بررسي يك آزمون در كنكور سراسري
معلم دين و زندگي يا داناي دهر؟
جام جم آنلاين: اگر نگاهي به كتاب‌هاي ديني دوره دبيرستان بيندازيم، مي‌بينيم براي تأييد و استدلال نسبت به موضوعات مطرح شده در كتاب، از آيات قرآن و كلام معصومين‌ع استفاده شده و در پاره‌اي موارد، به پيام و توضيح آيات نيز پرداخته است.
سخن اصلي اين نوشتار اين است كه آيا كميت و كيفيت پرسش‌هاي تشريحي يا تستي كه توسط مراكز رسمي آزمون‌سازي مانند سازمان سنجش آموزش كشور برگزار مي‌شود با آنچه در متن كتاب‌ها آمده، همخواني و هماهنگي دارد يا نه؟
بررسي سير تاريخي تست‌هاي فرهنگ و معارف اسلامي بويژه از سال 83 تاكنون (تست‌هاي سال 87 كنكور سراسري) اين موضوع را خاطر نشان مي‌كند كه دانش‌آموز بايد بدون هيچ زمينه قبلي، قواعد و اصول علم تفسير را بخوبي بشناسد؛ چراكه فرا روي او آياتي را قرار مي‌دهند كه نه تنها توضيحي در مورد آن داده نشده، بلكه حتي برخي از آيات ترجمه به فارسي نشده است. يعني با يك زاويه تند و ناگهاني از او مي‌خواهند كه پيام، برداشت، مفهوم يا تفسير آيات را بخوبي بشناسد.
آموزه‌هاي كتاب درسي با آزمون سازمان سنجش كاملا تباين دارد، مگر آن‌كه طراحان محترم بخواهند با اين شيوه آزمون يك توصيه ضمني به دانش‌آموز بكنند و او را نسبت به دين‌شناسي و دينداري و قرآن پژوهي راغب‌تر كنند.
آيا طراحان فرهيخته فكر نكرده‌اند دانش‌آموزان با اين خيز شديد و سريع خداي ناكرده نسبت به قرآن‌شناسي، دين‌گريز شوند، چيزي كه اصلا و ابدا هيچ يك از عزيزان آن را نمي‌پسندند. هست‌ها و نيست‌هاي ما در كتاب‌هاي دين و زندگي بايد با بايدها و نبايدهاي ما در آزمون‌ها هماهنگ باشد، اين موضوع درست به مثابه اين است كه به دانش‌آموزان درس ادبيات فارسي بدهيم و از آنها آزمون معارف اسلامي به عمل آوريم.
راستي محدوده دانش تفسيري معلم دين و زندگي تا چه اندازه بايد باشد؟ كدام تفسير را بايد مدنظر قرار دهد، تفسير نقلي يا عقلي، قديم يا جديد؟!
از يك سو سازمان سنجش موارد حذفي كتاب درسي را يك به يك بر شمرده و حتي زيرنويس‌ها، بخش براي مطالعه و... را حذف كرده است و از سوي ديگر، طراحان محترم در آزمون‌هاي سراسري به مفاهيم تفسيري بي‌حد و حصر خارج كتاب پرداخته‌اند.
درست است كه طراحان عزيز در اين مورد كه قول داده بودند وفاي به عهد كردند و از زيرنويس و براي مطالعه و... تستي طرح نكردند، ولي آنان مي‌توانند بگويند ما عهد نكرده بوديم كه قلمروي خارج از كتاب را مورد تاخت و تاز تستي قرار ندهيم.
از اينكه طراحان گرامي تنها نسخه شفابخش و رفع عطش تشنگان را قرآن مي‌دانند بسيار با ارزش است، ولي هر كاري راهي دارد و برنامه‌ريزي مي‌خواهد، چراكه اگر تشنه كامي هم ناگهاني و بي‌مقدمه آب در گلوي او بريزيم شايد باعث خفگي او شود و نه تنها به آب نرسد، بلكه آبِ منشأ حيات سبب ممات او شود. (قد يضُرُّ الشيءُ ترجو نفعه / رُبّ ظمآنَ بصفو الماء غص: گاهي چيزي كه به سودش اميدواري زيان مي‌رساند چه بسا تشنه كامي كه با نوشيدن آب گوارا گلوگير شود.)
