فقر عاطفی
شهلا رحیمی زربیل:
برانگيختگي و فعاليت بيش از حد برخي كودكان مي‌تواند نشانه و علامتي از يك مشكل باشد. مشكلي كه از آن به‌عنوان اختلال كمبود توجه ياد مي‌شود.
باتوجه به آثار و پيامدهاي اين اختلال بر رفتار و كردار كودك شناخت نشانه‌ها و راه‌هاي درمان آن حائز اهميت است اين مقاله تلاش كرده است چنين شناختي را در اختيار خوانندگان قرار دهد. با هم مي‌خوانيم.
كودكان كم‌توجه و يا بي‌توجه به سه دسته تقسيم مي‌شوند:
1- نسبت به مسايل اطرافشان بي‌توجه و بي‌اهميتند.
2- سريع برانگيخته مي‌شوند.
3- بيش فعالند.
1-كودكان دسته اول شامل:
الف- اغلب موارد در تمام كردن كارهايي كه خود شروع كرده‌اند با شكست و ناكامي مواجه مي‌شوند.
ب- غالبا به نظر مي‌رسد كه به موضوع مورد نظر گوش نمي‌دهند.
ج- در نظر دادن به كار با مشكل مواجه‌اند.
د- در انجام فعاليت‌هاي مربوط به بازي نيز با مشكل روبهرو مي‌شوند.
2-كودكان دسته دوم شامل:
الف- اغلب قبل از فكر كردن كاري را شروع مي‌كنند.
ب- به طور افراطي از يك فعاليت به فعاليت ديگر مي‌پردازند.
ج- در نظم دادن به كار با مشكل مواجه‌اند.
د- نياز به نظارت و سرپرست مداوم دارند.
ر- كرارا در كلاس فرياد مي‌زنند.
ز- تحمل رعايت را در بازي‌ها و فعاليت‌هاي گروهي ندارند.
3-كودكان دسته سوم شامل:
الف- مرتبا به اين طرف و آن طرف مي‌روند از روي چيزهاي مختلف بالا مي‌روند.
ب- نمي‌توانند آرام و ساكت باشند؛ مرتبا وول مي‌خورند، بي‌قراري و ناآرامي از خود نشان مي‌دهند.
ج- قادر نيستند براي مدتي در جايي ثابت بنشينند.
د- به هنگام خواب نيز مرتبا به اين طرف و آن طرف مي‌چرخند
و- هميشه در حال حركت و انجام كاري هستند و آرام و قرار ندارند، گويا به وسيله موتوري حركت داده شده‌اند.
والدين لازم است بدانند در صورت مشاهده سه مورد از موارد فوق در رفتار كودكانتان مي‌توانيد قضاوت كنيد كه كودك شما دچار عدم توجه شده است.
زمان بروز اين مسئله:
1- در كودكان قبل از 7سالگي قابل مشاهده است.
2- طول مدت يا تداوم اين اختلاف حداقل 6ماه است.
علل احتمالي بروز عارضه كم‌توجهي كودكان يكي از سه موارد زير مي‌تواند باشد:
1- عوامل ژنتيكي.
2- شرايط قبل از تولد(دوران بارداري)
3- شرايط خاص زيستي(بندي)- فردي.
حال مهمترين و اساسي‌ترين مسئله اين است كه بدانيم با اين دسته از كودكان چه بايد كرد و كدام شيوه برخورد در روند بهبودي آنان موثر واقع مي‌شود.
شيوه‌هاي بهبود اختلال عدم توجه كودكان
الف- تلاش فشرده و همه‌جانبه ما در جهت تقويت دامنه توجه كودكان
ب- ايجاد محرك‌هاي قوي مثلا استفاده از ابزارهاي آموزشي.
ج- توجه به نيازهاي اساسي كودكان:
نيازهاي مادي مثل خريد لباس.
نيازهاي غير مادي مثل: تفريح كردن.
د- كاهش محرك‌هاي مزاحم:
1-جلوگيري از پرخاشگري مثل پرهيز از داد و فرياد كشيدن.
2- جلوگيري از خشونت مثل پرهيز از رفتارهاي عصباني و خشك.
3- دوري از جو ناملايم و متشنج در منزل مثل ايجاد جو مساعد به واسطه مهرباني و عطوفت.
ر- آموزش اين مسئله كه كودكان بايد ياد بگيرند ابتدا فكر كنند و بعد كاري را انجام دهند مثل قبل از پريدن از بلندي بايد فكر كنند كه ممكن است آسيب ببينند.
