.:: تاریخچه و اطلاعات شهر های ایران ::.

[eMer@lD]

گویندهء این قطعهء ماده تاریخ، حاج ملا هادی همدانی متخلص به نسبت است که از جمله شعرای آن عصر و مجاورین نجف اشرف بود. اولاد الاطهار، ص 125. به زلزله های تبریز در کتب متعددی از قبیل معجم البلدان، آثار البلاد، نزهت القلوب، جهان نما، مرآت البلدان، روضهء اطهار، تاریخ مینورسکی و رسالهء زلزله های تبریز آقای عزیز دولت آبادی به اجمال یا تفصیل اشاره شده، اما ما در اینجا به نقل ملخصی از نوشتهء صاحب اولاد الاطهار قناعت می کنیم. وی می نویسد:« در اواخر قوس، یکساعت از شنبه، سلخ ذیحجهء گذشته، زلزلهء شدیدی در تبریز رخ داد. این هشتمین زلزلهء هایله بود که بعد از ظهور صداهای جانگداز و هبوب بادهای رعد آواز شهر را چنان تکان داد که گویی زمین را به آسمان برده دوباره به زیر انداختند- همه جا ویران شد، اثری از عمارتهای بلند و بناهای محکم نماند، گنبد شنب غازان، رشیدیه، علائیه، دمشقیه، مقصودیه، مظفریه، نصریه، سلیمانیه و عمارات شیخ اویس و تکیه های متعدد، خصوصاً تکیهء سید مفتول بند و مساجد و مدارس خصوصاً مقصورهء مسجد جامع، مسجد علیشاه، مسجد استاد شاگرد، مسجد جهانشاه . مسجد پادشاه که در استحکام ضرب المثل بودند فرو ریختند.

چشمه های شهر بعضی در زیرزمین فرو رفتند و برخی از جای دیگر سر بر آوردند. در سمت شمال شهر شکافهای عمیقی پیدا شد، چنانکه اگر سنگی در آنها می افکندند صدای سقوط آن به گوش نمی رسید، اطراف شهر نیز تا بیست فرسنگ ویران شد. قریب چهار سال، هر چند روز یکبار زلزلهء خفیفی مردم را بیم می داد، مردم تبریز زمستان هول انگیزی را در زیر سقف های شکسته و یا خانه های چوبین در هم پیوسته، به بهار آوردند- بیگلربیگی شهر، نجفقلی خان دنبلی که از زیر خاک به سلامت جسته و از مرگ فرزند در این حادثه دلشکسته بود، دامن همت به کمر زد و به آباد ساختن تبریز قیام نمود.»باتغییرعبارت از همان کتاب، ص 120- 125. باید یادآور شد که پاره ای از بناهایی که مرحوم طباطبائی در اینجا یاد کرده قبلاً ویران شده بودند و پاره ای دیگر نیز فقط سقف و گنبدشان فرو ریخته بود، اما به هر حال بنا به نوشتهء صاحب ریاض الجنه زلزلهء شدید و هول انگیزی بود.

29. در 1216 ه. ق ، فرمانی از طرف فتحلیشاه قاجار صادر شد که ازبازرگانان تبریز عوارض صادرات و واردات نگیرند، تا تجار مجبور به ترک شهر نشوند و شهر رو به پریشانی و ویرانی نگذارد. متن این فرمان در سنگ مرمر بزرگیبه خط نستعلیق برجسته کنده شده و به بالای در ورودی مدرسهء طالبیهء تبریز نصب گردیده است. آثار و ابنیهء تاریخی تبریز، کارنگ، ص 31 ، تبریز 1347 ش.

DOROTHy hunt Smith. 30 .

خانم دروتی ه. اسمیت در وینچستر ماساچوست، از ناحیهء شمال شرقی ایالات متحده که نیواینگلند نامیده می شود به دنیا آمده، پدر او مهندس برق و یکی از ماًموران کمپانی بزرگ هیدروالکتریک آن منطقه بود. تحصیلات عالی او در کالج واسار یکی از قدیمی ترین دانشگاه های دخترانهء آمریکایی صورت گرفته، پس از ازدواج در شهر دانشگاهی پرینستون اقامت اختیار کرده و چند بار به اروپا مسافرت نموده و در سال 1961 نیز به اتفاق شوهرش یک سفر دور دنیا به عمل آورده و خاطرات این سفر را به صورت چند مقاله و دو کتاب به نامهای:

Memories of the East, 1966 خاطراتی از شرق)

I like People and Places, 1968

چاپ پرینستون، نیو جرسی منتشر کرده است- و در هر دو کتاب که در واقع مجموعهء چند مقالهء اوست فصلی راجع به بازدید تبریز مندرج است.

Datus C. Smith31.

32. خاطراتی از شرق، تاًلیف خانم دوروتی ه. اسمیت، ترجمهء کارنگ، ص 45 و 46، تبریز 1344ش.

33. سرای حاج رسول سه در دارد یکی به بازار شیشه گر خانه، یکی به خیابان تربیت، یکی به کوچهء هفت کچل، سرای حاج میرزا علی نقی نیز به بازار شیشه گر خانه دالان و دری داشت که بعد از احداث خیابان توپخانه از طرف شهرداری، آن دالان و در از بین رفت، اکنون در این سرای به خیابان توپخانه( شاه بختی) باز می شود.

34. بناهای امیر بین خیابان شاه بختی، بازار امیر و بازار مقبره واقع شده اند و به این سه محل راه دارند.

35. سرای میرزا مهدی به بازار کفاشان و راسته بازار در دارد.

36. سرای گرجیلر به خیابان فردوسی، راسته بازار و قیزبستی بازار راه دارد.

37. تیمچه های حاج شیخ و دالان وی به سه بازار راسته، سراجان و قیزبستی بازار راه دارند.

38. سرای حاج محمد قلی بین بازار حلاجان و راسته بازار واقع شده و به این بازار راه دارد.

39. دالان خان و سرای وی بین راسته بازار و خیابان دارائی واقع شده، دالان همچنان باقی است ولی سرای خان ویران شده و دوباره به صورت چند سرای آباد در آمده است. که در یکی از آنها به هزینهء آقای دکتر عبدالعلی شاهید، طبیب تبریزی در سالهای اخیر ساخته شده و به نام ابو علی حسین بن علی بن سینا، طبیب معروف ایرانی، سرای « بوعلی» نامیده شده است.

40. سرای میرزا جلیل بین راسته و آئینه ساز بازار واقع شده و به هر دوبازار راه دارد.

41. در عباسی سرائی است زیبا، سه طبقه و به دو بازار راسته و یمنی دوز بازارراه دارد.

42.یرای آقا دو در دارد یکی به یمنی دوز بازار باز می شود و یکی به بازارآقا که اکنون خیابان دارائی آن را قطع کرده است.

43. سرای میرزا شفیع بین سه بازار راسته، دلاله زن و یمنی دوز بازار قرار گرفته و به هر سه راه دارد.

44. یمنی نام یک نوع کفش بود.

45. سرای دو دری چهار در دارد، دو در آن به راسته قدیم بازار باز می شود و دو در دیگر به راستهء جدید.

46. دو در سرای حاج سید حسین کهنه به بازار راستهء قدیم و یک در آن به بازار میر ابوالحسن باز می شود.

47. سرای بزرگ شاهزاده دو در دارد یکی به یمنی دوز بازار و دیگری به بازار صادقیه باز می شود . سراهای شاهزاده از بناهای میرزا صادق وزیر آذربایجان بوده که به وسیلهء شاهزاده نایب السلطنه از وراث وی اجاره شده و مرمت یافته و به نامشاهزاده معروف گردیده اند.

48.محل آن مغازهء نانوائی بود، حاج حسین پیرامون فرش فروش، آنجا را مبدل به تیمچه کرد و مغازه ها ساخت. پیرامون در 1349 ش، در گذشت.

49. تیمچهء شعر بافان دو در دارد یکی به بازار میر ابوالحسن و دیگری به عباچی بازار باز می شود، تیمچهء اخلاقی نوسازاست، مغازه و انباری بود که چند سال پیش بوسیلهء فرشفروشی بنام اخلاقی به تیمچه مبدل شد.

50. مظفریه و قند فروش بازار و سرای میرزا محمد هر سه به دو بازار میر ابوالحسن و قیز بستی بازار راه دارند.

51. سرای حاج علی اکبر راهی نیز به عباچی بازار دارد.

52. در دیگر تیمچه های امید و حاج ابوالقاسم به بازار حلاجان باز می شود.

53. هر دو تیمچهء نوسازی هستند.

54. نادر میرزا در سال 1242 ه. ق ، در استرآباد متولد شده و در سال 1303 ه. ق، در تبریز در گذشته است. چهل مقالهء حاج حسین نخجوانی، ص 343، تبریز 1343 ش.

55. تاریخ و جغرافی دارالسلطنهء تبریز، ص 46.

