مفهوم خدا در كنش اجتماعي
مرزهاي بين جامعه شناسي معرفت و جامعه شناسي ديني، به ويژه آنجا كه از معرفت و معارف ديني بحث مي شود بسيار نامشخص است شايد بتوان نمونه عالي اين مورد را در اثر مشهور دوركيم ( صور بنياني حيات ديني ) مشاهده كرد. اين كتاب با يك مقدمه، سه باب و هيجده فصل مجمومعه مباحث مفصلي است كه گر چه به موضوع دين پرداخته، در واقع مباحث اصلي جامعه شناسي معرفتي دوركيم را در بر دارد .
موضوع اصلي اين كتاب، چنان كه آرون عنوان كرده است عبارت است از� ساختن نظريه اي عمومي دربارة دين، براساس تحليل ساده ترين و بدوي ترين نهادهاي ديني ....�دوركيم در مقدمه كتاب خود با استناد به اين اصل دكارتي كه در امر تحقيق : �حلقه نخستين در يك زنجيره حقايق علمي مهم ترين نقش را بازي مي كند به توضيح علت توجه به اديان بدوي پرداخته است. او عنوان ميكند كه � اديان همه متعلق به نوعي واحد بوده چه در ظاهر و چه در باطن و عمق وجود مشترك زيادي با هم دارند و در وراي ظاهر اديان و در اساس و بنياد همه آنها، مفاهيم و مناسكي هست كه به رغم تفاوت ها و تنوعاتي كه دارند از اهميت و معناي يكساني برخودار بوده و رسالتي واحد انجام مي دهند.
دور كيم در مقدمه اين كتاب، عنوان ميكند كه دين نخستين نظام فكري بشر بوده است. هر ديني در همان حال كه دين است نوعي جهان شناسي هم هست و به همين دليل است كه دين ريشه علم و فلسفه است و مدتها جاي هر دو را گرفته بود. دين نه تنها عقل آدمي را غني ميسازد بلكه اساساً آن را شكل مي دهد. �اساس تمام مفاهيم عقلي كه ما در زندگي خود به كار مي‌بريم مفاهيم ماهوي بسيار كمي و عامي هستند كه فيلسوفان آن را مقولات مي‌نامند� اين مفاهيم به منزله چارچوب عقل هستند ....و در دين از دين به وجود ميآيند :
دوركيم كه تلاش مي كرد بنياني اجتماعي براي مقولات ومفاهيم ارائه كند و آنها را با دو خصلت غير شخصي و ثبات معرفي كند مي گويد : مفاهيم حاكي از شيوه اي هستند كه جامعه از طريق آنها واقعيتها را در ذهن خود مي سازد و ادامه ميدهد كه مفاهيم به واسطه صحت منطقي خود معتبر شمرده نخواهند شد بلكه در صورت هماهنگي با باورها و نظرات ديگر و به طور كلي با انبوه تجسمات جمعي ديگر است كه مورد قبول قرار مي‌گيرند همان طور كه مرتن خاطرنشان ساخته است، براين اساس است كه دوركيم در مطالعه صورتهاي اوليه تفكر به مراسم دوري فعاليتهاي اجتماعي ( مثل جشنها ،مراسم و شعائر ) و ساخت كلان و پيكره فضايي گردهمايي گروهي به عنوان بنيانهاي وجودي معرفت (Existential basis of Knowlaye ) مي‌پردازد.
فصل اول كتاب صور بنياني حيات ديني به تلاشي براي تعريف پديده دين اختصاص دارد. دوركيم در اين فصل با ارائه ونقد و رد تحليلي تعريفهاي مطرح شده از دين، تعريف خود را از دين عرضه ميكند. او در نقد تعريفهاي ارائه شده كه تعريف دين به وسيله الوهيت يا خدا نادرست زيرا دينهاي بزرگ ، مانند دين بودايي وجود دارند كه اعتقاد به خدا نقشي در آن ندارد.