معلمي را تصور كنيد كه:
1) خوب درس مي‌دهد و سخت امتحان مي‌گيرد. 2) خوب درس مي‌دهد و آسان امتحان مي‌گيرد. 3) بد درس مي‌دهد و آسان امتحان مي‌گيرد. 4) بد درس مي‌دهد و سخت امتحان مي‌گيرد. 5) اصلا درس نمي‌دهد و سخت امتحان مي‌گيرد.
بديهي است گزاره مطرح شده، در شماره آخر از همه غير علمي‌تر و غيرمنصفانه‌تر است. طراحان محترم تست‌هاي دين و زندگي كنكور سراسري فكر مي‌كنند مصداق كدام گزاره هستند؟ آيا درس نداده امتحان دشوار بگيريم مصداق قبح عقاب بلا بيان و تكليف مالايطاق كردن نيست؟!
معلمي را در نظر بگيريد كه از آغاز سال تحصيلي تا آخر سال، تمام مفاهيم و اصطلاحات و نكات مطرح شده در كتاب و آيات كريمه به صورت منطقي و زيربنايي براي دانش‌آموزان تدريس كرده و دلسوزانه به پرسش‌هاي آنان پاسخ گفته است، ولي در آخر با كنكوري مواجه مي‌شود كه با مطالب مندرج در كتاب و آنچه او تدريس كرده هيچ سنخيتي ندارد و دانش‌آموز به ديواري كوتاه‌تر از معلم خود دسترسي ندارد و او را مورد طعن و لعن قرار مي‌دهد.
آيا درست است بدون توجه به كشت خود در مزرعه علم و معرفت بخواهيم هر محصولي را درو كنيم؟ داده‌هاي ما به دانش‌آموز چه بوده كه اينك انتظار داريم دانش‌آموز از پس آزمون سربلند بيرون آيد؟ آيا بهتر نيست براي معلمان اين درس، يك دوره كامل تفسير قرآن و يا دست‌كم آيات مطرح شده در كتاب‌هاي درسي (حدود 250 آيه) جلساتي برگزار شود يا آن‌كه در كنار كتاب درسي كتاب تفسيري معرفي شود (مثلا تفسير الميزان، نمونه، مجمع البيان، ابوالفتوح رازي و...) تا هم معلم و هم دانش‌آموزان تكليف خود را نسبت به اين درس از پيش بداند؟ موضوع ديگر اينكه اگر تست‌هاي دين و زندگي مطرح شده در كنكور سراسري به طلاب و قرآن پژوهان درس تفسير قرآن حضرت آيت الله جوادي آملي ارائه شود آنها چگونه پاسخ مي‌دهند؟
حجم كتاب‌هاي 3 سال (دوم، سوم و پيش‌دانشگاهي) با احتساب حذفيات آن از سوي سازمان سنجش حدود 400 صفحه است و حجم آيات 250 گانه سه كتاب حدود 50 صفحه است و جالب توجه اين است كه در پرسش‌هاي دين و زندگي سال 87 از اين حجم كم كتاب يعني آيات بيش از 66درصد تست طرح شده و از بقيه كتاب يعني از 350 صفحه ديگر كه شامل مفاهيم و اصطلاحات زيربنايي مي‌شود (مانند خداشناسي، نبوت، معاد، امامت، احكام، اخلاق، انسان‌شناسي و بازتاب دين در جامعه و تاريخ) تنها 34 درصد تست طرح شده است!