56. حاج میرزا مهدی قاضی از اجداد خاندان قاضی طباطبائی تبریز است، مردی محترم و مستجاب الدعوه بود. نادر میرزا وی را ستوده، آثار خیر متعددی از او باقی مانده که غالباً به نام میرزا مهدی معروفند، نظیر مسجد مهدی و یخچال میرزا مهدی در خیابان ملل متحد.

57. ابنیه و آثاری که به هزینهء حاج شیخ جعفر قزوینی در تبریز و اطراف آن ساخته شده بسیار است از جمله پل سعید آباد و چند چشمه از پل رودآجی را می توان نام برد. حاج شیخ در قزوین و رشت نیز روستاها و مستغلاتی داشت و از خانواده های منسوب به وی، در تبریز خانواده های امینیان و نقشینه و در رشت خانواده های آصف و سمیعی معروفند.

58. رونوشت وقف نامه در ادارهء کل اوقاف آذربایجان نگهداری می شود. آقای حاج عبدالغفار نیشابوری مدیر کل محترم اوقاف از سر لطف نسخه ای از آن را به نگارنده مرحمت فرمودند.

59. حاج سید حسن جد خاندان معروف عدل است. به سال 1263 ه. ق ، در تبریز در گذشته و در مقبرهء خانوادهء انگجی به خاک سپرده شده است.

60. بنا به نوشتهء نادر میرزا، ص 239، محمد امین خیابانی از شعرای آن زمان در این باره دو قصیده گفته در یکی جعفروالهیاررا ستوده که مطلع آن بیت زیراست:

گل سنه بیر عرض ایدیم اول جعفر درداردن اول پلنگ بیشهء غیرت حاج ا للهیاردن

و در قصیدهء دیگر حسین کوزه گر را ستوده که مطلع آن چنین است:

من حسینون گورموشم دعوا سنی هر دلیر اولسا چالار حلواسنی

61. تلخیص با تغییر عبارت از ص 238- 240 و 305- 306 .

62. این فرمان را آقای دکتر سید هادی انگجی فرزند مرحوم حاج میرزا مهدی آقا، در اختیار نگارنده گذاشتند.

63. حاج میرزا محمد شیخ الشریعه در سال 1321 ه. ق ،در گذشته و در گورستان ده خسرو شاه دفن شده است. حاج میرزا ابوالحسن آقا یکسال پس از درگذشت حاج میرابوا لحسن یعنی به سال 1282 ه. ق ، در تبریز متولد شد، ادبیات و مقدمات علوم و قسمتی از ریاضیات و درس سطحی فقه و اصول را از آقا میرزا فتاح سرابی و میرزا محمود اصولی فرا گرفت و در سال 1304 ه. ق ، به قصد ادامهء تحصیلات به نجف اشرف عزیمت کرد و در حوزهء درس استدلالی فقه و اصول آقا شیخ محمد حسن مامقانی و فاضل ایروانی و حاج میرزا حبیب الله رشتی و دیگر اجله حضور یافت تا به درجهء اجتهاد رسید. در سال 1308 ه. ق ، به تبریز بازگشت و تا آخر عمر به تدریس و تاًلیف و رفع نیاز مسلمانان پرداخت.

از تاًلیفات وی از احة الالتباس عن حکم المشکوک من اللباس، حاشیهء رسائل شیخ مرتضی انصاری، حاشیهء ریاض، حاشیهء مکاسب شیخ انصاری، کتاب الارث( شرح باب ارث نجاة العباد صاحب جواهر)، کتاب الحج، کتاب الصلوة و کتاب الطهارة را می توان نام برد.

در هجدهم ذی قعدهء 1357 ه. ق ، در تبریز در گذشت، ماده تاریخ وفات مرحوم کلمهء « المغفور» است، ( مستفاد از ریحانة الادب، ج7، ص 60 - و نوشتهء مرحمتی حضرت آیت الله حاج میرزا حسن انگجی مدظله.) « فرزندان آن مرحوم آقایان حاج میرزا حسن آقا، حاج میرزا محمد علی آقا و حاج میرزا مهدی آقا هر سه در قم از آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری درس خوانده و در فقه و اصول و علم و معرفت به مرتبهء اجتهاد رسیده اند.

هر سه صاحب محراب و منبر و آسمان روحانیت تبریز را به منزلهء سه اختر فروزانند. نجابت و آقائی از سیمای آنان ساطع است.وقتی که انسان این سه برادر با فضل و کمال را می بیند به یاد اشراف عصر بنی عباس مانند سید مرتضی و سید رضی می افتد و بی اختیار به احترام قیام می کند. آنان از حیا و وقار سر به زیر می افکنند و چشم روی هم می گذارند، دیگران از مهابت آنان سر به زیر می افکنند و چشم بلند نمی کنند..... آقایان دکتر اسماعیل، دکتر محمود و دکترابراهیم انگجی در طب و شیمی دکتر هستند، در سویس رنج تحصیل کشیده اند هر سه برادر به ایران و آذربایجان علاقمندند، خدا هر شش برادر را در خدمت به نوع توفیق مرحمت فرمایاد.

نقل از رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تاًلیف دکتر مهدی مجتهدی، ص 182».

حاج میرزا مهدی آقا چند سال پیش در تهران به رحمت ایزدی پیوست، آقای دکتر سید هادی انگجی جراح معروف تبریز و آقای حاج سید علی انگجی امام مقیم مرکز، از فرزندان آن مرحوم هستند.

64- تاريخ و جغرافی دارالسلطنه تبريز ص.212

65. حاج شیخ جعفر قزوینی در همهء کارها آدم منظمی بود، زندگی اشرافی داشت، همیشه ندیمی با او بود، میرزا حسن خان خوئی درمنزل آقای حسین مهدوی واصف ازکارمندان ادارهء آمار، می گفت

ندیم وی از منسوبین ما بود، حکایت می کرد: روزی حاج شیخ دردی در پا داشت، ولی همچنان موًدب روی دو زانو نشسته و به مخده ای تکیه زده بود، آثار رنج از وجهاتش به چشم می خورد. من بودم و او، گفتم: حاج شیخ اگر دردی در پا دارند، اینجا کسی نیست، پای خود را به راحت دراز کنند. گفت: فلانی ما خود کس نیستیم؟، من از ادب و تربیت و نظم و ترتیب در زندگی وی در شگفت ماندم.

66. نقل از آثار و ابنیهء تاریخی تبریز، کارنگ، ص 35 و36، تبریز 1347 ش.

67.در بازدید سرایها و تیمچه ها آقای ابو ا لحسن ولائی با کمال لطف نگارنده را همراهی فرمودند.

[eMer@lD]