سپس عنوان ميكند كه ذات دين تقسيم جهان به دو دسته نمودهاي مقدس و غير مقدس است . دوركيم در سه فصل دوم ، سوم و چهارم از باب اول و نه فصل كه باب دوم كتاب وي را تشكيبل مي دهند عمدتاً به توتميسم پرداخته و فصول پنج گانه فصل سوم را نيز به مناسك اختصاص داده است . ماحصل بحث دوركيم در اين كتاب اثبات اجتماعي بودن دين است . از نظر وي جامعه علت ابدي و عيني تجربه ديني است . دين مولد جميع نهادهاي اجتماعي است و جامعه روح دين است . به علاوه مفاهيم كه پيوند دهندة جامعه و تنظيم كننده روابط اجتماعي به حساب امده و چهارچوب فهم و تعامل عناصر انساني در جامعه به حساب ميآيد نيز ناشي از جامعه هستند . به وسيله آنهاست كه انسانها يكديگر را مي فهمند و دانشمندان يكديگر را درك ميكنند.
اين حكم عام ، از نظر دوركيم حتي شامل مقولاتي چون عليت، زمان و قضا نيز مي شود . چنان كه مرتن با استناد به صور بنياني حيات ديني، نظير دوركيم را چنان خلاصه ميكند اجتماعاتي در استراليا و آمريكاي شمالي وجود دارند كه در آنها فضا به شكل يك دايرة بيكران درك ميشود ؛ چرا كه اردوگاه آنان به شكل يك دايره است و سازمان اجتماعي الگويي بررسي توليد و سازماندهي فضايي آن جامعه بوده است . به روش مشابه تصور كلي از زمان ، از واحدهاي ويژه زمان كه در فعاليتهاي دروي اجتماعي ( مراسم ، جشنها و شعائر ) متمايز شده‌اند ناشي شده است مقوله طبقه و شيوه هاي طبقه بندي از قبيل تصور سلسله مراتب از شكل گروه بندي و قشربندي اجتماعي ناشي شده است.
بنابراين مقولات اجتماعي فرافكني يا بازتاب مفهوم، از دنياي جديد هستند. پس به طور مختصر، مقولات جنبه هاي متفاوت نظم اجتماعي هستند .
بنابراين مي توان فشرده كلام دوركيم را به شرح زير نمايش داد:
جامعه مفاهيم
از سوي ديگر ، دور كيم عنوان مي كند كه جامعه به عنوان متغيري مستقل ويكتا ، علت پيدايش دين هم هست ونيز علي رغم تحاشي از تعريف دين با مفهوم خدا، دست آخر به همين مفهوم باز مي‌گردد. او در مقدمه كتاب صور بنياني حيات ديني مي‌گويد �اشتباهي رايج بين محققان و عامه مردم وجود دارد كه در بررسي و مطالعه دين سراغ دينهايي مي‌روندكه با آنها آشنا هستند، بنابراين در توصيف ويژگيهاي دين، عقيده به خدا را محور اعتقاد ديني به حساب مي‌آورند. و در فصل اول كتاب مورد اشاره نيز به رد كليه تعريفهايي اهتمام مي‌ورزد كه دين را براساس الوهيت تعريف كرده ند ( مانند رويله Rville ) يا اعتقاد به خدا يا خدايان را معيار عقيدة ديني دانسته اند.
يا وجود اين، دوركيم پس از عنوان كردن اين نكته كه ذات دين، تقسيم جهان به دو دسته نمودهاي مقدس و غير مقدس است، عناصر اصلي اديان را كه به گمان وي حتي در مطالعه اديان ابتدايي هم به چشم ميآيند به طرز زير فهرست مي كند:
تقسيم اشياء به مقدس و نا مقدس، تصور روح، تصور ارواح ، تصور شخصيت‌هاي اساطيري ، تصوير الوهيت ( خدا)ملي يا بين المللي ، مناسك منفي همراه با اعمال راهبانه و مرتاضانه، مراسم مربوط به فيدات و ياري ديگران، مراسم تقديري، مراسم يادبودي و مراسم كناره‌اي او را براي غلبه براين فراواني، دست به طبقه بندي زده و نهايتاً مفاهيم و مناسك را دو مقوله انساني دين مي نامد.