در رشته رياضي از 25 تست 16 تست آيه و روايت
در رشته تجربي از 25 تست 18 تست آيه و روايت
در رشته انساني از 25 تست 16 تست آيه و روايت
در رشته هنر از 25 تست 16 تست آيه و روايت
در رشته زبان از 25 تست 17 تست آيه و روايت
با اين بيان به طوركلي از مجموع 125 تست 5 رشته 83 تست از آيه و روايت طرح شده كه پر واضح است تناسب در تعداد تست و موضوعات رعايت نشده است؛ البته اگر به كيفيت و مفهومي بودن پرسش‌ها و پاسخ‌ها توجه كنيم از حق نگذريم كه بيشتر تست‌ها مفهومي، پر محتوا و آموزنده بوده است مگر در برخي تست‌ها كه به نظر نگارنده چند جوابي و بحث‌انگيز است كه اينك به بررسي آن مي‌پردازيم.
- در تست 3 رشته زبان آمده است: از دقت در آيه شريفه: (اِذ قال ربّك للملائكه انّي خالقٌ بشراً من طينٍ فاذا سوّيتُه و نفختُ فيه من روحي فقعوا له ساجِدين) موضوعِ... مفهوم مي‌شود.
1) تقدّم آفرينش بعد غيرمادّي بر خلقت بُعد مادّي در انسان 2) تقدّم آفرينش خاكي بر آفرينش بُعد غيرمادّي در انسان 3) مسجود فرشتگان شدن آدم به تَبع بهره‌مندي از بُعد غيرمادّي 4) مسجود فرشتگان شدن آدم به تَبع بهره‌مندي از دو بُعد خاكي و روح الهي.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 4 بوده است و حال آن‌كه گزينه 3 درست است زيرا علت سجده كردن فرشتگان دميده شدن بعد غيرمادي (روح الهي) بشر است.
فاذا سوّيته و نفحتُ فيه من روحي فَقَعُواله ساجدين
- در تست 4 رشته زبان آمده است: با توجه به آيه شريفه: (اِنّ الّذين لايرجون لقاءنا و رضوا بالحياه الدنيا و اطمأنّوابها و الّذين هم عن آياتنا غافلون* اولئك مأواهم النّارَ بما كانوا يكسبون) مفهوم مي‌گردد كه... است.
1) سرانجام عدم اعتقاد به رستاخيز و دل‌بستگي به دنيا، دوزخ 2) دوزخ، جايگاه تلاش‌گران مستمر براي تحقّق اهداف دنيايي 3) فرجام غفلت به آيات خدا و تكيه بر زندگي دنيا داشتن، دوزخ 4) دوزخ، جايگاه غيرمعتقدان به رستاخيز و دل‌سپارندگان به زندگي دنيايي .
گزينه انتخابي سازمان سنجش 2 بوده است و حال آن‌كه هر چهار گزينه درست است و عامل دوزخي شدن بر اساس مفاد آيه چهار چيز است:
1) لايرجون لقاءنا 2) رضوا بالحياه الدنيا 3) اطمأنوابها 4) عن آياتنا غافلون.
- در تست 5 رشته زبان آمده است: پيام آيه شريفه: (الله لا اله الّا هو ليجمعنّكم الي يومِ القيامه لاريبَ فيه به ترتيب كدام است؟
1) تنفّر محبّت معاد جسماني و روحاني 2) محبّت تنفّر معاد جسماني و روحاني 3) تنفّر محبّت ضرورت معاد و حكمت خداوند 4) محبّت تنفّر ضرورت معاد و حكمت خداوندي.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 2 بوده است در صورتي كه مقصود از محبت و تنفر كه به ترتيب آمده نامعلوم است. الله، الا، هو كدام يك؟
- در تست 9 رشته زبان آمده است: خانه كردن محبت خداوند در دل، كه گرايش دل را به محبّت همه كساني كه رنگ و نشاني از محبوب دارند، به دنبال دارد، از دقت در كدام مورد، مفهوم مي‌گردد؟
1) قل ما سألتكم من اجر فهو لكم 2) قل ان كنتم تحبّون الله فاتبعوني يحببكم الله 3) ان اجري الّا علي الله و هو علي كلّ شيء شهيدٌ 4) قل لا اسألكم عليه اجراً الّا الموده في القربي.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 4 بوده است در صورتي كه آيا واقعا دليل منطقي بر رد گزينه 2 وجود دارد؟
- در تست 8 رشته هنر آمده است: از دقت در آيه شريفه: «فبما رحمه من الله لِنت لَهم و لو كنت فَظّاً غليظ القلب لانفضوا مِن حولك» به... پي مي‌بريم.