مقبره سلطان محمود سلطان محمودغازان در سال 697 ه. ق، به فکر افتاد که برای خود آرامگاهی بنا کند، برای ساختن آن قريه شام را انتخاب کرد و در کنار عمارت عادليه مه به امر ارغون خان ساخته شده بود، مقبره و عمارات منضمی آن را بنياد نهاد و موقوفاتی با در آمد قريب يکصد تومان (1) جهت ادارهء اين تاًسيسات تخصيص داد. خواجه رشيدالدين فضل الله در تاريخ مبارک غازانی در اين باره می نويسد: « پادشاهان مغول را رسم چنان بوده که مدفن ايشان نامعلوم و از آبادانی دور و در موضعی باشد که به جز معتمدان آفريده ای بر آن مطلع نبود و هيچ کس را بدان نزديک نگذارند. غازان خان چون مسلمان شد، فرمود هر چند رسم پدران ما اين است و اگر مسلمانی نيز نخواهد که مدفن او معين بود در دينداری او خللی نيست، ليکن چون مسلمان شده ايم بايد شعار ما نيز بر طريقه اسلاميان باشد، خصوصاً چون رسوم اسلامی بسياربهتر از آن عادات است و در اوائل حال به زيارت مشهد مقدس طوس علی ساکنه السلام و تربت سلطان بايزيد و ابوالحسن خرقانی و شيخ ابو سعيد ابوالخير و ديگر اولياء آن جا رفته و تربتهای آن بقاع و مجاوران آن مشاهده کرده و چون مسلمان شد زيارت مشهد مقدس امير المومنين علی عليه السلام و ديگر مشاهد و مزارات اوليای بغداد دريافت، روزی فرمود کسی که بر اين گونه مرده باشد و مزار او بر اين گونه بود چگونه او را از مردگان توان شمرد؟ هر چند ما را مرتبهء صلحا نيست ليکن از راه تشبه به ايشان ابواب البری بايد ساختن تا به برکات آن رحمت خدای تعالی ما را دستگيری نمايد و چون در دارالملک تبريز بود آن جا را اختيار فرمود و در جانب غربي، در موضع شنب(2) خويشتن طرح کشيده آن را بنياد نهاد و اين زمان چند سال است که به عمارت آن مشغولند و از گنبد سلطان سنجر سلجوقی به مرو که معظم ترين عمارات عالم است و ديده بود بسياربا عظمت تر از آن بنياد نهاده و هياًت و طرح آن بقاع و کيفيت مصارف آن خيرات به طريق اجمال برين موجب است:
گنبد عالي- اضافت فرش و طرح و بهای شمع و عطرومذاب مصالح حلاوه در شبهای جمعه به اسم حفٌاظ ؛ و مواجب مرتزقه از حفاظ و عمله.
مسجد جامع- اضافت فرش و طرح و بهای شمع و مذاب و عطر؛ و مواجب مرتزقه از خطيب و امام و واعظ و موًذن و مکبر و عمله.
مدارس- اضافت فرش و طرح و وجه روشنايی و عطر و آلات خزفي(3) و غيرها؛ و مواجب مرتزقه از مدرٌسان و معيدان و فقها و عمله.
خانقه- اضافت فرش و طرح و آلات مطبخ و وجه روشنايی و عطر؛ و مواجب مرتزقه از شيخ و امام ومتصوفه و قوالان و خادم و ديگر اصناف عمله؛ و مصالح آش بامداد و شبانگه و سماع عام در ماهی دو نوبت؛ وصدقهء معينه به رسم فقرا و مساکين جهت بهای کرباس و مداس (4) و پوستين گول (5 ) .
دارالسياده- اضافت فرش و طرح و بهای شمع و مذاب و عطر؛ و وظيفهء مرتبٌ که به مهماتٌ دارالسياده قيام نمايد و خدمت سادات به موجب شرط واقف به جای آورد؛ و معاش سادات از نقيب که مقيم آنجا باشد و سادات آينده و رونده؛ و مواجب عمله از خادم و مصبخی و ديگر کارکنان که آنجا باشند.
رصد- اضافت فرش و طرح و بهای مذاب و بزر و عطر؛ و اصلاح و مرمت آلات و ادوات ساعت و رصد و آنچه به کار آيد؛ و مواجب مرتزقه از مدرس حکيمات و معيد و متعلمان و خازن و مناول6 و ساير عمله.
دارالشفاء- اضافت فرش و طرح و بهای مذاب و بزر و عطر و آلات خزفي؛ و مواجب مرتزقه از طبيب و کحال و جراح و خازن و خادم و عمله؛ و مصالح ادويه و اشربه و معاجين و مراهم و اکحال7 و مزوٌرات8 و جامهء خواب و ملابس بيماران؛ و تجهيز اموات9 که بيگاه آنجا وفات يابند.
بيت ا لکتب- اضافت فرش و طرح و بهای مذاب؛ و مواجب مرتزقه از خازن و منازل و فراش؛ و مصالح و مرمت کتب و ثمن کتب ضروری و بياض صحيح.
بيت القانون – اضافت فرش و طرح و بهای مذاب وبزر؛ و مواجب مرتزقه از کاتب و خازن و فراش؛ و مصالح و اخراجات قوانين و نسخ و احياء آن و بياض صحيح.
بيت المتوالي- مواجب به نام يکنفر بواب که آن را مقرر است.
حوضخانه- مصالح مذاب و بزر و عطر و ابريق و سبو و خم و کوزه؛ و مواجب به اسم يک نفر فراش.
گرمابهء سبيل- مصالح ميرز10 و سطل و گل و چراغ و بيل و مجرفه11 و هيزم و علف گلخن؛ و مواجب عمله از حماٌمی و نوکران و جامه دار و وقاٌد12.» وسپس از انواع خيرات و مبراتی نام می برد که نشان می دهد دستگاه حکومت آن روز به چه نکات باريک توجه و عنايت داشته. ما برای روشن شدن ذهن خوانندهء عزيز به ذکراجمالی آنها قناعت می کنيم:
آش بيروني- که امراء مغول و تازيک و کسانی که آن جا آيند بعداز زيارت به کوشک روند و آن آش را آن جا بخورند.
آش بزرگ- که هر سال در سالروز در گذشت واقف، بعد از حضور در مجلس ختم و خواندن فاتحه، به حضار از مجاوران بقاع، ائمه، اعيان و مستحقان تبريز بدهند.
حلاوه- که در شبهای جمعه به رسم اهل مسجد و خانقاه و مدارس و ايتام و ساير جماعت بدهند. اخراجات عيدين و ايام و ليالی متبرکه ازعاشورا و شب براة و غيره.
مکتب ايتام- که همواره صد نفر يتيم را قرآن آموزند و تربيت کنند؛ چون قرآن آموختند، به عوض ايشان صد کودک ديگر بياورند و معيشت همهء اين کودکان را تاًمين و همه را سنٌت بکنند و مواجب پنج نفر معلم و پنج رقيب و پنج عورت را که از کودکان مزبور غمخوارگی کنند بپردازند.
هديهء پوستين- به مستحقان مسکين هر سال دو هزار پوست گوسفند خريداری و هديه کنند.
هديهء مصحف- هر سال صد مجلد مصحف تازه برای هديه ابتياع بکنند.
تربيت اطفال سر راهي- کودکانی را که به راه می اندازند بر گيرند و اجرت دايگان و مايحتاج ايشان بدهند تا آنگاه که بزرگ شوند و به سن تمييز رسند و صنعتی يا پيشه ای توانند آموخت.
تجهيز اموات غريب- غربائی که د ر تبريز وفات يابند و مستحق باشند ايشان را کفن و دفن کنند.
چينهء مرغان- انواع مرغان که در شش ماه زمستان که سرما و برف باشد گندم و دانه بر بام ريزند تا بخورند و هيچ کس آن مرغان را نگيرد.
پنبهء بيوه زنان- برای پانصد تن بيوه زن درويش، هر سال پنبهء محلوج دهند هر يکی را چهار من، تا مايه سازند.
عوض ظرفهای شکسته- امينی را در شهر تبريز نصب گرداندند که عوض سبو و کوزه ای را که غلامان و کنيزکان و کودکان هنگام آب کشيدن بشکنند و از خداوندگان بترسند، بدهد.
راه و پل- هزينهء پاک کردن راهها از سنگ وپل بستن بر برجويها تا هشت فرسنگی تبريز از محل معين پرداخت شود.
تعمير موقوفات- ساختمانها و ضياع و عقار و مستغلات موقوفه از وجه معين در ولايت تعميير و مرمت گردد13.» و چون موقوفات همه معين شد ، برای اينکه اخلالی در کار ايجاد نشود، وقفنامه را در هفت نسخه تهيه کردند و به امضاء علما و قضات بزرگ رسانيدند، يک نسخه به کعبه، يک نسخه به بغداد فرستادند و يک نسخه در تبريز ماند و چهار نسخهء ديگر را به چهار شهر معتبر ارسال داشتند و مقرر شد هر حاکم و قاضی و امامی که سر کار می آيد اين وقفنامه از طرف وی نيز امضاء و مهر شود تا وقفنامه و مفاد مندرجات آن هميشه معتبر و در مدٌ نظر باشد.
وصاف الحضرة شهاب الدين عبدالله شيرازی اديب و مورخ معروف معاصر خواجه رشيدالدين نيز عمارت شام را ستوده و نوشته است:

اين بنا در سال 697 ه.ق، آغاز گرديد و در سال 702 ه . ق ، پايان پذيرفت. تا شام . بام روزگار در پی هم بوده، کسی بنيانی بدين رصانت نديده است. برای ساختن آن مهندسان حاذق و صنعتگران آزموده از همه سو گرد آمدند، آهن و ارزير مورد نياز از روم آورده شد. پايه ء بنا را تا ارتفاعی از سنگ تراش و بقيه را با آجر ساختند، اکنون بلندی برج يکصد و سی گز است: بلندی ديوارهشتاد گز، بلندی طاقهای مقرنس و محل کتابه ده گز و بلندی طاس گنبد چهل گز. قطر دايرهء برج پنجاه گز و عرض ديوار آن ده گز- سی و سه آجر – است.بناهايی که در کنار آن ساخته شده اند عبارتند از : مسجد، خانقاه، مدرسهء شافعيهٌ ، مدرسهء حنيفٌيه، دارالشفا، بيت المتولي، بيت الکتب؛ رصد خانه، برای استفادهء طلاب علم نجوم، رصد حرکات ستارگان، ترويج حساب و زيح و مقام احکام حوادث؛ حکيميهٌ، برای اقامت حکماء ربانٌی و اطبای جسماني؛ بيت السياده، جهت اقامت سادات که آيهء شريفهء « انماٌ ير يدالله ليذهب عنکم الرجس اهل البيت و يطهٌراً 15 » پيرايهء مناقب ايشان است؛ و حوضخانه. بعد اساره به متن کتابهء بنا کرده که با« الحمدلله القديم، الذی بقاءه دائم و وجوده واجب» شروع شده و پس ازثناء پروردگار و نعمت پيامبران عظام و رسول برگزيدهء اسلام و تمجيد مفصل متداول خان بزرگ، نصرة الدنيا والدين محمودبن ارغون خان بن اباقاخان، با آرزوی مغفرت و رحمت و جنان و رضوان برای وي، پايان پذيرفته است14. و سپس به توصيف تزئينات بنا پرداخته و نوشته که: آراستگی صورو غرائب نقوش آن مايهء شگفت آزر بتگر است. سيصد من لاجورد در نقاشی سطوح ديوارها مصرف شده، ساير رنگها و طلای لازم برای تلوين و تذهيب را نيز از آن قياس می توان کرد. اسباب زينت بنا چند عدد قنديل زرين و سيمين گرانبهاست و مخصوصاً يکی از آنها که سقف خانقاه آويخته شده است يکهزار مثقال طلا دارد16.