ميتوان نظر دور كيم را دربارة رابطه جامعه و دين به شرح زير عنوان كرد:
جامعه مفاهيم
مناسك
دين
دوركيم، در جاي ديگر و در تحليل مفاهيم مذهبي اشاره‌اي به مفاهيم ملت، آزادي و انقلاب كه در جريان انقلاب فرانسه مطرح شدند، ميكند و آن را با شورينگاي استراليا مقايسه ميكند. استعداد جامعه در رساندن خويش به مقام خدايي يا در ايجاد خدايان ، هيچ جا بيش از نخستين سالهاي انقلاب ديدني نبود. در اين سالها، در واقع، زير تأ ثير شوق عمومي ، اموري كه طبيعتاً از امور مذهبي محض بودند، توسط افكار عمومي به صورت امور مقدس درآمدند ، مانند ميهن ، آزادي و عقل . بدين سان مذهبي خودانگيخته پديد آمد كه اصول جزمي ، نهادها ، محرابها و اعياد خاص خويش رادارا بود. پرستش عقل و دولت برتر ، در واقع اقدامي براي خشنودي رسمي همين تمايلات خود انگيخته به شمار ميرود ...اين تجربه، هر چند كوتاه، داراي ارزش جامعه شناختي خاص خويش است . نتيجه آن كه ديده شد كه در موردي خاص ، جامعه و افكار اساسي آن ، مستقيماً و بي هيچ تغيير چهره اي ، به موضوع حقيقي پرستش مذهبي تبديل شدند.
علي رغم تحاشي دوركيم و براساس موارد فوق مي توان مستقل از اعتقاد اتي چون بودائيسم، مفهوم خدا و پرستش او را از مفاهيم اصلي دين انگاشت . دوركيم خود در فصل هفتم از باب دوم كتاب خود در صراحتاً مي گويد : توتميسم درهمه جا و همه اشكال آن اعتقاد به يك اصل ماورايي شبه خدايي(quasi � divine priple ) دارد. خدا تنها مقامي كه ما به آن مرتبط باشيم نيست، بلكه قدرتي است كه ما بدان تكيه مي‌كنيم. وي حتي در فصل نهم از باب دوم كتاب صور بنياني حيات ديني به تصوري كه در مقابل استراليايي از خدا وجود دارد مي پردازد : خدا كسي است كه گر چه بي‌مانند نيست، اما دست كم برتر از موجوات ديگر است و در ميان تمامي موجودات مذهبي داراي صفات برجسته است. خدا موجودي فنا ناپذير و جاويد و ابدي است. هستي او از چيز ديگر اخذ نشده است ...اين قبايل دربارة خدا به گونه يك خالق آفريدگار سخن مي گويد او را پدر انسانها The father of men مي‌نامند و مي‌گويند او انسانها را ساخته است ... خداي بزرگ قبيله اي همان روح اجدادي است كه مكانت ممتازي يافته است . پيدايش مفهوم خداي بزرگ مبين همان احساس اتحاد قبيله اي است كه در قالب يك خداي متعالي ابراز شده است .
لذا مي توان براساس نظريه دوركيم چنين عنوان كرد :
جامعه مفهوم خدا
نقد و نظر
تا بدين جا، تلاش من معطوف به طرح كليات نظر دوركيم بود. براساس نظر او اين جامعه است كه مفهوم خاصي را از خدا مي‌پروراند. در ادامه به دو نكته خواهيم پرداخت كه عبارت است: ازطرح اجمالي برخي از انتقادهاي واردشده بر نظريه دوركيم در باب جامعه شناسي ديني و معرفتي وي و توسعه نظريه دوركيم به تناسب موضوع اين تحقيق .
