دکتر علي شريعتي

[sajadhoosein]

آصف الدوله که مرد مصلح ! و روشنی بود ، هنگامی که والی خراسان شد و به مشهد آمد ، بعد از یک بررسی عمومی شهر ، به علت اصلی بدبختی مردم پی برد و آن این بود که فهمید « دکان های مشهد جنس هایِ بی ربطِ بهم ، می فروشند » «مثلاً از یک مغازه ای می توان پارچه ، گوشت ، کره ، زغال ، مداد ، و چیزهای دیگر خرید. فرمان داد که « از فردا هر دکانی را باید بلدیه تعیین کند که فروشنده چه کالائی است و بعد که مشخص شد کالای فروش او چیست بفروش همان جنس تعیین شده تعیین شده و اجناس دیگری که به آن مربوط است بپردازد » ! بلافاصله با شدت و دقت این امر اجرا شد و تکلیف متاع هر مغازه ای معلوم گشت. بعد خودش مستقیماً به بررسی و رسیدگی پرداخت تا ببیند آیا باز هم اجناسی که به هم ارتباط ندارند در یک مغازه وجود دارد یا نه ؟ یک روز در حین بررسی ، به دکانی رسید که از وضع جعبه ها و کیسه های موجود در آن پیدا بود که این مغازه ی توتون فروشی است و قاعدتاً می بایستی اگر جنس دیگری هم می خواهد بفروشد چوب سیگار و چپق و قلیان و از این قبیل اشیاء باشد. اما یک مرتبه دید در آستانه ی دکان این توتون فروش ، تعدادی « بند تُنبان » آویزان است ! عصبانی شد و دستور احضار دکاندار را داد و با پرخاش به او گفت این ها چیست ؟ دکاندار جواب داد قربان « بند تُنبان » است. حاکم با عصبانیت گفت : چه ارتباطی بین تنبان و توتون وجود دارد ؟ دکاندار جواب داد : « قربان کاملاً با هم ارتباط دارند اجازه بفرمائید عرض کنم ! این توتون های ما خیلی تند است ! تا مشتری می بَرَد پُک اول را می زند ، جنان سرفه او را به زور می آورد که قربان ! بند تنبانش پاره می شود. این است که هر کسی که از ما یک سیر توتون می خرد ، دو تا بند تنبان هم رویش می گذاریم و به مشتری می دهیم. این ارتباطش است قربان !

ارتباط بین انحطاط و ریش ، ارتباط بین عقب افتادگی و چادر ، ارتباط بین بی سوادی و خط ، ارتباط بین مکنَدِه و مکیده ، ارتباط بین استثمارگر و استثمارزده ، همگی ارتباط های عوضی هستند ، ارتباط های « بند تنبانی » !

[sajadhoosein]

بنابراین ، بزرگترین مسئولیت روشنفکر در جامعه این است که علت اساسی و حقیقی انحطاط جامعه را پیدا کند و عامل واقعی توقف و عقب ماندگی و فاجعه را برای انسان و نژاد و محیطش کشف نماید ، آن گاه جامعه ی خواب آلود و ناآگاهش را به عامل اساسی سرنوشت و تقدیر شوم تاریخ و اجتماعی بیاگاهاند و راه حل و هدف و مسیر درستی را که جامعه باید برای حرکت و ترک این وضع پیش بگیرد باو بنماید و بر اساس امکانات ، نیازها ، و همچنین سرمایه هائی که جامعه اش دارد ، راه حل هائی را که برای ملت موجود است به دست آورد و بر مبنای یک طرح و مکتبی بر استخدام درست سرمایه ها و شناخت دقیق دردها مبتنی است ، به پیدا کردن « ارتباطات حقیقی » و « علت و معلولی » و علمی میان انحطاط و ناهنجاری ها و بیماری ها و عوامل و پدیده هائی که در داخل و خارج وجود دارد بپردازد و مسئولیتش را که خود احساس می کند از گروه محدود روشنفکران به متن عام جامعه خودش منتقل نماید و « تضادهای اجتماعی را که در بطن جامعه اش هست وارد خودآگاهی و احساس مردم کند».