دونالد ويلبر مولًف کتاب « معماری اسلامی ايران در دورهء ايلخانان» اشاره به وجود مينياتوری کرده که معتقد است در حدود 717 ه. ق ، يعنی حداکثر چهارده سال بعد از در گذشت غازان خان ترسيم يافته است. اين مينياتور برج غازانی را نشان می دهد که بنايی است دوازده ضلعي، در ميان باغ عادليهٌ ارغون خان وعبارت کتابه های آن يکی « سلطان محمود غازان خلد الله ملکه و خلافته» و ديگری « لااله الاالله، محمد رسول الله» و چند حديث معروف است، ولی معلوم نيست نقٌاش عين متن کتابه های اصلی بنا را در مينياتور آورده باشد. ويلبر با استفاده از اين مينياتور طرح زيبايی از برج مقبرهء غازان تهيه کرده که ما عين آن را در صفحهء پيش آورديم17

مقبرهء غازان و عمارت منضمی آن ساليان دراز معمور بود چنانکه اين بطوطه جهانگرد معروف مغربی هنگام مسافرت به تبريز در عمارت غازانی فرود آمده و در بارهء آن چنين نوشته است:

[eMer@lD]

« پس از دو روز راه پيمايی به شهر تبريز رسيديم و در خارج شهردر محلی موسوم به شام منزل کرديم .قبر غازان پادشاه عراق در اين محل است. در کنار مقبرهء وی يک مدرسه و يک زاويهء زيبا ساخته اند، در اين زاويه مهمانسرائی وجود دارد که در آن اشخاصی که به شهر وارد يا از آن خارج می شوند اطعام می گردند. غذای آنان عبارت است از نان و گوشت و حلوا و برنجی که با روغن پخته می شود. مرا نيز در اين زاويه که در ميان آبهای روان و درختان سر سبز قرار گرفته بود منزل دادند و فردای آن روز از دروازهء بغداد وارد شهر شديم18».

حمدالله مستوفی متوفی در 740 ه. ق ، می نويسد: « در زير شهر به موضعی که شام می خوانند، خارج باروی غازاني، غازان خان شهرچه ای بر آورده و جهت خوابگاه خود در آنجا عمارات عاليه کرده چنانکه مثل آن در تمامت ايران نيست.19»
بناهای شام غازان تا قرن يازدهم همچنان آباد و پا بر جا بود. اسکندر بيگ ترکمان می نويسد:« در 1012 ه. ق ، سال هفدهم جلوس شاه عباس اول، هنگامی که روميان پس از اقامت متمادی مجبور به ترک تبريز و هزيمت به ديار خود شدند، تبريز به اندازه ای ويران بود که محلی مناسب برای جلوس پادشاه پيدا نشد و در شنب غازان که معمور و آباد بود اجلال نزول نمود20.» همچنين در ضمن ذکر وقايع سال 1019 ه . ق ، سال بيست و چهارم سلطنت همان شاه می نويسد: « چون عمارت شنب غازان تبريز که ساخته و پرداختهء معمار همت پادشاه غازان است و مدارس و خوانق بر دور گنبد پادشاه مرحوم که در رفعت و بلندی مشهور جهان و ازغايت ارتفاع ثانی گنبد هرمان است ساخته شده جای مستحکم است به خاطر انور رسيد که مبادا روميه آن را در مقابل کوب قلعهء تبريز گردانيده به ذخاير و يراق و حارس و نگهبان استحکام داده باز گردند و تسخير آن به سهولت دست ندهد، به آنجا نيز توپ و تفنگ و آذوقه و يراق کشيده فوجی از تفنکچيان قدر انداز را به خراست آن تعيين کردند21.»

اما متاًسفانه در همين سال می بينيم که به دستور ماًمور شاه عباس عمارتهای کهن موجود در حوالی گنبد شام غازان تخريب و مصالح ساختمانی آن در بنای قلعه ای که برای جلوگيری موقت از هجوم روميان ضرورت داشت به کار می رود. صاحب عالم آرا دليل اين تخريب را چنين بيان می کند:« اما بنا بر وصول آوازهء لشکر روم فرصت تخريب قلعهء سابق و ترتيب قلعهء جديد ولاحق نمی شد، در اين وقت که مراد پاشا به قاعده ای که گذشت عود نمود، آن اراده از خاطر خطير سر زد که منوچهر بيگ ايشيک آقاسی را که مرد کارديدهء کاردان بود به سر کاری عمارت قلعه تعيين فرموده مقرر داشتند که تا اول بهار مصالح و ضروريات از عمارات منهدمهء تبريز خصوصاً شنب غازان که ويرانی به آن راه يافته بود به ربع رشيدی کشيده، در وقت بهار که هوا روی به اعتدال آرد شروع در عمارت قلعه نمايند واحکام مطاعه به صدور پيوست که استادان بناء و سنگتراش و عمله و فعلهء عمارت ازعراق و هر طرف به تبريزآمده به زودی عمارت قلعه را به اتمام رساند22. اما با وجود اين اقدام ناشايست، باز گنبد و قسمتی از بناهای آن از خطرتخريب در امان می ماند، چنانکه کاتب چلبی که در 1045 ه . ق ، همراه سلطان مراد چهارم پادشاه عثمانی به تبريز آمده، در اين باره می نويسد:« بناهای عظيم غازان مانند قلهء غلطه در ميان باغچه ها از مسافت دور به نظر می رسد.جانب غربی و شمالی و جنوبی تپهء مزبور جلگهء وسيعی است که به درياچهء « اروميه» منتهی می شود و تمام آبهايش بدان سمت جاری است و در همه جا خانه های منقش و با شکوه و باغچه های صفا بخش و خلد آسا و در هر طرف گلزارها و باغهای پر درخت و در هر گوشه آبهای روان و نشيمنهای فراوان وجود دارد. کثرت و وسعت باغچه ها به اندازه ای است که عساگر بيشمار آل عثمان سه روز به بريدن اشجار آن پرداختند ولی نتوانستند عشر آن را قطع کنند و در موقع کوچ باز سواد درختان مثل اول ديده می شد. انگور باغها بدون دانه و بسيار لطيف و چنان زياد بود که هنگام اقامت ما، هم افراد سپاه ازآنها استفاده کردند وهم به مال و مواشی داده شد ولی باز نقصان محسوسی درآن پديد نيامد23.»البته عساکر آل عثمان تنها به قطع اشجار و نهب اثمار آنها قناعت نکردند بلکه انسانها، حيوانات و بناهای ارزندهء اسلامی را نيز تا آخرين حد امکان از پای در آوردند، حتی به بناهايی که مربوط به صفويان و قزلباشها نيز بود ابقاء نکردند، عمارات شام غازان را هم از اين معامله مستثنی نداشتند24 . تاورنيه بازرگان و جهانگرد فرانسوی که در سال 1046 ه . ق ، به ايران سفر کرده « از آنهمه بنای زيبا که در شام غازان بوده فقط برجی را ديده که ميان دشت، در سمت باختری تبريز قد علم کرده بود. هر چند در آن تاريخ بيش از نيمی از بنای مزبور بر اثر مرور زمان و حوادث دوران فرو ريخته بود. از غرائب تصادفات آن که کمتر از سه سال پيش، در نخستين سفر تاورنيه، قسمت بزرگی از اين بنای عهد غازان هنوز بر جای بود و در عرض سه روزی که لشکريان سلطان مراد چهارم به خرابی و تاراج شهر تبريز دست زدند، اين بناها مثل بسياری ديگر از اثار تاريخی شهر نابود شد25.»
شاردن جهانگرد معروف که قريب سی و پنج سال پس از نخستين سفر تاورنيه به تبريز آمده در بارهء بناهای شام غازان می نويسد:« غازان خان پادشاه ايران که مقٌر فرمانروا ئيش تبريز بود در همان جا به خاک سپرده شده است. هنوزهم منارهء اعظم مخروبهء مقبرهء او پا بر جاست و آن را به نام وي، منارخان می گويند26.»
جملٌی کارری شايد يگانه جهانگردی است که اين مناره را به تفصيل تعريف کرده است. او در سال آخر سلطنت شاه سليمان صفوی به ايران آمده از راه قم به اصفهان رفته، در گذشت وی و تاجگذاری شاه سلطان حسين صفوی را ديده و در هر دو مراسم سوک و شادی ، شرکت نموده است. او دربارهء برج مقبرهء غازان خان می نويسد: « روز شنبه به تماشای برج شام غازان رفتيم- برجی که عده ای بدون سند و مدرک، تصور می کنند همان برج بابل است. اين برج دويست پا بلندی و چهل پا قطر دارد. ضخامت ديوارهای آن نيز که در بعضی جاها رو به خرابی می رود تا دوازده پا می رسد- تقريباً سه متر و نيم . در پائين برج دری هست که به پلکان حلزونی شکلی هدايت می شود و پس از يکصد و بيست پله به اطاق کوچکی منتهی می گردد. ديوار خارجی برج با کاشيهای پر نقش و نگار و خطوط و اعداد گوناگون تزئين يافته و طبقهء اول قسمت درونی آن با نرده هايی سنگی محدود گرديده و می گويند اين قبر بانی برج است27.» جهانگردان و جغرافی نويسان ديگر نيز توصيفاتی از اين قبيل کرده اند و از مجموع آنها روشن می شود که اين بنا در بدو امر بسيار آباد و مورد توجه عموم و مزٌين به کاشی و مرمر و يکی از نمونه های عالی هنر دورهء ايلخانی بوده، اما در نتيجهء حوادث تاريخی و زلزله و عدم توجه حکام و فرمانروايان بعدي، مانند ديگر بناهای تاريخی رو به ويرانی گذاشته و به علت اينکه نام مقبره و مسجد و وقف و دين در ميان بوده باز از انهدام و از بين بردن عمدی بقيه از طرف عوام خودداری می شده است، اما در زمان قاجاريهٌ در نتيجهء نفوذ و دنيا طلبی يکی دو مالک روحانی بقايای اين بنای تاريخی به کلی تخريب و با خاک يکسان شده است. نادر ميرزا مولًف تاريخ و جغرافی دارالسلطنهء تبريز، از قول پسر عموی خود که در سال 1301 ه. ق ، ماًمور بررسی و تهيهء مشخصات آثار تاريخی تبريز جهت مشاراليه بود می نويسد:«... من در 1286 ه. ق، از ويرانه های اين بنا ديدن کردم زير زمينهای متعدد و هزاران آجر و کاشی سالم و سنگهای شفاف ومنقور و دو ستون سالم و کنده کاری شده به قطر يک ذرع و طول دو ذرع در آنجا بود. من از پير مردی پرسيدم چرا از اين همه آجر کسی استفاده نمی کند؟ گفت: چون وقف است علما حرام می دانند. اکنون که روز ششم صفر 1301 ه. ق ، است و پانزده سال از آن تاريخ می گذرد آجر و کاشی سالمی به جا نمانده حتی سنگهای بنا نيز کنده شده و هم اکنون مردم مشغول کندن بنيان هستند. به يکی از آنها به نرمی گفتم پانزده سال پيش اين جا را ديده بودم، سئوال و جواب آن تاريخ را نيز به او گفتم. گفت: بلی پانزده سال قبل همان طور بود که گفتيد، علت آن هم منع علما بود. اما چند نفر از علما که او به اسم گفت و من رعايت ادب کرده و نمی نويسم در اين نزديکی چشمه و قنات احداث کرده اند و فتوی داده اند که اين سنگها حلال و خريد و فروش آنها مجاز است. چون اهل اين جا بهار و تابستان مشغول کشت و زرع هستند و در زمستان بيکارند اين سنگها را کنده با مال خود به قنات آقايان حمل و بهای آن را صرف معاش زمستانی خود می کنند28.»تا سی سال پيش باز شکستهء آجرو کاشی زيادی در کنار مسجد ويرانهء شام غازان به صورت پشته اين جا وآن جا به چشم می خورد حتی پاره ای از آجرها و کاشيها نيز سالم بودند اما به تدريج آنها هم از بين رفته اکنون جز نام بنا و تاًسف تنها، چيزی ازآن جا به جا نمانده است. با توجه به اين مراتب لابد به نظرمی رسد که تخريب بناها و غارت اثاث، عنوان و علتی دارد اما مقبره چگونه از بين رفته است؟آقای دکتر عباس نخجوانی فرزند ارشد مرحوم حاج محمد نخجواني، از علاقمندان به آثار باستانی است ميگفت: قر يب پنجاه سال پيش روزی بر روی ويرانه های شام غازان از پير مرد سال خورده ای اين مطلب را سئوال کرديم. گفت: مقابر باقی بود، سنگهای مرمر بزرگی داشت، هنگام جلوس مظفرالدين شاه همه را کندند و به عالی قاپوبردند. اکنون اين سنگها در حياط موزهء تبريز موجود و عبارت ذيل برروی آنها منقور است:

