خانه مستوفي الممالك
نشاني: ضلع جنوب‌غربي چهارراه گلوبندك
در نيمه دوم قرن سيزدهم، ناصرالدين شاه قاجار مهم‌ترين حامي و باني ساخت بناهاي مختلف در تهران بود، به طوري‌كه در خلال سلطنت طولاني و نسبتاً آرام او، باروي هشت ضلعي جديدي با 12 دروازه و يك ميدان مركزي با شكوه به نام ميدان توپ‌خانه براي شهر گسترش يافته تهران ساخته شد.
يكي از بناهاي اين دوره (ناصري)، خانه مستوفي‌الممالك، واقع در داخل حصار غربي است كه از جهات مختلف جاي تأمل دارد. عمارت مستوفي‌الممالك متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدين شاه قاجار، يعني حدود 110 سال پيش، با سبك و سياق خاص معماري آن دوره، كه ويژگي آن استفاده از عناصر و بن‌مايه‌هاي اروپايي است، ساخته شده‌است.
اين بنا خانه يكي از اصيل ترين رجال دوران قاجار و پهلوي، يعني ميرزا حسن خان مستوفي‌الممالك، فرزند ميرزا يوسف‌خان مستوفي‌الممالك، است كه در قسمت‌هايي تحت عناوين شجره‌نامه، زندگي‌نامه و مشاغل و مناصب حكومتي، به آنها اشاره شده‌است.
خانه مستوفي در 1311 ق، يعني هنگامي كه ميرزا حسن خان مستوفي‌الممالك 19 سال بيش‌تر نداشت، ساخته شده است. با توجه به اين‌كه محمدتقي‌خان رياست بنّا خانه و منصب معمار باشي‌گري را در طول مدت سلطنت ناصرالدين شاه عهده‌دار بود تا بر احداث بناهاي ساخته شده توسط درباريان نظارت كند، و با توجه به اين‌كه ساختن اغلب بناهاي درباريان را در محله سنگلج به وي نسبت داده‌اند، به احتمال زياد، وي را مي‌توان معمار يا ناظر ساخت بناهاي مستوفي‌الممالك دانست.
اين خانه داراي مشخصات خاص بناهاي مسكوني دوره قاجار است و ورودي آن در بخش شرقي بنا است كه با چند پله به حياط متصل مي‌شود. دور تا دور بنا را حياط احاطه كرده است.
اين عمارت از جهت اين‌كه خانه مسكوني يكي از سران مشروطه و رجال نامي تاريخ معاصر ايران است و با توجه به اين كه نمونه‌اي كم نظير و كامل از بناهاي مسكوني دوره قاجاريه بوده و نيز به جهت موقعيت محلي آن، يعني واقع شدن در محله سنگلج، از ديدگاه سياسي، اجتماعي، فرهنگي، تاريخي، هنري، معماري و ... قابل بحث و بررسي است. بناي مستوفي از شمال با كوچه مستوفي، از شرق با كوچه چال حصار و از غرب و جنوب با اماكن مسكوني هم‌جوار است. زمين ملك به طول 57 متر و دو عرض 29 متر و 33 متر است و انتهاي كوچه چال حصار قرار گرفته است.
ابعاد بنا نيز در حدود 5/24 در 5/19 متر و ورودي بنا هم در حدود دو متر از سطح كوچه پائين‌تر است.
نماي شرقي داراي دو پنجره بزرگ در طبقه اول، در چوبي دو لنگه (ورودي اصلي بنا) و سه پنجره مربع شكل كوچك جهت نورگير زيرزمين است.
نماي شمالي داراي چهار ستون مدوّر در طبقه اول، شش پنجره بزرگ و دري در قسمت وسط و چهار پنجره كوچك مربع شكل جهت نورگير و زيرزمين و يك در فلزي در وسط، براي ورود به زيرزمين و حوض خانه آن است.
نماي جنوبي حدود يك متر پايين‌تر از سطح نماي شرقي، يعني در حدود سه متر پايين‌تر از سطح كوچه است. در قسمت بالا يا طبقه اول، نما داراي ده ستون كامل مدور و دو نيم ستون چسبيده به بدنه بنا در دو گوشه و در قسمت پايين يا نماي زير زمين 12 ستون سنگي است كه هشت تاي آن به صورت جفت‌جفت (چهار جفت) است. هفت پنجره بزرگ در بالا و هفت پنجره مربع شكل كوچك جهت نورگير زيرزمين در پايين نما قرار گرفته است. سقف بنا شيرواني و داراي يك خر پشته و دودكش آجري است.
قسمت‌هاي مختلف بنا شامل در ورودي چوبي دولنگه، آستانه كتيبه‌دار با هفت پله مرمرين و دو ستون در بالاي آن است كه به سالن مركزي مرتبط مي‌شود و در سمت چپ و راست آستانه ورودي دو اتاق و در دو طرف سالن مركزي دو اتاق ديگر و بالاي هر دوي آنها دو اتاق ديگر قرار گرفته است. در واقع سالن مركزي شش اتاق در اطراف دارد.
تزيينات بنا بيش‌تر به صورت گچ‌بري و داراي نقوش حيوانات افسانه‌اي با سر انسان و بدن شير، انسان بال‌دار يا فرشته، گل و گياه به شكل پيچك يا طرح اسليمي دسته گل، گل و گلدان، سبد پر ميوه، پرندگان شكار شده و آويخته مثل قرقاول و اردك و ... است.
ميرزا حسن خان مستوفي الممالك، فرزند ميرزا يوسف مستوفي‌الممالك و شكر خانم، دختر رئيس يكي از قبايل كرد، يكي از اصيل‌ترين شخصيت‌هاي تاريخ سياسي معاصر ايران است و مقام و لقب مستوفي الممالك بيش از يك قرن در خاندان او بوده است.
مستوفي در لغت به معناي حساب‌دار و دفتردار خزانه و در عرف حكومتي وزير دارايي است. او در پنجم رمضان 1291 ق، در تهران متولد شد. از پنج سالگي زيرنظر معلم سرخانه و زيرنظر محمودخان ملك‌الشعرا تحصيل كرد. مستوفي در سن 60 سالگي درگذشت و جنازه وي در آرامگاه پدرش، خانقاه قلندرشاه، در ونك به خاك سپرده شد.
جواب بصورت نقل قول