روشنفکرهای امروزی عموماً معتقدند که وقتی تضاد دیالکتیکی در متن یک جامعه وجود دارد این عامل و تضاد و جنگ بین تز و آنتی نز جبراً جامعه را به حرکت در می آورد و به انقلاب می کشاند و به جلو می راند و آزادش می کند و بالاخره وارد یک مرحله ی دیگر می نماید ، بنابر این اعتقاد ، نفسِ « فقر » که یک تضاد اجتماعی است و یا نفسِ « فاصله ی طبقاتی » که یک تضاد اجتماعی است ، خودبخود ، تضاد دیالکتیکی ایجاد می کند و این تضاد موجب حرکت جامعه می گردد. در صورتی که چنین چیزی نیست و این یک نوع فریب بزرگ است ، هیچ جامعه ای فقط و فقط به این علت که تضاد دیالکتیکی در بطنش است یعنی تضاد طبقاتی دارد و یا فقر و غنی به صورت فاجعه آمیز و انحرافیش در آن موجود است به حرکت و تحول در نمی آید و به آزادی نمی رسد. وجود فقر در متن جامعه و یا تضاد طبقاتی ممکن است هزاران سال بماند و هیچگونه تغییری در فرم جامعه پیش نیاید. « دیالکتیک حرکت ندارد » .

وجود تضاد در جامعه وقتی می تواند موجب حرکت گردد و دیالکتیک در متن جامعه هنگامی تبدیل به تصادم و تضاد تز و آنتی تز خواهد شد که این تضاد از متن جامعه و داخل نظام اجتماعی برداشته و در « وجدان » و « خودآگاهی » مردم جامعه گذارده شود.

هم اکنون در آفریقا و استرالیا قبائلی هستند که از سی هزار سال پیش تاکنون نظام اجتماعی شان ثابت مانده در حالی که در این جوامع فقر و تضاد طبقاتی کاملاً وجود دارد. این است که جامعه می تواند با تضاد دیالکتیکی : تضاد طبقاتی ، فقر و انحطاط قرن ها بماند و هیچ گونه تغییری در آن راه نیابد مگر این که این تضادها از جامعه وارد «خودآگاهِ مردم جامعه » شود.

[sajadhoosein]

« وجود فقر » حرکت ایجاد نمی کند بلکه « احساس فقر » است که حرکت را به وجود می آورد. حال که دانستیم تضاد بایستی از داخل جامعه به وجدان و خودآگاهیِ مردم جامعه منتقل شود تا حرکت ایجاد گردد ، پس مسئولیت روشنفکر معلوم است که چیست. مسئولیت روشنفکر به طور خلاصه « انتقال ناهنجاری های درون جامعه به احساس و خودآگاهی مردم آن جامعه است» ، دیگر جامعه خود حرکتش را انجام خواهد داد.

بنابراین ، روشنفکر عبارتست از یک انسان آگاه نسبت به ناهنجاری ها و تضاد اجتماعی آگاه به عوامل درست این تضاد و ناهنجاری ، آگاه نسبت به نیاز این قرن و این نسل و مسئول در ارائه ی راه نجات از این وضعِ ناهنجار محکوم و تعیین راه حل و ایده آل های مشترک برای جامعه و بخشیدن یک عشق و ایمان مشترک جوشان به مردم که در متن سرد و منجمدِ اجتماعِ منحطِّ سنّتیش ، حرکت ایجاد کند و آگاهی و خودآگاهی خویش را به مردانش منتقل نماید و در یک کلمه برای جامعه اش « پیغمبری » کند. ادامه دهنده ی راه پیامبرانِ تاریخ که ایجاد عشق و ایمان و هدف و حرکت بود برای « هدایت و عدالت » . زمانش متناسب با این زمان و راه حل هایش متناسب با این ناهنجاری ها و سرمایه اش متناسب با این فرهنگ.