« تاريخ جلوس ميمنت ماًنوس اعليحضرت قوی شوکت شاهنشاه، وليعهد اسلام پناه سلطان مظفر الدين شاه، ابن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ناصر الدين شاه صاحبقران، در دارالسلطنهء تبريز روز شنبه هجدهم ذيقعدهء يکهزار و سيصد و سيزده، جلوس مبارک بر سرير سلطنت در دارالخلافهء طهران روز يکشنبه بيست و پنجم ذيحجه ء هزار و سيصد و سيزده هجری که در سنهء هزار و دويست و هفتاد وهشت به ولايت عهد نايل و سی و هفت سال مملکت آذربايجان به حکمرانی اين سلطان رشک روضهء رضوان بوده، خلد الله ملکه- راقمه موسی منشی آستان مبارک29.




زيرنويس:

1- تومان برابر ده هزار دينار طلاست. ف. ن .

2- دانشمند ارجمند آقای دکتر منوچهر مرتضوی استاد دانشکدهء ادبيات و علوم انسانی تبريز، در بارهء اين کلمه تحقيق ارزنده ای دارند که ضمن مقالهء « تبريز در روزگار خواجه رشيد الدين» مندرج در ص 244- 282 « مجموعهء خطابه های تحقيقی در بارهء رشيد الدين فضل الله همداني» ، از انتشارات دانشگاه تهران، 1350 ش ، آمده است.
3- سفالين.
4- نوعی کفش روستايي.
5- گول، دلق و جامهء پشمينه ای با موهای آويخته که درويشان پوشند. ف . ن .
6- متصدی توزيع مواجب و هدايا و عطايا.
7- انواع سرمه و داروهای چشم.
8- مزور آشی که برای بيمار تهيه شود- در ترکی آن را مزوره گويند.
9- غسل دادن و کفن کردن مردگان.
10- ميزر به معنی عمامه و دستار- ومئزر به معنی فوته و لنگ حمام است.
11- پاروب، بيل چوبين. ف . ن .
12- ملخص از ص 207- 211 ، تصحيح کارل يان، چاپ هرتفورد انگلستان 1940 م. وقاد به معنی هيزم کش است.
13- مستفاد از : تاريخ مبارک غازاني، ص 212- 215 .
14- آيهء 33 از سورهء الاحزاب، خدا می خواهد پليدی را از شما اهل بيت دور کند و پاک سازد شما را پاک ساختني.
15- متن اين کتابه در تاريخ و صاف 21 سطر است، چاپ بمبئی 1269 ه. ق .
16- مستفاد از همان کتاب، ج 3 ، ص 187- 188. تهران 1333 ش
17-- ص 135- 137- کتابه های مينياتور را سواژه اسلام شناس فرانسوی برای ويلبر خوانده است. دونالد ويلبر به نقل از ابوالقاسم و شمس کاشانی J Sauvagetمينويسد که قسمتی از گنبد در سال 704 ه . ق ، که هنوز تزئين آن تمام نشده بود فرو ريخت و پنجاه کارگر گرجی و ارمنی در زير آن به هلاکت رسيدند. اما گنبد دوباره ساخته و مرمت شد.
18- سفر نامه ، ترجمه ء دکتر محمد علی موحد، ص 225، تهران 1337 ش. رحله، متن عربي، ص 233، بيروت 1964 م.
19- نزهت القلوب، به کوشش دبيرسياقي، ص 87 ، تهران 1336 ش.
20- مستفاد از: عالم آرای عباسي، ص 639 ، تهران 1334 ش .
21- همان کتاب، ص 822.
22- عالم آرای عباسي، ج2 ، ص 826 .
23- رک به: مقالهء تبريز، ترجمهء نگارنده، مندرج درص 188- 193 ، مجلهء معلم امروز،شماره5 ، تبريز 1335 ش.
24- تاتی و هرزني، ص 23 ، تبريز 1333 ش.
25- نقل از: ص 96 جغرافيای تاريخی گيلان، مازندران، آذربايجان از نظر جهانگردان. تاًليف ابوالقاسم طاهري، چاپ تهران 1347 ش.
26- سياحتنامهء شاردن، ترجمهء محمد عباسي، ج 2 ، ص 405 .
27- سفر نامهء کارري، ترجمهء دکتر نخجوانی و کارنگ، ص 21 .
28- ملخص از ص 102.
29 – آتار ابنيه تاريخی تبريز تاليف نگارنده ص. 16 / 17 چاپ تبريز 1347 ش.