برخي انتقادهاي مطرح شده درباره نظريه دوركيم
چنان كه آرون خاطرنشان ميسازد همه نتايجي كه از بررسي توتميسم حاصل ميشود، مستلزم پذيرش قبلي اين تصور است كه درك ذات يك نمود اجتماعي با مشاهده بنياني ترين صور آن امكان پذير است . چنين تصوري كه ريشه در گرايشهاي نوميناليستي دوركيم دارد او را واميدارد كه دين را دين بداند و تصور كند شناخت دين نه از طريق شناخت اديان پيچيده امروزي بلكه از طريق اديان ساده بدوي امكانپذير است. او در مقدمه كتاب مورد اشاره مي‌گويد قطعاً با مطالعه اديان مركب و پيچيده در طول تاريخ نمي توان به اين هدف رسيد زيرا اديان پيچيده و مركب از عقايد و باورهاي گوناگون و اجزا و عناصر متنوع بوده و همراه با نسلها، سلسله‌ها، معابد، تهاجمات و سرگذشت مفصل تاريخي و آميخته به پيرايه‌ها و حتي خرافات عاميانه هستند. افزون براين از شرايط و تأثيرات محيطي نيز مصون نمانده اند . اما هيچ يك از اين دشواريها در اديان ابتدايي و ساده‌تر وجود ندارد.
بي‌شك پيچيده از صفتهايي است كه قبل از شناخت پديده‌اي ميتوان به آن داد و اين حكم مقدم برشناخت، همواره قابل اطلاق به پديده‌هاي شناخته شده نيست. دوركيم در تلاش براي توجيه منظر خود به دين، استدلالي روش شناختي نيز ارائه ميدهد كه عمق گرايشات پوزيتويستي و تكامل گرايانه وي را آشكار ميكند. او ضمن تشبيه روش مطالعه خود به روش دانشمندان علوم طبيعي مي‌گويد آنان هم با مطالعه يك مورد و مثال مشخص از يافته‌ها به كشف ويژگيهاي همه يافته‌ها و قوانين حاكم بر حيات مي‌رسند و اگر اين روش در علم ( تجربي) درست است دليلي ندارد كه در جاهاي ديگر قابل اجرا نباشد.
در واقع او به اين خاطر كه دين را نه امري وحياني و نه حتي امري انساني ، بلكه پديده اي از قماش و سنخ امور طبيعي، مثل ياخته‌ها، ملكولها، و اتمها مي‌بيند، ناگزير به صدور چنين احكامي شده است . درواقع دوركيم با اعمال تقليلREduction دين را همانند پديده هاي طبيعي انگاشته است. لذا بديهي است كه در تبيين دوركيمي دين هيچ اثري از تلاشهايي كه اصحاب تفهم يا پديدار شناسي براي درك واقعيت دين مصروف داشته ند به چشم نخورد. بنيان عقيده دوركيم مبني براين كه دين هيچ گونه اصالتي ندارد و تنها باز نمود جامعه است و خدا تجلي جامعه در اذهان است داعيه‌اي است كه نيازمند اثبات است، اما همانطور كه محققي در اين زمينه گفته است : اينسپس فرض را دوركيم هرگز اثبات نكرده است بلكه نكته را مفروض گرفته و بقيه آراي خود را بر آن مبتني ساخته است .
از سوي ديگر ، روش مطالعه دوركيم درباب دين و بالطبع درباره مفهوم خدا ، مبتني براستقراي ناقص (lncimpgete lnductin ) است كه نتايج به دست امده از ان قابليت تعميم ندارد اين روش ، يعني استقراي ناقص ، داتاً داراي ارجحيت و اعتبار نيست و چندي است كه در فلسفه علم (philosophy of science ) و منطق مورد ترديد جدي قرار گرفته است . در واقع دوركيم براساس روش نادرست به تعميم نتايج حاصل از مطالعه موضوعي پرداخته است كه در صحت همان موضوع نيز بايد ترديد كرد. اين مسئله توسط آنتوني گيدنيز مورد اشاره قرارگرفته است قبايلي كه دوركيم بيش از همه به آنها اشاره كرده است يعني قبايل ساكن در استرالياي مركزي، حتي نوعاً نماينده توتميزم استراليايي نيستند، چه رسد به نظامهاي توتمي در ديگر نقاط جهان . بسياري از صور توتميزم استرالياي مركزي كه دوركيم اهميت ويژه‌اي براي آنها قايل شده است ، مانند مراسم منظم، يا در جاهاي ديگر به چشم نمي‌خورد يا به صورت كاملاً متفاوت است ... افزون براين، بسياري از مردم شناسان امروز حتي قبول ندارند كه توتميزم صورتي از دين است بلكه آن را نوعي مناسك و سازمان خويشاوندي مي‌پندارند ميتواند در كنار سلسله‌اي از نهادهاي ديني وجود داشته باشد.
