از طریق فرایندی به نام درون نگری باید شناسایی گردند.
با وجودی که ساختارگرایی به خاطر تأکید بر پژوهش های علمی، در خور توجه است امّا روش هایش غیرقابل اطمینان، محدود کننده و ذهنی بود. هنگامی که تیچنر در سال ۱۹۲۷ درگذشت، ساختارگرایی هم اساساً همراه او از بین رفت.
● کارکردگرایی ویلیام جیمز
روان شناسی در اواسط تا اواخر قرن نوزدهم در آمریکا شکوفا شد. ویلیام جیمز یکی از مهمترین روان شناسان آمریکایی در این دوره بود که با انتشار کتاب درسی معروف خود به نام «اصول روان شناسی» به عنوان پدر روان شناسی آمریکا شناخته شده است. کتاب او به سرعت به صورت کتاب درسی استاندارد در رشته روان شناسی درآمد و ایده های او سرانجام، مکتب فکری تازه ای را به نام کارکردگرایی پایه گذاری نمود. تمرکز کارکردگرایی بر این بود که رفتار چگونه به افراد کمک می کند تا در محیطشان زندگی کنند. کارکردگراها از روش هایی چون مشاهده مستقیم استفاده می کردند. با وجودی که این هر دو مکتب فکری اولیه بر هشیاری و آگاهی انسان تأکید داشتند امّا مفاهیم آن ها با هم به طور عمده ای تفاوت داشت. ساختارگراها به دنبال شکستن و تجزیه فرایندهای ذهنی به اجزاء کوچکتر بودند، در حالی که کارکردگراها عقیده داشتند که هشیاری به صورت یک فرایند مداوم و تغییر یابنده وجود دارد. هر چند کارکردگرایی دیگر یک مکتب فکری جداگانه به حساب نمی آید امّا بر روی روان شناسان بعدی و نظریه های مربوط به افکار و رفتار انسان تاثیرگذار بوده است.
● روان شناسی زیگموند فروید
تا این جا، روان شناسی اولیه زیر نفوذ بررسی رفتارهای آگاهانه و هشیارانه افراد بود. امّا ناگهان یک پزشک اتریشی به نام زیگموند فروید چهره روان شناسی را با ارائه نظریه شخصیت با تأکید بر اهمیت ذهن ناخودآگاه به نحو چشمگیری تغییر داد. کارهای بالینی فروید بر روی بیمارانی که از هیستری و سایر بیماری ها رنج می بردند او را بر این اعتقاد واداشت که تجربیات دوران اولیه کودکی و امیال ناخودآگاه در رشد شخصیت و رفتار فرد بالغ نقش دارد.
فروید در کتاب خود به نام «آسیب شناسی روانی زندگی روزمره» به تفصیل به چگونگی نمود این افکار و امیال ناخودآگاه، غالباً از طریق لغزش های زبانی و رویاها، پرداخته است. به گفته فروید، اختلالات روانی نتیجه شدت گرفتن یا نامتعادل شدن این تعارضات ناخودآگاه است. نظریه روانکاوی که توسط زیگموند فروید ارائه شد، تأثیر فوق العاده ای بر افکار قرن بیستم گذاشت و نه تنها رشته سلامت روانی بلکه حوزه های دیگری نظیر هنر، ادبیات و فرهنگ عامه را نیز تحت نفوذ خود قرار داد. با وجودی که امروزه به بسیاری از ایده های فروید به دیده شک و تردید نگریسته می شود امّا تأثیر او بر علم روان شناسی غیرقابل انکار است.
● پیدایش رفتارگرایی : روان شناسی پاولوف، واتسون و اسکینر
روان شناسی دراوایل قرن بیستم، با پیدایش مکتب فکری دیگری به نام رفتارگرایی، تغییرات چشمگیری یافت. رفتارگرایی با مردود دانستن تأکید بر ذهن خودآگاه و ناخودآگاه، به نسبت دیدگاه های نظری پیشین، تغییر عمده ای به حساب می آمد. رفتارگرایی با تأکید محض بر رفتار قابل مشاهده، جنبه علمی تری به روان شناسی بخشید.