منبع : آثار باستانی آذربايجان جلد اول چاپ دوم سال 1374 صفحه 162 نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگي تاليف : عبدالعلی کارنگ

[eMer@lD]

ربع رشیدی که امروزه فقط آثار مختصری از آن باقی مانده از بناهایی است که توسط خواجه رشیدالدین فضل الله، وزیر سلطان محمود غازان ایجاد شده است. بنا در زمان آبادانی شامل 24 کاروانسرای وسیع و 1500 دکان و 30000 خانه و تعدادی حمام و باغ و کارخانه های پارچه بافی و کاغذ سازی و دارالضرب و تولید رنگ و نظایر آن بوده است.
حدود200 قاری قران از کوفه و بصره و شام دایما" و به نوبت در این تاسیسات قرآن را تلاوت می کرده اند و 400 فقیه و 100 فقیه و 1000 طلبه در مدارس آن سکونت داشته و به کسب علم مشغول بوده اند .تعداد 50 پزشک حاذق از کشورهای مختلف در دارلشفای آن به معالجه بیماران اشتغال داشته اند. به این ترتیب معلوم می شود كه ربع رشیدی در زمان خود یك شهر علمی با كتابخانه ای حاوی هزاران جلد از كتب معروف زمان و آزمایشگاه های متعدد کشاورزی بوده که در این آزمایشگاهها انواع گیاهان دارویی کشت و تکثیر و آزمایش می شده است. پس از قتل خواجه رشیدالدین فضل الله که در سال 718 هجری ق اتفاق افتاد دشمنان او هر چه را که داشت غارت کردند و این شهر را با تمام تاسیساتش ویران کرده و همه چیز را به غارت بردند. چهار پایه برج ویک پشته خاک و سنگ به جای مانده کنونی از آثار ربع رشیدی نیستند، بلکه پایه های برجهای قلعه ای هستند که در سال 1020 هجری قمری به امر شاه عباس، با تخریب و حمل مصالح ساختمانی بناهای عظیمی چون شنب غازان ، بقایای ربع رشیدی، قلعه ها و سراهای رومیان و قبور شعرا و عرفا و امرای مدفون در مقبره الشعرای سرخاب و دمشقیه آنها را بنا کرده اند .

[eMer@lD]

ربع رشيدى مهمترين مركز علمى ـ آموزشى در قرن هفتم است كه به دست وزيردانشمند ايلخانان، خواجه رشيدالدين فضل اللّه همدانى (645ـ 718 ق)، ساخته شد. اين مقاله به بررسى نسخه الآثار الباقيه ابوريحان بيرونى (د440 ق) مىپردازد و نويسنده مىكوشد ضمن برشمردن ديگر نسخه ها با ارائه قراين و شواهد اثبات كند كه نسخه خطى موجود در دانشگاه ادينبورگ انگلستان، همان نسخه اى است كه در تبريز و براى كتابخانه "ربع رشيدي" فراهم گشته است.

داستان "ربع رشيدى" يا شهركى كه خواجه رشيدالدين فضل اللّه همدانى (645 ـ 718 ق)، وزير دانشمند ايلخانان بزرگ ايران، در حدود سال 700 ق، در سمت شرقى تبريز (دامنه كوه سرخاب) در داخل باروى غازانى ساخته بود چندان پرآوازه است كه در اينجا حاجتى به شرح و تفصيل در باب آن نباشد. اما يكى از عمارات ربع رشيدى كتابخانه مشهور آنجاست، چنان كه خود خواجه رشيد دو " بيت الكتاب" را در جوار گنبد ميانى (در سمت راست و چپ آن) با حدود بيش از000/60 مجلد كتاب ياد كرده است. از جمله گويد هزار عدد مصحف در آنجا نهاده كه 400 نسخه با حلّ طلا نوشته و10 نسخه به خط ياقوت مستعصمى، خوشنويس نامدار، و نيز تنها 000/60 دينار (زر) از براى نگارش و نگارگرى و جلدسازى نسخه هاى جامع التواريخ خود هزينه كرده است. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
بارى ربع رشيدى كه خواجه همدانى براى آن بذل جهد و مال بسيار كرد، در پى قتل او يكسره دستخوش نهب وغارت جهال و همج رعاع شد؛ يك چند رونق سابق را فرزند دانشمند و خردمندش، خواجه غياث الدين وزير، به آنجا بازگرداند، ولى ديرى نپاييد كه باز در پى قتل او هم (21 رمضان 736 ق) روى به ويرانى نهاد و تمام اموال و موقوفات آن مصادره شد و آن كتابهاى نفيس جملگى به تاراج رفت؛ اكنون اطلال خرابه هاى ربع رشيديه در سمت شرقى تبريز، حاكى از وجود آن بنياد بزرگ نيكوكارى و دانشگسترى ايران در گذشته هاى دور است.
گاهى در فهرستهاى نسخ خطى كتابخانه هاى غالباً خارج از كشور، يا نظر به طبع بعضى كتابها كه شرح نسخه بدلها را داده اند، برحسب مشخصات آنها و برخى قراين و امارات تصريحى يا تلويحى، ظن محتمل بر آن ميرود كه نسخه اى معين بازمانده از كتابخانه تاراج شده ربع رشيدى وجود داشته باشد؛ چنانكه از اين دست شايد بتوان برخى نسخه هاى مجلّدات خود جامع التواريخ رشيدى را ياد كرد كه اكنون شرح چنين بازيافته اى گهگاهى و اتفاقى از گفتار ما بيرون است. اما يكى از موارد مذكور به گمان و حدس قريب به يقين، نسخه كتاب الآثار الباقيه ابوريحان بيرونى (د440 ق) موجـود در كتابـخانه دانشـگاه ادينبـورگ انگلستان است و گفتار حاضر درباره آن، نظر به موجبى خاص ميباشد.
پيشتر بايد گفت كه طبع فعلاً يگانه كتاب الآثار بيرونى، در سده گذشته، با كوشش و ويرايش علامه شرقشناس شهير، ادوارد زاخائو (V. Zakhidov) آلمانى (1845-1930م) صورت پذيرفت كه واقعاً يكى از نمونه هاى والاى طبع علمى ـ انتقادى محقّقانه در جهان به شمار ميرود (لايپزيك 1878 / 1923م) . طبع زاخائو براساس سه نسخه خطى شناخته شده الآثار تا زمان وى صورت گرفت كه در مقدمه آلمانى كتاب مشخصات آنها به تفصيل بيان شده و اختلافهاى متن در هامش كتاب با علائم L ،R ،P نمايانده شده است :
1) L : نسخه متعلّق به موزه بريتانياست (افزوده ريچ / ش 4791) كه معرب و مشكول است و در 1079ق و گويا در يكى از شهرهاى مركزى ايران تحرير شده است .
2) R : نسخه متعلّق به راولينسن كه در موزه بريتانيا نگاهدارى ميشود و به دست يعقوب تفرشى در 1254ق در تهران و از روى نسخه اى كهن متعلّق به كتابخانه مسجد امام خمينى (سلطانى سابق) تهران كتابت شده است.
3) P : نسخه كتابخانه ملى پاريس (منضمات عربى/ ش 713) كه معرب و مشكول است. تاريخ كتابت ندارد، اما نظر به مشابهات ظاهرى آن با نسخه L (لندن) گمان ميرود كه در حدود همان سال 1079ق تحرير شده باشد.
زاخائو هر سه نسخه را كه داراى اغلاط و نقايص همسان هستند، ظاهراً برنوشته از يك نسخه "اصل" يا "مادر" ميداند، كه شايد همان نسخه خطى مسجد امام خمينى (سلطانى سابق) تهران بوده باشد؛ ولى هر سه نسخه به لحاظ رفع نواقص و ارقام جداول متن و جز اينها، مكمل يكديگر هستند. زاخائو فهرست مبسوطى از نقايص و سقطات و اغلاط هر يك به دست داده است. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] در ادامه ما بدين نظر اشاره خواهيم كرد كه گويا اين نسخه اصل (/ مادر) متعلّق به مسجد امام خمينى تهران، همان نسخه الآثار ربع رشيدى (قديم) متعلّق به كتابخانه دانشگاه ادينبورگ انگلستان باشد. منتها پيشتر مىبايست به ديگر نسخه هاى موجود از اين كتاب، بازيافته در طى دهه هاى 30 ـ50 سده بيستم، نيز اشارتى كرد.