ماكس وبر نيز توتميزم را تنها يك نهاد برادري دانسته و منكر اعتبارجهاني و عام توتميزم در تبيين هر پديده ديني شده است .
بدين ترتيب به نظر مي رسد انچه از تصوير دوركيمي دين از هجوم اين انتقادها مي‌ماند تنها رابطه‌اي باشد بين جامعه و دين يا جامعه و مفهوم خدا، رابطه‌اي كه ديگر نمي‌توان آن را رابطه‌اي علّي انگاشت و گمان برد كه از طريق آن، دين يا مفهوم خدا، تنها بازنمودي از جامعه است و جامعه علت العلل خلق آن است.
بنابراين در اين تحقيق جامعه با مفهومي كه از خدا در آن جريان دارد مرتبط و متعادل دانسته ميشود. اما چگونه ؟ در زير پرسشهايي مطرح مي شود كه احتمالاً يافتن پاسخي براي آنها ميتواند در روشن شدن رابطة پيشنهادي بين مفهوم خدا و جامعه راهگشا باشد.
ـ آيا جامعه موجوديتي يكپارچه است؟
دروركيم قايل بودن به وجدان جمعي و اين تصور كه وجدان جمعي خود را در نمودهايي از جمله دين متجلي مي سازد در وهله نخست اين تصور به ذهن متبادر مي سازد كه جامعه موجوديتي يكپارچه دارد . وي در كتاب دربارة تقسيم كار اجتماعي وجدان جمعي را مجموعه باورهاي و احساسات مشترك در بين حد وسط اعضاي يك جامعه تعريف كرده و براي آن حياتي خاص قايل ميشود. او در وصف وجدان جمعي مي گويد وجدان جمعي ، طبق تعريف ، در تمامي گسترة جامعه پراكنده است ...از شرايط خاصي كه افراد در آن قرار دارند مستقل است؛ افراد مي‌گذارند ولي وجدان جمعي باقي مي‌ماند. وجدان جمعي، در شمال و جنوب ، درشهرهاي بزرگ و كوچك و در حرفه‌هاي متفاوت همواره يكي است ... با هر نسل عوض نمي شود . بلكه برعكس پيوند دهنده نسلها ي متمادي به يكديگر است ......بنوعي روح جمعي است
حال اين پرسش به جديت تمام خود را مطرح ميكند كه اگر مفاهيم مورد پرستش ، تجلي جامعه هستند، و از سوي ديگر وجدان جمعي در يك جامعه حياتي آن سان كه دوركيم معتقد است دارد، وجود گرايشهاي مختلف ديني و مذهبي و يا برداشتهاي مختلف در يك مذهب خاص، به چه معناست ؟ آياوجود اين تنوعات به معناي وجود بخشها و انواع اجتماعي در يك جامعه است ؟
به هر تقدير ، بايد اذعان كرد كه نوع تلقي دوركيم از رابطه فرد با جامعه كه او را به دو نوع متمايز همبستگي اجتماعي وا داشته است . براي او مسئله اساسي انديشيدن به راه هاي تعادل و همبستگي اجتماعي است و لذا كلي گويي‌هاي او درباره كاركردهاي دين با ديدگاه وي ارتباطي منسجم دارد.گيد در اين باره مي‌گويد: دوركيم در تمام آثار خويش، در هيچ جا به اين امكان نپرداخت كه عقايد ديني ايدئولوژي‌هاي هستند كه به توجيه تسلط بعضي از گروه‌ها برگروه‌هاي ديگر كمك مي كنند از اين رو برداشتي كه در آثار ماكس وبر دربارةجامعه شناسي ديني كاملاًبه چشم مي خورد و بنا بر آن عقايد ديني منافع مختلف گروهي را حقانيت مي‌بخشند كاملاً از نظر دوركيم غايب است .