[sajadhoosein]

پس امروز این سؤال به طور کلی غلط است که « از کجا آغاز کنیم ؟ » بلکه باید گفت : « در این جا از کجا آغاز کنیم ؟ »

من از مرحوم جلال آل احمد پرسیدم که « فکر نمی کنید قبل از این که دست به هر کاری بزنیم و چیزی بگوئیم ، به عنوان روشنفکر ، بزرگترین و فوری ترین مسئولیتِ ما این است که ببینیم ما مسلمانان و جامعه هایِ اسلامی در کجایِ تاریخ قرار داریم « ؟ » آیا واقعاً در قرن بیستم اروپائی زندگی می کنیم تا راه حل های آن ها را به عنوان راه حل های خودمان ارائه دهیم و مترجم نویسندگان و مکتب داران و ایدئولوگ های اروپائی بشویم ؟ آیا در دوره ی صنعتی به سر می بریم و دردهایِ صنعتی به جانمان ریخته ؟ آیا به دوره ی بورژوازی بزرگ رسیده ایم؟ آیا از دوره ی حکومت مذهب بر توده ی مردم فاصله گرفته ایم ؟ آیا فرهنگ جامعه ما فرهنگ صنعتی وراسیونل است؟ فرهنگ دکارتی است ؟ در قرون وسطائیم ؟ در عصر رفورم های مذهبی ایم؟ در دوره رنسانس یا انقلاب کبیر فرانسه» ؟

« پس باید اول تعیین کنیم که در چه مرحله ی تاریخی هستیم تا راه حل روشنفکر و تکلیف مردم روشن شود» .

به طور خلاصه جامعه ی ما در حال حاضر از نظر مرحله ی تاریخی ، در آغاز یک رنسانس و در انتهای دوره قرون وسطی ، به سر می برد ( اگر بخواهیم با تاریخ غرب مقایسه اش کنیم ) بنابراین در یک دوره ی تحول از قرون وسطایِ فکری و اجتماعی ، به یک رنسانس شبیه به رنسانس بیکن و امثال این ها هستیم.

[sajadhoosein]

از نظر اقتصادی نظام اجتماعی حاکم بر کشورهایِ اسلامی به طور کلی نظام اقتصاد بازار ، فلاحت ، « بورژوازیِ واسطه » می باشد ، یعنی زیربنای اساسی و بزرگ جامعه ی ما بر اساس تولید کشاورزی است نه اقتصاد شهری و پولی و سرمایه داری و بورژوازی - به آن شکل که اکنون ما می فهمیم - زیرا بورژوازیِ اروپائی که انقلاب کبیر فرانسه را به وجود آورد کاملاً ضد گروه بورژوازیِ ایرانی و یا بورژوازیِ جامعه های اسلامی است که ، از لحاظ زبان شناسیِ گروهی و طبقاتی غالباً این دو را با هم اشتباه می کنیم.

بورژوازیِ جامعه های اسلامی بورژوازیِ کلاسیک بازار است نه بورژوازیِ صنعتی و بانکی و سرمایه گذاری . بورژوازیِ بازار یک بورژوازی متحرک و باز نیست بلکه بورژوازیِ بسته ی دوری است یعنی آن چه را که زراعت تولید می کند ، به مصرف می رساند. یک بورژوازیِ نوشکفته ای داریم که از نظر فُرم به بورژوازی قرن 18 اروپا شبیه است اما از نظر تحلیل اجتماعی با آن شباهتی ندارد و آن بورژوازی واسطه است ، یعنی کسانی که از بازار و حجره ها بیرون آمده و در خیابان های مدرن و لوکس ، واسطه ی فروش کالاهای مدرن بورژوازی دنیا گشته اند و به اشاعه ی مصرف غربی در جامعه ی بومی خودشان مشغولند. برخلاف بورژوازی قرن 18 اروپا که تولید شهری را در برابر تولید روستائی ایجاد کرد این بورژوازی ، مصرف شهری را به وجود آورده بدون این که تولیدی در شهر داشته باشد.

البته افرادی هستند که در داخل ، تولید مدرن را آغاز کرده اند اما این ها هنوز به صورت یک طبقه و گروه درنیامده اند زیرا بورژوازی ملی می تواند چند واحد تولید بسیار مدرن و پیشرفته ایجاد کند ولی پوششِ اجتماعی ندارد. واحد است نه طبقه .

[sajadhoosein]

از نظر فرهنگی ما باید « تیپ فرهنگی » خودمان را بشناسیم. تیپ فرهنگی یونان فلسفه است ، رم تیپ فرهنگیِ هنری و نظامی دارد. تیپ فرهنگیِ چین صوفیانه است ( البته فرهنگ تاریخیش) ، هند تیپ فرهنگی روحانی دارد و تیپ فرهنگیِ ما مذهبی و اسلامی است.