صفحه نخست نسخه خطى

[eMer@lD]

آثار البالقيه ربع رشيدى
به خط ابن الكتبى به تاريخ 707 ق
كتابخانه دانشگاه ادينبورگ، شماره Arab161
علامه زاخائو در جايجاى متن مطبوع كتاب، با اجتهاد و فراست علمى، بر حسب سياق، دريافته است كه پاره هايى از متنِ اثر نسبت به اصل سـاقط ميباشـد، اين امر از براى دانشـمندانى كه در باب موضوعى از الآثار بيرونى تحقيق ميكردند، همواره اسباب دريغ و افسوس و ناخرسندى بوده است؛ چنان كه از جمله مرحوم سيد حسن تقى زاده در طى نامه هايى (به سال 1338 / 1339) به مرحوم عباس اقبال آشتيانى نوشته است :
"گمان ميكنم درطهران نسخه الآثارالباقيه مال بيرونى پيدا شود، زيرا كه مرحوم اعتضاد السلطنه در كتاب فلك السعاده خود از آن نقل ميكند؛ در صورتى كه در تمام كتابخانه هاى فرنگ و اسلامبول دو سه نسخه بيش نبوده كه مأخذ طبع زاخائو بوده و همه آنها ناقص بودند. اين است كه از نسخه چاپى شايد پنجاه صفحه " ناقص" است كه دسترسى بدان نداريم، اين جانب از روى قطعات منقول در فلك السعاده بعضى اصلاحات در نسخه چاپى خودم كردم، همچنين بايد سعى و اهتمامى در پيدا كردن كتاب المسالك و الممالك جيهانى به عمل آيد…". [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
سرانجام ماكس كراوزه (M.Krause) و هلموت ريتـر(H. Ritter) ضمن كاوش در كتابخانه هاى تركيه (1933م) خوشبختانه به وجود نسخه اى كامل از متن الآثار الباقيه بيرونى در كتابخانه عمومى استانبول (ش 4667) پى بردند كه تاريخ كتابت آن 603ق است (Or. I, 1933, p.75.) و بدينسان ساقطات اثر در طبع زاخائو معلوم و مكشوف شد. سپس دو تن از شاگردان كراوزه و ريتر در مكتب شرقشناسى آلمان، با مقابله نسخه چاپى و خطى مزبور "ساقطات" معلوم را بيرون نويسى كردند و آنها را ضمن تطبيق با مواضع سقط در صفحه وسط متن مطبوع زاخائو به چاپ رساندند : اين دو تن يكى كارل گاربرسِ(K.Garbers) هامبورگى و ديگرى يوهان فوكِ (J.----) هالى بودند كه هر يك بخشى و بر روى هم تمام "ساقطات" الآثار بيرونى را در مجموعه "اسناد چاپ نشده اسلامى" منتشر كردند [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] كه در ايران نيز كتابفروشى جعفرى تبريزى همين دو بخش را با عنوان ساقطات الآثارالباقيه عيناً به طور افست تجديد چاپ كرد (1348ش).
از آن پس، ويرايش نوين الآثار بيرونى، بر اساس نسخه كامل كتابخانه عمومى استانبول، همواره مورد انتظار و مطالبه محافل شرقشناسى و ايرانشناسى بوده است؛ ليكن اين امر پس از انقراض نسل شرقشناسان غول آساى كلاسيك (در آلمان و هلند) ديگر صاحب همتّى پيدا نكرد، تا اين اواخر كه در ايران قرعه فـال به نام بنده افتاد، چنان كه مركز نشر ميراث مكتوب مجدّانه وسايل كار را فراهم ساخت و تصوير نسخه كتابخانه عمومى استانبول را كه ميكروفيلم آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران (ش 49) وجود داشت در اختيارم قرار دادند، ولى بايد از وجود دو نسخه مهم ديگر از الآثار الباقيه بيرونى در جهان (علاوه بر آنچه زاخائو ياد كرده است) نيز سخن گفت : يكى نسخه كتابخانه كاخ توپكاپى استانبول (ش 3043) كه تاريخ كتابت آن 813 ق است و ميكروفيلم آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران (ش 971) وجود دارد؛ اين نسخه رونوشتى تقريباً كامل از نسخه كتابخانه عمومى استانبول است كه هر چند به خطى خوش ولى مغلوط و پر از اشتباه است، و ديگرى نسخه كتابخانه دانشگاه ادينبورگ انگلستان اسـت (ش 161) كه تـاريخ كتابت آن سـال 707 ق بـه خـط كاتب شهـير، ابن الكُتْبى (د 754ق) اسـت كه داراى 25 مجلس مينياتور منسوب به مكتب "ايرانى" عهد مغول ميباشد. با وجود آگاهى پيشـين و ديـرين درباره اين نسخه، اما نوميد از امكان حصول نسخه عكسى آن، كار تصحيح ثانوى علمى ـ انتقادى الآثار بيرونى را آغاز كردم، سرانجام بسى دير، پس از آنكه نيمى از متن كتاب ويرايش شده بود باز به همِت مدير محترم مركز نشر ميراث مكتوب و به لطف استادان ايرانى و انـگليسى دانشـگاه اديـنبورگ ـ سعـيهم مشـكوراً ـ تصـوير نسبتاً كار آمدى از آن به دست آمد و آشكار شد اين نسخه كه "مادر" همه نسخه هاى پيشين آن به شمار آمده است نيز مانند آنها داراى همان "ساقطات" موجود در نسخه كامل و يگانه كتابخانه عمومى استانبول است، ولى داستان نسخه ادينبورگ كم و بيش مفصل است كه اكنون ما مجملى از آن را در اينجا بيان ميكنيم.
تاكنون ايران شناسان درباره نسخه الآثار بيرونى متعلق به كتابخانه ادينبورگ سه گفتار نوشـته اند :
1) مقاله تى. وى. آرنولد (T. W. Arnold) با عنوان "عمل سزارين در نسخه خطى الآثار بيرونى" (جشن نامه براون، 1922م) كه مؤلف در آن برحسب شرح بيرونى و تصوير راجع بدان همين را نشانگر ديرينه ترين عمل سزارين (رُستمين) ميداند. سپس آرنولد مىافزايد كه اين نسخه خطى قبلاً در تملك آقاى ار. ام. ام. بينينگ در مُدرَس هند بوده و او آن را به سال 1851م / 1268ق در اصفهان خريده است؛ و اول بار هم پروفسور زالمان آن را در نشريه سن پترزبورگ (1912م) توصيف كرده است. متأسفانه اين نسخه موارد ساقطه از متن طبع زاخـائو را جبران نميكند، اما خصوصيات نقاشى هاى ايرانى (25 مجلس) در آن، ناظر به مكتب ميانرودانى (عراق)، اولاً تحت نفوذ سنن چينى و مغولى، ثانياً تحت تاثير نقاشى هاى بيزانسى ناظر به هنر كليساى نسطورى در زير سلطه مغولان ميباشد. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
2) مقاله هـ . ك . مولر(H. K. Moller) دانماركى با عنوان "نگارگرى الآثار در دستنوشته ادينبورگ" (يادنامه بيرونى، 1355 ش/ 1976م) كه با شرح مشخصات نسخه شناسى آن (178گ [به غلط"212"گ]، 5/13×30 س م، هر صفحه 21س) گويد كه : اين نسخه در كنار كتاب جامع التواريخ رشيدى، در عهد استيلاى مغولان بر ايران يا در زمان ايلخانان بزرگ، احتمالاً با عنايت به جنبه هاى فنى كتابت و نقاشى در تبريز نوشـته شده است؛ هر چند كه تصاوير مزبور زياد با مطالب تاريخشناسى كتاب الآثار تناسبى ندارد، اما ظاهـراً اين كار به دليل احترام بانى آن نسبت به ابوريحان بيرونى صورت پذيرفته است. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
3) گفتار بلند پ . سوكك (P.Suocek) با عنوان "نسخه هاى خطى مصوّر الآثار بيرونى" كه در مجموعه مقالات دانشمند وعارف كه به ياد ابوريحان بيرونى و جلال الدين رومى منتشر شده به چاپ رسيده است. در اين مقاله همان مطالب مزبور به تفصيل بيشتر و شرح جزييات ديگر بازگفته شده و احتمال داده شده است كه اين نسخه بايستى در تبريز يا مراغه تحرير و نقاشى شده باشد؛ اما سوكك هر25 مجلس موصوف را جداگانه و به طريق كاملاً فنى و با طبعى استادانه و زيبا و پيراسته در پايان گفتار خود فرانموده است. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
بنابراين و برحسب قراين و شواهد ديگر، چنان كه پيشتر هم راقم اين سطور نوشته است : ما ذره اى ترديد نداريم كه نسخه خطى الآثارالباقيه، (ادينبورگ) به سال 707ق در تبريز و براى كتابخانه ربع رشيدى از براى خواجه رشيدالدين فضل اللّه همدانى وزير فراهم گشته است، درست همانطور كه جامع التواريخ تأليف خود او و جز اينها را در همان زمان (بين سالهاى 706 تا 710ق)، استادان فن بدينگونه با تصاوير و مجالس آراسته كردند. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
اما كاتب و شايد هم نقاش نسخه الآثار بيرونى، ابن الكتبى، همانا نصيرالدين ابوالمحاسن يوسف بن الياس بن احمد خويى شافعى بغدادى (د754ق)، طبيب و عالم به فرايض و اصول، باشد كه زمانى استاديار مدرسه مستنصريه در بغداد بوده است و از تأليفات وى كتاب ما لايسع الطبيب جهله را در مفردات طبى (تاليف711ق) ميتوان نام برد. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