وحدانيت نظري كه دوركيم براي جامعه قايل مي شود در تفسير وجود واقعي گرايشهاو برداشتهاي مختلف ديني و مذهبي در يك جامعه رنگ مي بازد . اما اين ناتواني به ويژه زماني كه به وجود تفاوتهاي محسوس در ميان پيروان يك نحله واحد در يك جامعه مشخص نظركنيم، بيشترمي‌شود. جامعه‌شناسي ديني دوركيم، در واقع در تفسي كلي از انتساب نوعي خاص از عقايد يا برداشتي كلي از يك مفهوم به نوعي خاص از جامعه، ممكن است توفيق يابد اما در تحليل دقيق از شرايط واقعي يك جامعه معيني كه متشكل از گروههاي اجتماعي متعدد با روشهاي شناخت معرفتي متفاوت است، چندان كاراي نخواهد بود.
برداشت ساده انگارانه وصفي است كه رابرت مرتن به نشريه دوركيم داده است او مي گويد : جدي ترين تصور تحليل دوركيم به روشني در پذيرش يك نظريه ساده انگارانه از سازگاري جاي ميگيرد ؛ نظريه اي كه در ان مقولات تنها بازتابي از تركيبات معين سازمان اجتماعي تلقين مي شود ... جامعه شناسي معرفتي دوركيم از احتراز او از يك روانشناسي اجتماعي در عذاب است .
بنابراين، اين موضوع كه دين كاركردي انسجام بخش دارد، تنها نيمي از واقعيت است . نيم ديگر واقعيت كه نه توسط دوركيم بلكه توسط ديگر جامعه‌شناسان از جمله وبر، ماركس، مانهايم و... مورد توجه قرار گرفته اين است كه دين و مفاهيم اساسي آن از جمله مفهوم خدا با شيوه هاي مختلف تعبير و فهم مي شود . اين موضوع را مي توان به شكل زير نمايش داد:
گروه هاي اجتماعي مفاهيم و مناسك
و چنان كه پيشتر گفته‌ايم، در بسياري از اديان بزرگ و دست كم در مورد دين اسلام، مفهوم خدا چندان اساسي و بنياني است كه مي توان گفت:
گروهاي اجتماعي مفهوم خدا
شناخت يك مفهوم به چه صورتهايي ممكن است ؟
آيا الزاماً و تنها رابطه‌اي علي بين مفاهيم و ساخت اجتماعي وجود دارد ؟ به بيان ديگر تعيّن اجتماعي را چگونه مي بينيم ؟ در اين زمينه نظرات متفاوتي ابراز شده است طبق قانون مراحل سه گانه ، اگوست كنت معتقد است كه ذهن بشر، سه مرحله را طي ميكند. در مرحله نخست نمودها را بدين‌سان تعيين ميكند كه آنها رابه موجودات و نيروهاي قابل قياس با خود انسان نسبت ميدهد. در مرحله سوم، انسان به موجوديت‌هاي مجرد چون طبيعت متوسل ميشود، در مرحله سوم، انسان به اين اكتفا ميكند كه نمودها را مشاهده كرده، بستگي‌هاي منظمي را كه ممكن است خواه در لحظه‌اي معين و خط، در طي زمان بين آنها يافت شود تعيين ميكند . سير ذهن بشر از دين به فلسفه و از ان به انديشه اثباتي كه نزد كنت متناظر با سه نوع جامعه است، چارچوب پاسخ وي را روشن ميسازد. بسته به اين كه جامعه در چه دوره‌اي از حيات خود به سر مي‌برد، مفاهيم درك ميشوند. اگر جامعه‌اي در دوره صنعتي شدن قرار داشته باشد، برداشتي اثباتي از مفاهيم در ميان خواهدبود.
اگوست كنت، هر چند در مرحله آغازين براين انديشه بود كه در يك جامعه دو فلسفه متفاوت نمي توان يافت اما بعدها، ناچار به پذيرش اين قضيه شد كه تاريخ ،سيري خطي نداشته است. ريمون آرون عقيده كنت، را دراين زمينه چنين بيان ميكند: پيشين از دو راه اثباتي، تنها در يك مرحله هماهنگي حقيقي فكري وجودداشته است و آن دورة بت پرستي است كه عبارت است از شيوة تفكر بي واسطه و خودبه خودي ذهن بشر ...ذهن ، هماهنگي حقيقي را فقط در مرحله آخري ... پيدا ميكند. اما در فاصله ميان بت‌پرستي و تفكر به شيوه اثباتي قاعده كلي برتعدد روشهاي تفكر است.