نمونه‌ها
الف- تلاش همه جانبه مادر در جهت تقويت دامنه كودك(آموزش خوب گوش دادن):
مثلا در زماني كه پدر و يا مادر و يا يكي از بزرگترها در حال صحبت كردن است و كودك شما در حال بازي كردن او را صدا كنيد و با منطق و دليل و زبان خوش به او بگوييد. كار درستي نيست در زماني كه بزرگتري صحبت مي‌كند به حرف‌هايش بي‌توجه باشيد. و آيا شما دوست داريد كه در زماني كه صحبت مي‌كنيد ديگران با تو اينچنين كنند. و موضوع مهمتر اينكه صحبت‌هاي او مي‌تواند براي شما مفيد باشد و در آينده بتوانيد از آنها استفاده كنيد.
با مثال زدن يكي از افراد شناخته شده كه فرزندانتان بدان علاقه دارد و فرد مثبت و تحصيلكرده‌اي است مطلب را بهتر بيان كنيد. كه اگر مي‌بيني فلان كس به اين مقام رسيده به خاطر اين بوده كه به حرف‌هاي بزرگان گوش كرده و شنونده خوبي براي حرف‌هاي ديگران و محيط پيرامونش بوده است. حتي مي‌توانيد به وسيله وعده پاداش و تشويق، انگيزه او را براي (خوب شنيدن، خوب ديدن) بالا ببريد و بعد او را آزمايش كنيد و بدين وسيله به ميزان درك و توجه او پي ببريد. اين كودكان لازم است بياموزند كه چگونه با كمك ديگران حواس‌پرتي‌ها و آشفتگي‌هاي ذهني خود را به حداقل برسانند.
ب- ايجاد محرك‌هاي قوي:
1- داشتن صبر و حوصله از سوي والدين.
2- ابراز علاقه و موفقيت تحصيلي دانش‌آموز.
3- استفاده از ابزارهاي آموزشي.
1- داشتن صبر و حوصله از سوي والدين:
گاه پيش آمده كه موضوعي را به كودكتان مي‌گوييد. اما او با بي‌توجهي و سر به هوايي به حرف شما، به كار خود مي‌پردازد براي دومين بار و حتي چندمين بار مي‌گوييد و او اهميت نمي‌دهد. و شما نيز فراموش مي‌كنيد. در صورتي كه عكس‌العمل‌هاي فرزندان شما نبايد باعث شود تا با بي‌حوصلگي ميدان را خالي كنيد و كوتاه بياييد. بلكه لازم است با دقت و حوصله و شادابي و حتي با استفاده از روش‌هاي كودكانه و بازي موضوع را به او تفهيم كنيد. و زمينه رضايتبخشي را براي او فراهم آوريد تا با ايجاد انگيزه و خاطره خوشي از آن صحنه به درك و فهم خود در پذيرش موضوعات بپردازد.
2- ابراز علاقه و موفقيت تحصيلي دانش‌آموز: والدين بايد نسبت به وضع تحصيلي فرزندشان بي‌تفاوت نباشند. مثلا زماني كه فرزندانتان با شادي تمام نمره بالاي خود را به شما نشان مي‌دهند. با استقبال و خوشرويي و تشويق از نمره‌اي كه او گرفته اظهار خوشنودي كنيد. و اما زماني كه نمره پاييني گرفته به سركوب، تحقير و سرزنش او نپردازيد.
-بلكه با تشويق كلامي و ايجاد انگيزه و اميدواري او را به كسب موفقيت‌ها در آينده كمك كنيد. و متوجه باشيد كه نبايد هم‌سن و سالان را به رخ آنها كشيد زيرا اين مسئله به جاي اينكه سازنده باشد، مخرب است.
3- استفاده از ابزارهاي آموزشي:
بهتر است والدين در مورد آن دسته از كودكانشان كه در توجه داشتن با مشكلاتي روبهرو هستند براي يادگيري و آموزش مطالب از وسايل كمك آموزشي استفاده كنند.
- استفاده از اين وسايل درك و فهم كودك را نسبت به موضوع بيشتر مي‌كند.
ج- توجه به نيازهاي اساسي كودكان
نيازهاي مادي:
بايد اجازه دهيد تا كودك به ميل، علاقه و سليقه خود وسايل شخصي( از قبيل كيف، كفش و ...) را تهيه نماييد.
-سعي كنيد سليقه و نظر خود را به آنها تحميل نكنيد.
- هر وسيله معقول ديگري را كه به آن علاقه دارد و تهيه آن در توان شما است و مي‌تواند براي كودك شما مفيد فايده باشد براي او تدارك ببينيد تا از آن استفاده كنيد.