تیپ فرهنگی یعنی روحیه ی غالب بر مجموعه ی اطلاعات ، خصوصیات ، احساسات ، سنّت ها ، بینش ها و ایده آل های یک جامعه ، زیرا یک روح مشترک در تمام این ها وجود دارد که همه را در پیکره ی به نام ( فرهنگ ) تألیف می دهد و هر فردی در این جوّ فرهنگی تنفس و تغذیه و رشد می کند.

بنابراین شناختن فرهنگ جامعه شناخت حقیقت درون و حساسیت و احساسات آن جامعه است.

امکان ندارد یک نفر بگوید من فلسفه نمی دانم و بینش فلسفی ندارم اما یونان را می شناسم و یا جامعه شناس هندی هستم ولی بودائیسم و ودائیسم را نمی دانم که چیست.

روشنفکر نیز باید در عمق وجدان توده ی خودش حضور پیدا کند. اگر در هند است ودائیسم و بودائیسم را درست بشناسد ، چون تیپ فرهنگی هندی تیپِ ودائی است و به همین دلیل است که یک تحصیل کرده ی جامعه شناسی مدرن اروپائی در هند هیچ کاری نمی تواند انجام دهد و کسانی که کاری کرده اند تیپی نظیر « گاندی » بوده اند که به خاطر تفاهم و آشنائی و خویشاوندی که با روح هند و فرهنگ هند داشت آن همه در حرکت دادن به جامعه اش توفیق پیدا کرد.

[sajadhoosein]

بنابراین روشنفکر ما باید بفهمد که روح غالب بر فرهنگش روح اسلامی است و اسلام است که تاریخ و حوادث و زیربنای اخلاقی و حساسیت های جامعه اش را ساخته است و اگر به این واقعیت پی نبرد ( چنان که اغلب روشنفکران ما پی نبرده اند ) در جوّ مصنوعی و محدود خودش گرفتار می گردد و چون خود را بری از اعتقادات مذهبی می داند و در جوّ اروپای قرن 19 و 20 تنفس می کند ، در آشنائی و تفاهمش با مردم دچار اشتباه شده و نمی تواند مورد قبول قرار گیرد.

آقای فرانتز فانون ( که من به خاطر این که مترجم آثارش بودم با او ارتباط داشتم ) نسبت به کوشش هائی که از طریق مذهب در جامعه انجام می شود - حساسیت داشت و دارای یک حالت ضد مذهبی بود اما من قانعش کردم که « در بعضی از جوامع که دارای فرهنگ و مذهب خاصی هستند ، این مذهب با امکانات و سرمایه ها و حالات روحی و سنت های ویژه ای که دارد می تواند روشنفکر را کمک کند تا جامعه اش را به جائی هدایت و رهبری کند که شما از طریق غیرمذهبی و مبارزه با اعتقادات مذهبی به همان جا می کشانید» . و اضافه کردم که « این حالت ضدمذهبی شما معلول تجربه ی اختصاصی و ویژه ی مذهب در قرن وسطایِ اروپا و تجربه ی نجات جامعه ی اروپائی بعد از قرون 15 و 16 است اما این تجربه را نمی توانیم به جامعه های اسلامی تعمیم دهیم برای این که فرهنگ جامعه ی اسلامی و سنت و بینش مذهبی و عناصری که این مذهب را ساخته است کاملاً با روحی که به نام مذهب بر قرون وسطی حکومت می کرد مغایر است و از لحاظ عقلی نمی توانیم هر دو را محکوم به یک حکم کنیم ، مقایسه ی نقش فعلی اسلام در آفریقا و مسیحیت در آمریکای لاتین نظرم را تأیید می کند.

[sajadhoosein]

از نظر متدیک اگر با این مذهب به همان شکل مبارزه کنیم که روشنفکران قرن 16 و 17 اروپا با مذهب خودشان مبارزه می کردند بزرگترین اشتباه را مرتکب شده ایم زیرا احساس مذهبی و فرهنگ مذهبیِ ایران کاملاً مغایر است با آن چه که در قرون وسطایِ غرب به نام مذهب بوده است.