تفكيك سه نوع انديشه و تميز قايل شدن بين آنها و اكتفا كردن به اين كه در هر دوره اي از تاريخ بشر ، كما بيش حدي از انديشه اثباتي وجود داشته است، بدين معنا نيز ميتواند باشد كه بشر در دوره‌اي ، ذهني خرافاتي و عقب‌افتاده داشته و اينك در آستانه تحول و تكامل است . چنين تصويري از تاريخ حيات بشر ، آميخته با ارزش گذاري مناسب با ارزشهاي جامعه معاصر بوده و مورد انتقاد بسياري واقع شده است .
دوركيم ، البته از منظر و ديدگاه خاص خود اين انديشه را نفي كرده است . او بدان خاطر كه دين را باز نمود جامعه مي داند و جامعه را نيز برحق تلقي مي كند ( در واقع مبتني برارزشهاي خود) ارزشگذاري كنت را رد ميكند دوركيم در فصل ششم از باب دوم كتاب صور بنياني حيات ديني مي گويد: اگوست كنت ... متافيزيك را وارث الهيات مي‌دانست و منكر ارزشهاي عيني آن بود ولي ما برآنيم تا نشان دهيم كه قواي مذهبي نيروهايي واقعي و راستين هستند .
در انديشه ماركسيستي مفاهيم جزيي از روبنا به حساب آمده و درك آنها ناشي از وضعيت و روابط نيروهاي توليدي دانسته نمي‌شود. به بيان ماركسيستي مفهوم خدا جزيي از ايدئولوژي گروههاي و طبقات حاكم است و نيز درك آن متأثر از پايگاه طبقاتي است.
كنت، دوركيم و ماركس در اردوي اصحاب اصالت واقعيت اجتماعي قرار دارند و در خارج از اين جرگه، تفسيرهاي ديگرگون از روشهاي شناخت مفاهيم رايج است. شلر يكي از پديدارشناسان است كه از ميان آراي او ذكر چند نكته مفيد و راه گشا خواهد بود:
نكته اول تمايزي است كه شلر بين مذهب ، فلسفه و علم قايل مي شود . با عنوان كردن اين كه تفكر و آگاهي مذهبي، فلسفي و اثباتي، مراحل تاريخي تحول معرفت نيستند بلكه ايستارهاي ثابت و دائمي ذهن هستند
نظريه پوزيتوسيتي مراحل سه گانه معرفتي را در شكل مورد نظر كنت ، اسپنسر ، ميل و ماخ رد ميكنند به گمان وي سه گونه متفاوت تفكر مبتني برسه انگيزه متفاوت سه هدف مختلف ، سه نوع شخصيتي متمايز ، سه دسته متفاوت از اعمال ذهني شناسنده و سه گروه اجتماعي متفاوت است .
به عنوان مثال، از نظر وي مذهب در اعمال منفصل ذهن ( مانند اميد ، ترس ، عشق و اراده و..) ريشه دارد. خصلت عمومي همة مذاهب اين است كه تجربه فاني اين جهان نمي‌تواند آنان را ارضا واقناع كند و در حكم هدف و منظور آنان واقع شود. هدف آنها چيزي است كه مقدس و ملكوتي فرض مي شود از طرف ديگر متافيزيك از طريق استدلال معطوف به ماهيات و نه از طريق مشاهده و استنباط به مشاهده ، آزمايش و استقراء و قياس بدين منظور نايل مي شود.