- اجازه دهيد كودكانتان با دوستان هم سن و سال خود معاشرت كنند البته با حسن نظارت شما بر روابط آنها. رعايت اين قبيل موارد و سايل موارد باعث مي‌شود كه حسن اعتماد به نفس و استقلال در او پرورش يابد و بتواند در آينده مستقل عمل كند و وابسته به ديگران نباشد.
نيازهاي غير مادي:
زمينه لازم براي عشق ورزيدن و محبت كردن را براي فرزندانتان فراهم آوريد. و متقابلا بدين وسيله او را مورد عشق و محبت قرار داده‌ايد. بايد توجه داشته باشيد كه فرزند شما نياز به محبت دارد و بايد وجود او را سرشار عشق و محبت كنيد. بي‌علاقگي و بي‌توجهي به كودك اثرات زيان‌آوري دارد كه غير قابل جبران است. براي جلوگيري از اين پيش آمد حداقل مي‌توانيد با دستورات زير او را از محبت اغنا كرده و زمينه‌هاي كمبود را در درون او از بين ببريد. و فكر و ذهن او را معطوف توجه به خود و اطراف خود كنيد. لازم است در طول روز چندين‌بار به كودكان خود بگوييد تو را خيلي دوست دارم. در طول روز چندبار او را در آغوش بگيريد و ببوسيد. به او احترام بگذاريد و به شخصيت او بها بدهيد. با الفاظي چون عزيزم او را صدا كنيد و براي پاسخ دادن به او جانم و فدايت شوم را به كار ببريد.
د- كاهش محرك‌هاي مزاحم
1- جلوگيري از پرخاشگري:
- اگر به اين نكته توجه داشته باشيم كه فرزندان ما از ما الگو مي‌گيرند. و در واقع آنها آينه ما خواهند بود مسلما سعي خواهيم كرد تا بهترين و مفيدترين نقش‌ها را در منزل ايفا و اجرا كنيم پس بياييم شيوه صحيح رفتارمان را براي تربيت فرزندانمان از جزيي‌ترين رفتارهاي شروع كنيم. در حضور او در جو خانوادگي با صداي بلند صحبت نكنيم، با صداي بلند او را خطاب نكنيم، داد و بيداد نكنيم و فرياد نكشيم.
در حضور او از دعوا كردن بپرهيزيم، به همديگر طعنه نزنيم، الفاظ نادرست و ناپسند را در منزل به كار نبريم، توهين‌آميز و غرض‌دار در حضور او صحبت نكنيم. در حضور او با همديگر مهرباني كنيم صميميت و صداقت را به او بياموزيم تا او خود را با محيط آرام و مهرباني مانوس سازد.
2- جلوگيري از خشونت:
- لازم است حتي‌الامكان در حضور كودكانمان عصبي نشويم.
- مضطرب نباشيم.
- نگراني‌هايمان را بروز ندهيم.
- حتي چهره خود را برانگيخته نسازيم.
- خشك و رسمي برخورد نکنیم.
- درگيري فيزيكي در حضور او نداشته باشيم. زيرا خشونت روح و روان كودك شما را مي‌آزارد و آينده او را با مشكل روبهرو مي‌سازد. درست است كه شما (پدر و مادر) از سركار برگشته‌ايد. خسته و احتياج به استراحت داريد و در همان زمان كودكتان با شلوغ كردن سرگرم بازي است و از شما نيز انتظار بازي دارد. شما به جاي استفاده از الفاظ خشن و برخورد كردن با او، با خوشرويي و استدلال از او بخواهيد كه فعلا سرگرم بازي و كار ديگري شود تا شما استراحت كنيد. به او قول بدهيد كه بعد از استراحت‌تان حتما با او بازي خواهيد كرد و حتما به قول خود عمل كنيد.
3- پرهيز از جو ناملايم:
پدران و مادران بايد توجه داشته باشند كه اگر با همديگر اختلافاتي دارند اختلافات خود را براي فرزندانشان بازگو نكنند.
-در حضور آنان نبايد كنايه‌آميز با هم برخورد كنيد هيچ كدام نبايد نكات منفي ديگري را براي كودكتان بازگو كنيد.
-كوتاهي‌هاي همديگر را براي فرزندتان سهوي و اتفاقي جلوه دهيد.
- نكات منفي يكديگر را توجيه مثبت كنيد و ديگري را از برچسب‌هاي منفي كه فرزندتان نسبت به شما داشته مبرا و تبريه سازيد.