1) نياز امت به لطف و عطوفت پيامبر كه منادي رحمت غيرمحدود خداوند است.
2) عدم اجتماع درشت‌خويي در وجود گرامي پيامبر كه پيام‌آور رحمت خداوند بود.
3) تاثير مثبت فضايل و بازتاب منفي رذايل كه موضوع نيازهاي اخلاقي انسان است.
4) رحمه للعالمين بودن پيامبر كه با ارسال وجودش، عذاب‌هاي آسماني برداشته شد.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 2 بوده است در صورتي كه گزينه 1 و 3 نيز مي‌تواند درست باشد. چراكه در آيه شريفه به مهرباني و نرمي پيامبر (لنتَ لهم) و تأثير آن و بازتاب منفي رذايل مانند فَظَّا: تندخو و غليظ القلب: سنگدل اشاره شده كه باعث پراكندگي و دفع مردم مي‌شود.
- در تست 12 رشته هنر آمده است: پيام آيه شريفه: «اَلَم تَرَ الي الَّذين يزعُمون انَّهم آمَنوا بما اُنزل اِليك و ما اُنزل من قَبلِك يريدون اَن يتحاكموا الي الطّاغوت و قد اُمروا ان يكفُروا به» اين است كه...
1) ايمان پنداري منتهي به كفر به طاغوت نمي‌شود. 2) ايمان پنداري، گره‌گشاي مسائل اجتماعي انسان نيست. 3) لازمه ايمان راستين به خداوند كفر به حكميت طاغوت است. 4) لازمه ايمان راستين به وحي الهي عدم پذيرش حكميت طاغوت است.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 2 بوده است. در صورتي كه گزينه 4 درست است و گزينه 2 تقريبا نادرست. به اين دليل كه آيه شريفه «يزعمون انهم آمنوا....» متعلق ايمان و موضوع آن معين است (ايمان پنداري به كتب آسماني و وحي الهي است) در صورتي كه آنچه در گزينه 2 آمده است كلي و مبهم است و تداعي‌كننده ايمان پنداري به خداست.
- در تست 21 رشته هنر آمده است:
مفهوم بيت «بندگي كن تا كه سلطانت كنند / تن رها كن تا همه جانت كنند» با كدام مورد مناسبت دارد؟
1) يا بني آدم اطعني في ما امرتك اجعلك غنيا لاتفتقر 2) يا بني آدم اطعني في ما امرتُك اجعلك حياً لاتموت
3) يا بَني دم اَطعني في ما امرتُك اجعلك تقُول للشّي كن فيكون 4) و لقد كتَبنا في الزّبور مِن بعد الذّكر انّ الارض يرثُها عبادي الصالحون.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 1 بوده است در صورتي كه گزينه 1، 2 و 3 اجزاي يك حديث است (حديث قدسي) و هر سه مي‌تواند درست باشد بويژه گزينه 2 و 4 و حديث مذكور آثار وصف نشدني بندگي و اطاعت از خداوند را بيان مي‌كند.
1) غني و بي‌نيازي2) زندگي جاويدان 3) ولايت تكويني (كن فيكون) و بيت مطرح شده رابطه بندگي و عبوديت را با سلطنت و يكپارچه جان شدن را بيان مي‌كند.
- در تست 23 رشته هنر آمده است: پيام آيه شريفه: «الله الّذي سَخَّرَ لكم البحر لتَجري الفُلك فيه بأمره و لِتَبتَغوا من فَضلِه...» موضوع... مي‌باشد.
1) سپاسگزاري انسان از نعمت‌هاي ناپيدا كرانه خداوندي كه مخلوقات را مسخر او كرد. 2) ماموريت انسان از سوي خدا كه فضل او را با درخواست و مطالبه جدّي دنبال كند. 3) شناخت قانون‌‌مندي‌هاي جهان و قرار گرفتن اختيار انسان در راستاي نظام مقّدر آن. 4) حاكميت نظام «تقدير» و قانون‌مندي بر كلّ جهان و از جمله، حركت كشتي‌ها به فرمان خدا در درياها
گزينه انتخابي سازمان سنجش 3 است در صورتي كه گزينه‌هاي 1 و 4 نيز مي‌تواند درست باشد.