اما آيا اشكال معرفت تنها در سه قالب دين ، فلسفه و علم تجربي سخت ميشود به مباني ديگر آيا مفهوم خدا تنها از سه منظر دين وفلسفه و علم نگريسته ميشود. شلر درجاي ديگر به طبقه بندي انواع معرفت اقدام ميكند معيار وي براي پيشنهاد اين طبقات هفتگانه ميزان تصنيعي بودن articiality آنهاست . طبقه بندي وي بدين شرح است :
1ـ اسطوره‌ها وافسانه‌ها
2ـ معرفت مستتر در زبان قومي طبيعي
3ـ معرفت مذهبي از شهود عاطفي مبهم گرفته تا جزميتهاي شكل گرفته يك معبد
4ـ گونه هاي بنياني معرفت عرفاني
5ـ معرفت فلسفي ـ مابعد الطبيعي
6ـ علم تحصلي رياضيات ، علوم طبيعي
جواب بصورت نقل قول
بر همین مبنا ،فرق مختلف دین مسیحیت با شعب مختلف آن با توجه به مراسم مختلفی نظیر شب کریسمس ،عید پاک و غیره فرصت مناسبی جهت اجرای سفرهای مذهبی از این دست ایجاد می نمایند .
از آنجا كه تعاليم حيات بخش اسلامي به كرات مسلمانان را به ديدن سرزمينهاي مختلف و مراودات فرهنگي تشوييق نموده است بستر جغرافيا يي مناسب جهان اسلام مي تواند راه گشاي ره يافت هاي نويني در عرصه ارتباطات مسلمانان عالم گردد .
از نظر ماهوي،ارتباط چه در سطح فردي و گروهي وچه در سطح پيچيده و گسترده جمعي-همگاني تا پيش ازانقلاب تكنولوژي اطلاعاتي اخير محدود به زمان و مكان بود. بدين ترتيب كه شما به عنوان مسئول واحد ارتباطي يك سازمان ،ناگزير بوديد پيام خود را در چارچوب وسايل ارتباطي مرسوم مانند بولتن و خبرنامه داخلي ويا مطبوعات وراديو ،تلويزيون به مخاطبان خود برسانيد.اين پيام رساني در زمان معين و از مكان معيني بايد انجام مي گرفت كه به تجربه ي خود محدوديت هايي را بر شما (به عنوان ارتباطي) وبر مخاطب (يعني گيرنده پيام يا مثلا مشتري)تحميل ميكرد.چگونه؟به اين ترتيب كه نشريه، روزنامه،مجله يا اخبار راديو ويا تصوير تلويزيوني درروز، ساعت و محل معيني در اختيار مخاطبان قرار ميگرفت و يا منتشر مي شود.به عنوان مثال آن كس كه اخبار ساعت 2 بعدازظهر راديوو يا 10 شب تلويزيون را از دست ميداد.ناگزير موفق به دسترسي به شنيدن يا ديدن و يا حتي مطالعه پيام مورد نظر نمي شد.
بي ترديد دستيابي به يك مجموعه ارتباطي فراگير در سطح ملي و بين المللي نياز به تدوين محورهاي استراتژيك وعوامل اجرايي توانمند داردكه واحدهاي روابط عمومي سازمانها در كشور در جهت افزايش رضامندي مخاطبان خود بايد هر چه زودتر به برنامه ريزي در آن زمينه بپردازد چرا كه نه تنها سطح رقابت و سرعت در پهنه رفابت هاي سازماني محلي و ملي به شدت بالا رفته است. بلكه طبيعت بعد جديد ارتباطي (ارتباطات مجازي) به طور جبري و ناخواسته هر سازماني را در سطح بين المللي مطرح نموده است. ورود به بستر ارتباطات الكترونيكي بين الملي كه از طريق يك عبارت كوتاه و يا مختصر به عنوان آدرس الكترونيكي انجام مي پذيرد،انواع فرهنگها وباورهاي مخاطبان را مطرح ميسازد كه واحدهاي ارتباطي سازمانهانمي توانند از شناخت ودقت نشر در آنها غافل بمانند هر نوع غفلت در اين زمينه نه تنها موجب كاهش سطح ارتباطي سازمان در شرايط جديد مي شود،بلكه رضامندي مخاطبان را به شدت كاهش داده،باعث دستيابي رقبا به سهم بازار سازمان در كشور وحتي در بيرون از مرزهاي كشور خواهد شد. 