اكنون آنچه گفتنى است همانا سبب احترام خاص و اظهار قدرشناسى خواجه رشيد الدين فضل اللّه همدانى وزير، عالم و مورخ، نسبت به عالم كبير رياضى ايران، حكيم ابوريحان بيرونى است. و اين امر چنانكه محققان آثار اين دو مرد بزرگ علم در ايران زمين گفته اند، بسا بدين موجب باشد كه اصولاً خواجه رشيد پيرو مكتب تاريخى يا ملل و نِحل نگارى و جامعه شناسى ابوريحان بوده است. دو تن از برجسته ترين دانشمندان ايرانشناس در اين خصوص تحقيق كرده اند :
يكم، كارل يان (K.Yahn)، طابع مشهور مجلّدات جامع التواريخ رشيدى، در طى دو گفتار : يكى گفتارى با عنوان "زندگى و آموزه بودا" (از كمالشرى، رشيدالدين) در مجله آسياى مركزى (1956م) كه در آن گويد خواجه رشيد همدانى از كتاب تحقيق ماللهند بيرونى در كتاب "تاريخ هند" جامع التواريخ خود بهره وافى برده است، از جمله تعاليم بودايى مشروح در آن را با اطلاعات كمالشرى بخشى هندى زمان خود در آميخته است. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] ديگر گفتارى به عنوان " در باب اساطير و دين هنديان حسب روايت مسلمانان سده هاى ميانه" (جشن نامه هانرى ماسه، 1963م) است كه آن هم راجع به فقرات مأخوذ و منقول خواجه رشيد از كتاب الهند بيرونى در "تاريخ هند" جامع التواريخ خود ميباشد. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]


دوم، پروفسورجان بويل (J.Boyle)، استاد نامدار تاريخ عصر مغول و ايلخانان ايران، كه در گفتارى با عنوان "بيرونى و رشيد الدين" (يادنامه بيرونى، 1976م) از جمله گويد كه : خواجه رشيد همدانى يگانه نويسنده در سده هاى ميانه است كه از كتاب الهند بيرونى، مطالب جغرافيايى و تاريخى را استفاده كرده است، چه تا زمان ابوالفضل علاّمى (د 1011ق)، مؤلف آيين اكبرى، كسى بدان كـتاب توجه و اسـتناد نكرده است، مگر خواجه همدانى كه در "تاريخ هند" جامع التواريخ خود را از آن گفتاور نموده است، به علاوه وى احتمالاً از كتاب پاتنجلى بيرونى هم ـ كه آن را از سانسكريت به عربى ترجمه كرده است ـ نيز مىبايست بهره برده باشد.

_________________________

پ

[eMer@lD]

سومین هتل صخره ای جهان کندوان تبریز سومین هتل صخره ای جهان استان: آذر بايجان شرقي شهرستان: تبريز عکاس: بهزاد تركي زاده
هتل پنج ستاره لاله در روستای کندوان تبریز ،سومین هتل صخره ای جهان است.
ساخت این هتل صخره ای در آذربایجان شرقی توسط شرکت توسعه گردشگری ایران انجام شده است.



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471543

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: ورودی هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471542

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: نمای بیرونی هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471541

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: نمای بیرونی هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471544

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: نمای بیرونی هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471545

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: داخل اتاق هتل


سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471546

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: داخل اتاق هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471549

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: نمای داخل هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471548

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: جکوزی


سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471547

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: نمای داخل هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471550

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: سرویس های هتل


سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471551

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

توضيحات: نمای بیرونی هتل



سومین هتل صخره ای جهان



عكاس: بهزاد تركي زاده | كد عكس: CHTN03471552

مكان: استان آذر بايجان شرقي، شهر تبريز

[eMer@lD]

توضيحات: نای داخل هتل

[eMer@lD]

برج خلعت پوشان در ده کیلومتری جاده تبریز ـ تهران در کنار جاده، برج آجری منشوری شکل قرار دارد که به برج خلعت پوشان مشهور است. این بنا در اواخر دوره صفویه احداث شده است.
در زمان قاجار خلعت اهدایی شاهان برای حاکمان آذربایجان در این برج بر دوش آنها انداخته می شد. برج سه طبقه است. طبقه اول و دوم سرپوشیده و طبقه سوم بدون سقف است. آخرین مراسم خلعت پوشان در سال 1330 هجری قمری در زمان حکمرانی صمد خان مراغه ای انجام گرفته است.
در سال های اخیر دانشگاه تبریز این بنا را مرمت کرده است.

سفر به دیار غیرت مندان

تعطیلات پانزده خرداد امسال را رفتم به تبریز.جاتون خالی خیلی حال کردیم.در این قسمت به خود شهر می پردازم.
ایل گلی(شاه گلی)منظره آن در شب زیباتر است.جالب است بدانید عمق استخر آن در جاهایی به ٨-٧ متر می رسد.موزه بسیار عبرت آموز مشروطه.در این موزه شما میتوانید آشنایی مختصری با نقش آفرینان مشروطه از ستارخان گرفته تا باقرخان و حتی کسروی و ایرج میرزا و ... بدست آورید.

[eMer@lD]

میدان ساعت-ساختمان شهرداری که ظاهرا اولین ساختمان بتنی ایران است.مقبره الشعرا که مدفن بسیاری از شاعران از جمله شهریار-خاقانی-اسدی طوسی و ... است.

در کنار مقبرا الشعرا بازدید از موزه قاجار نیز شاید جالب باشد.در این موزه وسایل پراکنده ای از دوران قاجار گرد هم آمده.از دیگر آثار اطراف مقبره شعرا موزه آثار گچی استاد بهتونی ست.من نمی دانم چه کسی به این بنده خدا لقب استاد داده.البته زحمت زیادی کشیده اما زحمتش ارزش زیادی ندارد.(البته به نظر من)یکسری وسایل مانند میوه جات و غذاها را با گچ ساخته و رنگ آمیزی کرده.

در همان حوالی خانه ثقه السلام نیز که از مبارزین مشروطه بوده و به دار آویخته شده قرار دارد. همچنین موزه قرآن که شامل نسخ خطی و قدیمی ست هم در مسجدی(بقعه صاحب الامر) در همان حوالی واقع شده.

موزه تبریز یا موزه آذربایجان نیز داری آثار جالب و زیبایی است.سنگ معروف بسم الله-مجسمه های بسیار زیبا و ...

در کنار موزه ،مسجد کبود با کاشی کاری های بی نظیر فیروزه ای اش(اخیرا در کنار این مسجد پارک خاقانی و یک مجتمع تجاری زیبا ساخته اند.از آن کارهای نادری که جای دلگرمی دارد)و در زیر مسجد مقبره سازنده آن (جهانشاه)قرار دارد.
یه شعر قشنگ هم بالای سردر مسجد نقش بسته بود.
کردار بیار و گرد گفتار نگرد چو کرده شود،کاربگویدکه،که کرد


پشت مسجد هم اخیرا یک قبرستان تاریخی پیدا کرده اند مربوط به عصر آهن(٣۵٠٠ سال پیش).حتما سر بزنید.
ارگ علیشاه از دوران سلجوقی که ابهت و عظمت آن انسان را مبهوت می کند.هرچند که چیزی از آن باقی نمانده و اکثر آن در زلزله تخریب شده.تازه باقی مانده آن را نیز حضرات می خواسته اند در طرح توسعه مصلی تبریز خراب کنند.پل کابلی که به نظر می رسد بیشتر برای اینکه در ورودی شهر از طرف تهران یک چیزی جلب نظر کند ساخته شده و گرنه اصلا لزومی به آن نبوده و کلا باعث اختلال در خیابان های اطراف هم شده.


جالب است بدانید در پشت ارگ یک سالن بزرگ معروف به شیر و خورشید و یک کتابخانه مجهز بوده که ظاهرا بدستور امام جمعه سابق تبریز خراب شده.معلوم نیست که این مملکت صاحب ندارد که یک نفر اینگونه میراث مملکت را تخریب می کند [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
بافت سنتی بازار بخصوص بازار مظفریه(بازار فرش تبریز) و مسجد جامع در دل بافت بازار نیز از دیگر جاذبه های شهر است.می گویند تبریز بزرگترین بازارسرپوشیده جهان را داراست.

از دیگر آثار شهر می توان به برج آتش نشانی در داخل شهر (از این برج آتش نشان ها در زمان گذشته بر کل شهر احاطه داشته اند)و برج خلعت پوشان در ورودی شهر تبریز از طرف تهران اشاره نمود.

بقعه عون بن علی(منسوب به فرزندان امام علی)بر فراز کوه برای کسانی که هوس کوه نوردی دارند نیز شاید جالب توجه باشد.ربع رشیدی (باقی مانده دانشگاهی که بدستور وزیر ایلخان غازان خان - خواجه رشید الدین فضل الله) در پشت پمپ بنزین خیابانی عباسی در حال نابودی آخرین بقایای خود است.


آرامگاه دوکمال (مقبره کمال الدین خجندی از شعرای قرن هشتم و کمال الدین بهزاد مینیاتوریست معروف قرن دهم)در محله بیلانکوه در باغی مشجر و زیبا و خانه استاد شهریار نیز در بافت قدیمی شهر از دیگر آثار قابل توجه می باشند.


اما یک نکته:کلا تبریزی ها خیلی علاقه دارند از تهرانی ها تقلید کنند.در برج سازی -نامگذاری خیابان هایشان(زعفرانیه-ولی عصر و ...).شهر تبریز دو اشکال عمده دارد.اولا در حد مشهوربودن وکلان شهر بودنش تمیز نیست.دوم اینکه شهر از نظر خیابان بندی و ترافیکی مشکل عمده دارد.