- در تست 25 رشته هنر آمده است: «مبارزه با ستمگران و تقويت فرهنگ جهاد و شهادت و صبر، يكي از مسووليت‌هاي ما، در نشان دادن زيبايي‌هاي تمدّن اسلامي است.» توجه به اين تكليف، از دقت در كدام مورد، مفهوم مي‌گردد؟
1) و لن ترضي عنك اليهودُ و لا النّصاري حتّي تتّبع ملّتهم 2) و كذلك جعلنا كم اُمّه وسطاً لتكونوا شهداءَ علي النّاس3) و من يتولَّ الله و رسوله فَانّ حزب الله هم الغالبون 4) لا ينها كم الله عن الّذين لم يقاتلوكم في الدّين و لم يخرجوكم من ديارِكم
گزينه انتخابي سازمان سنجش 4 بوده است در صورتي كه مفهوم و مفاد آيه مطرح شده در گزينه 4 روا داشتن نيكي و عدالت (اَن تبرّوهم و تُقسطوا اليهم) نسبت به كساني است كه با شما نجنگيده‌اند و شما را از سرزمينتان آواره نكرده‌اند و اين آيه «مبارزه با ستمگران و تقويت فرهنگ جهاد و شهادت و صبر» را توصيه نمي‌كند مگر آن‌كه مقصود طراح يا طراحان، آيه بعد از آن يعني آيه 9 سوره ممتحنه باشد (انّما ينهاكم...) كه البته در تست نيامده است ولي مفاد آيه مطرح شده در گزينه 1 (ولن ترضي...) هشدار خداوند به مسلمانان است در برابر خواسته دائمي يهوديان و مسيحيان (پيروي از دين و آئين آنان) كه تكليف مسلمانان موضعگيري در برابر اين خواست نامعقول است.
- در تست 21 رشته رياضي آمده است: از دقت در آيه شريفه: (الم اعهد اليكم يا بني آدم ان لاتعبدوا الشيطان انه لكم عدوّ مبين و ان اعبدوني هذا صراطٌ مستقيمٌ) مفهوم... مستفاد مي‌گردد.
1) توجه به صراط مستقيم كه همان بندگي خداوند است و مقبول فطرت او است. 2) گرايش فطري انسان به بندگي خداوند و جايگاه اراده او در تحقق آن گرايش 3) اخذ پيمان خداوند از انسان كه توحيد عملي را ثمره توحيد نظري قرار دهد. 4) آگاهي دادن به انسان كه همواره متوجه عمل به پيمان خود باشد تا از فريب شيطان در امان باشد.
گزينه انتخابي سازمان سنجش 3 بوده است در صورتي كه هر چهار گزينه مفاهيمي درست از آيه مطرح شده هستند.
در پايان از زحماتي كه طراحان عزيز متحمل مي‌شوند و از طريق طرح تست روشنگري مي‌كنند، قدرداني مي‌كنم و حتما اين بزرگواران مي‌دانند كه تست‌هاي آنان الگويي براي اين حقير و همكارانم خواهد بود.
به اين اميد كه رابطه ما و قرآن اين‌گونه باشد كه امام علي‌ع فرموده‌اند: «جعله اللهُ رياً لعطش العلماء و ربيعاً لقلوب الفقهاء و محاجَّ لطُرق الصّلحاء و دواءً ليس بعده داءٌ و نوراً ليس معه ظلمه: خداوند قرآن را سيرابي براي تشنگي دانشمندان و بهاري براي دل‌هاي فقيهان و زيارتگاهي براي راه‌هاي نيكوكاران و دارويي كه در پي آن دردي نيست و روشنايي‌اي كه با آن تاريكي نيست قرار داد.» خطبه 198 نهج البلاغه
علي جعفري ندوشن
كارشناس ارشد الهيات و معارف اسلامي