مسیحیت و اسلام را با هم سنجیدن و بعد به یک حکم روشنفکرانه رسیدن بسیار عمل غلطی است. اگر مورخ یا فیلسوف بتواند همه ی مذاهب را به یک چشم نگاه کند ، روشنفکر حق ندارد چنین کاری کند زیرا که روشنفکر باید مشخص سازد که در چه دوره ی تاریخی و در چه جامعه ای و وابسته به چه مردمی است. روشنفکر جامعه ی اسلامی ما ممکن است دچار یک اشتباه بزرگ شود و آن این که آن چه را که امروز در متن جامعه به نام مذهب جریان دارد ، مذهب حقیقیِ تاریخ و فرهنگ جامعه ی خودش بگیرد و بعد با آن به مبارزه برخاسته و نفی اش کند و جامعه ی مذهبی را به یک ایدئولوژیِ متناسب با قرن 19 جامعه ی صنعتی آلمان ( که دو قرن از قرون وسطی دور شده ) بخواند و یک نقش ناهنجار انحرافی در جامعه بازی کند.

این روشنفکر به وسیله ی مبارزه با مذهب در جامعه اسلامی ، توده را از قطب روشنفکری می هراساند و می رهاند و او برای فرار از دست روشنفکر ضد مذهبی ، به عوامل ارتجاعی و انحرافی و استعماری که به ظاهر حامی مذهبند پناه می برد و به این شکل رابطه ی مردم با روشنفکر قطع می شود و روشنفکر تنها می ماند.

[sajadhoosein]

امروز انزوای روشنفکران را در جامعه های اسلامی می بینیم و حس می کنیم. یک جوان روشنفکر قالبیِ رسمی که واقعاً هم روشنفکر است در توده راه ندارد و نمی تواند با آن ها سخن گوید و گوئی فرهنگ و عقاید مشترک با هم نداشته و زبانشان برای هم بیگانه است.

روشنفکر باید به این آگاهی برسد و بداند که عوامل انحرافی و ارتجاعی - که علیه مردم بودند و همیشه سوار بر گرُده و سرنوشت آن ها می شدند - مذهب را به عنوان سلاح بُرنده ای استخدام کردند تا مردم را و احساس شان را از سرنوشت کنونی اغفال نمایند و به مسائل گذشته منحصر کنند ، عقده های عینیِ مردم را تبدیل به عقده هایِ ذهنی سازند و به نام دین توجّهِ توده را از پیش از مرگ به بعد از مرگ منحرف کنند ، تا مسلمانان را از داشتن یک زندگی آسوده و آزاد و مرفه در روی زمین بازداشته و ایده آل شان را در خصوص این زندگی به بعد از مرگ منتقل کنند. نتیجتاً مذهبی را که به عنوان بزرگترین روح و انرژی اندیشه های مردم را به تلاش هایِ زندگیِ واقعی سوق می داد به صورتی در آوردند که همه ی چشم ها و گوش ها و دل ها را از زندگی این جهانی به زندگی بعد از مرگ متوجه کردند و به نام دین ، توجه به زندگی را یک نوع انحطاط و فساد به شمار آوردند و نوعی زهدگرائی و آخرت گرائیِ انحرافی در جامعه منتشر نمودند.

رونشفکر امروز همه ی این عوامل را حس می کند و می داند ، اما نه آن چنان آگاهانه و درست و بنابراین نتیجه ای را که می گیرد این است که ، مذهب نقش انحرافی در توده دارد و عامل انحطاط و اغفال از زندگیِ مادی و عینی است. عوامل ارتجاعی مرموز و دست های ناپیدای خارجی هم از این قدرت نیرومند علیه مردم و علیه روشنفکر هم استفاده های فراوان بردند.

روشنفکر باید از تقلید و سحطی نگریستن مسائل بر حذر باشد و پی ببرد که این نقش منحط مذهبی که اکنون در میان توده وجود دارد به مذهب و فرهنگ حقیقیِ اسلامی که زیربنای عقاید جامعه اش را می سازد ارتباطی ندارد و تجربه ی ضدمذهبی مسیحیت قرون وسطی را نمی توان به گذشته و حال اسلام تعمیم داد.

[amirtoty]

تاپیک خراب شده یکجورایی یکدم از این پست‌های بلند بدون عنوان آن هم فقط یکنفر...