- در حضور فرزندانتان دعوا نكنيد، حتي اگر شده به ظاهر نشان دهيد كه با همديگر مشكلي نداريد و صميمي هستيد.
ذ- آموزش تفكر قبل از انجام كار به كودكان:
كودكان و دانش‌آموزان مبتلا به كمبود توجه نيز مي‌بايست همزمان مورد توجه اصلاح و درمان قرار گيرند.
- آنها بايد بياموزند كه قبل از ارائه پاسخ به هر سؤالي و يا شروع به انجام هر كاري لازم است ابتدا تامل كنند. بالطبع براي ايجاد چنين نگرش مثبت و عادت مطلوبي در اين قبيل كودكان لازم است اين امر با نظارت مستمر والدين صورت پذيرد. رعايت اين مسئله از سوي والدين باعث مي‌شود تا كودك به اين موضوع عادت كند و در واقع با تقويت خودانضباطي و خويشتن‌داري‌اين رفتارها را جزو عادت فردي خود كند و بدين‌وسيله انديشيدن و عمل كردن به كودك واگذار مي‌شود.
و اما دسته سوم از كودكان بي‌توجه يا كم توجه بيش فعالان هستند.
همانطور كه مي‌دانيم عامل ديگري كه در زمينه بي‌توجهي و يا كم‌توجهي كودكان موثر است بيش فعال بودن آنهاست.
استفاده از روش شبيه‌سازي لاك‌پشته در مرتفع كردن اين موضوع. والدين بايد توجه داشته باشند روشي وجود دارد به نام شبيه سازي لاك‌پشت به اين معنا كه به كودكانتان آموزش دهيد كه بگوييد مي‌خواهند آرام و با طمانيه حركت كنند آرام و آهسته همچون لاك پشت، در اين روش كودك با بهره‌گيري از برنامهاي جامع، منظم و هدايت شده كه مركب از فعاليت‌ها وتمرينات گوناگون با خونسردي و آرامش است.مي‌آموزد كه حركت زائد و غير ضروري خود را كاهش دهد. حركت لاك پشتي، آهنگ و هدف مطلوب اين روش محسوب مي‌شود.
الف- استفاده از روش‌هاي الگويي: رفتار مطلوب بزرگسالان را براي او الگو ونمونه قرار دهيد.
ب- استفاده از روش‌هاي خوداصلاحي: كاهش يا اصلاح رفتار زائد و غير ضروري از طريق مشاوره رفتار خود در ويدئو. مثلا زماني كه كودكان شروع به حركات بيش فعالانه مي‌كنند توسط دوربين از آنها فيلم تهيه كنيد و در زماني كه آرام هستند فيلم را براي او به نمايش بگذاريد و از اين طريق علت رفتارهاي عجولانه و پر جنب و جوش را از او در فيلم بپرسيد و شروع به اصلاح تك تك رفتارهاي او كنيد.
ج- استفاده از روش نمايش و ايفاي نقش: فردي را كه بدان معتقد هستيد و رفتارهاي او را مي‌پسنديد براي كودكان نمونه و مثال بزنيد و از او بخواهيد كه رفتارهاي آن فرد را برايتان ايفا كنند. بدين طريق كم‌كم او عادت مي‌كند كه چنين رفتار كند، خصوصا زماني كه مورد تشويق نيز قرار گيرد.
همانطور كه واقف هستيد از ديگر مشكلات كودكان بي‌توجه، عدم برقراري ارتباط اجتماعي متقابل با همسالان است. براي برقراري ارتباط اجتماعي مفيد كودكان مي‌توان مهارت‌ها و توانمندي‌هاي ادراكي اين كودكان را تقويت كرد. به وسيله تكرار برنامه‌هاي آموزشي به نحوي كه تكاليف آموزشي بر روش‌هاي رفتاري استوار باشد. مثلا نمايش فيلم آموزشي( مطالعه گروهي دانش‌آموزان و يا مطالعه دو نفر كه در فيلم علاوه بر آموزش درسي آموزش رفتاري نيز داشته باشند) و تقويت رفتارهاي مثبت كودكان با افراد خانواده و يا دوستان و همسالان.
انتظار مي‌رود والدين اصول زير را رعايت كنند:
- صبر و حوصله وافر.
-كاهش تحرك‌هاي زائد محيطي.
- طرح و تنظيم برنامه‌هاي جامع و متنوع آموزشي.
- ايجاد نگرش مثبت.
- تقويت انگيزه توجه و تلاش.
- توجه به نيازهاي اساسي كودك.
- توجه به رغبت و علاقه كودك.
خود بيمارانگارى