نقطه شروع رفتارگرایی با کارهای ایوان پاولوف، فیزیولوژیست روسی، آغاز شد. پژوهش های پاولوف بر روی سیستم گوارش سگ ها به کشف فرایند «شرطی سازی کلاسیک» انجامید. پاولوف نشان داد که رفتارها از طریق تداعی مشروط، قابل یادگیری هستند. او همچنین نشان داد که این فرایند یادگیری برای ایجاد تداعی بین محرک های محیطی و محرک های طبیعی نیز قابل استفاده است.
یک روان شناس آمریکایی به نام جان واتسون، به سرعت به عنوان یکی از قویترین مبلّغان و طرفداران رفتارگرایی درآمد. او در مقاله «روان شناسی، آن گونه که یک رفتارگرا به آن می نگرد» که در سال ۱۹۱۳ منتشر کرد به تشریح اصول بنیادی این مکتب فکری جدید پرداخت و سپس در کتاب درسی خود به نام «رفتارگرایی»، تعریف زیر را برای آن ارائه کرد:
«رفتارگرایی، موضوع اصلی روان شناسی انسان را رفتار قابل مشاهده و قابل سنجش فرد می داند. رفتارگرایی ادعا می کند که ناخودآگاه نه مفهومی قابل تعریف است و نه قابل استفاده.»
تأثیر رفتارگرایی، بسیار چشمگیر بود و این مکتب فکری برای ۵۰ سال تسلط خود را حفظ کرد. اسکینر با ارائه مفهوم «شرطی سازی عامل»، دیدگاه رفتارگرایی را توسعه بخشید. او در نظریه خود، تأثیرات تنبیه و تقویت بر رفتار انسان را نشان داد.
با وجودی که رفتارگرایی سرانجام جایگاه خود را در روان شناسی از دست داد امّا اصول اولیه روان شناسی رفتارگرا هنوز نیز به طور گسترده ای مورد استفاده است. روش های درمانی مانند «اصلاح رفتاری» و «اقتصاد پته ای»
( token economy ) برای کمک به کودکان در یادگیری مهارت های تازه و غلبه بر رفتارهای ناسازگارانه به کار گرفته می شود و شرطی سازی نیز در بسیاری وضعیت ها و شرایط، از آموزش گرفته تا تربیت اولاد، کاربرد دارد.
● روان شناسی بشردوستانه: نیروی سوم
با وجودی که نیمه اول قرن بیستم زیر نفوذ روانکاوی و رفتارگرایی بود، مکتب فکری تازه ای به نام روان شناسی بشر دوستانه یا انسان گرایانه در نیمه دوم این قرن سربرآورد. این نظریه که غالباً از آن به عنوان «نیروی سوم» در روان شناسی یاد می شود، بر تجربیات آگاهانه تأکید دارد.
کارل راجرز، روان شناس آمریکایی، غالباً به عنوان پدر این مکتب فکری در نظر گرفته می شود. در حالی که روانکاوان بر ذهن ناخودآگاه و رفتارگرایان فقط بر علل محیطی تمرکز دارند، راجرز قویاً به قدرت اراده آزاد و خودمختاری انسان اعتقاد داشت. روان شناس دیگری به نام آبراهام مزلو نیز با نظریه معروف خود به نام «سلسله مراتب نیازها» در انگیزه های رفتاری انسان ها، در پیشبرد این مکتب فکری سهیم بوده است.
● روان شناسی امروز
همان گونه که در این مرور کوتاه بر تاریخچه روان شناسی مشاهده کردید، این رشته علمی از زمان تأسیس آزمایشگاه ووندت تا کنون رشد و تغییرات چشمگیری داشته است. امّا مطمئناً داستان در اینجا خاتمه نمی یابد. تکامل روان شناسی از ۱۹۶۰ تا کنون همچنان ادامه داشته و ایده ها و دیدگاه های تازه ای ارائه گشته اند. پژوهش های اخیر در روان شناسی به جنبه های گوناگونی از تجربیات انسانی، از تأثیرات بیولوژیک بر رفتار انسان تا تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی، می نگرد.
امروزه، اکثریت روان شناسان خود را متعلق به یک مکتب فکری خاص نمی دانند. بلکه غالباً بر روی یک محدوده تخصصی خاص تمرکز می کنند و به کشف ایده های تازه از زمینه های نظری مختلف می پردازند. این رویکرد آزادانه به ایده ها و نظریه های جدیدی منجر گشته که به شکل دهی روان شناسی برای سال های آینده ادامه خواهد داد.
