تاتوره (در اصطلاح بین المللی گیاه شناسی ، Datura L. spp. )، جنسی از تیرة بادنجانیان ، شامل
تقریباً پانزده نوع / گونه گیاه علفی یکساله ، چند ساله یا درختچه مانند ، کمابیش زهرناک ، دارای گُلهای پیوستهْ گلبرکِ شیپورآسا، بیشتر سفید یا بنفش ؛ بعض گونه ها خواصّ دارویی و (همچون افیون و بَنگ * ) تخدیری دارند، و بعض دیگر را به خاطر گلهای بزرگ اندکی خوشبوی آنها در خانه ها و باغها می پرورند. این مقاله به وصف سه گونة L. D. stramonium ، L. D. fastuosa و Mill. D. innoxia اختصاص دارد.
واژة فارسی تاتوره (یا، گاهی ، تاتوله ) و اسم جنس لاتینی این گیاهان ، داتورا (مذکور در بالا) از دهتورا یِ هندی و این از دَهتّورا یِ سانسکریت ، که ریشه یا مأخذش معلوم نیست ، گرفته شده اند.
تاریخچة شناخت . از گیاهان زهرناکی که تئوفراستوس / ثاوفرسطس (حکیم و قدیمترین گیاه شناس جهان غرب ؛ ح 371ـ 287 پیش از میلاد) زیر عنوان اعمِّ strykhnos ( ستریخنُس ) ذکر کرده (بی وصف ریخت شناختی آنها) آن یکی را که «سبب دیوانگی ] موقّت [ » و حدوث «توهّمات » و، درصورت زیاده روی درخوردن آن ، مورث «دیوانگی دایم » و، سرانجام ، مرگ می شود، آ. هرت ، ویراستار و ترجمان تألیف تئوفراستوس ، منطبق با L. D. metel (در نامگذاری جدید، مترادفِ هم innoxia D. و هم D. fastuosa ؛ رجوع کنید به شونبک ـ تمسی ، گیاه شناس اتریشی و کارشناس تیرة بادنجانیان ، ص 45ـ 48) پنداشته است (ج 2، مقالة 10، فصل 11، فقره های 5 ـ6، ص 270ـ273). همچنین گیاهی را که دیوسکوریدس (سدة اول میلادی ) در تألیف مشهور خود، > اندر هیولای طبّ < ، با نام اخصِّ strykhnon manikon (لفظاً، به معنای «ستریخنسِ جنون آور/ دیوانه کننده »؛ در ترجمة قدیم عربی اِصْطِفَن بن بَسیل ، ش 64، ص 337ـ 338 : «سطروخْنُن المُجَنِّن ») وصف کرده ، گونتر ، گیاه شناس انگلیسی و ویراستار ترجمه انگلیسی قدیم تألیف مزبور، برابرِ D. stramonium دانسته است (ش 74، ص 470). نظر به فقدان ریخت شناسی گیاه مذکور در تألیف تئوفراستوس و تفاوت ریخت شناسیِ «سطروخنن المجنّنِ» دیسکوریدس با ریخت شناسی D. stramonium به وصف دانشمندان جدید، شکّی نمی ماند که هر دو مترجم / ویراستار در تطبیق گیاه منظور با تاتوره اشتباه کرده اند. به عبارت دیگر، وصف هیچیک از انواع جنس تاتوره در آثار این دو یونانی بزرگوار نیست . لذا توضیح تاتوره و خواصّ آن را باید در آثار متقدّم داروشناسی دورة اسلامی جست وجو کرد (رجوع کنید به ادامة مقاله ).
گسترش جغرافیایی . شونبک ـ تمسی پراکنش سه گونة مذکور تاتوره را در حوزه گیاهْ جغرافیایی فلات ایران و بعض نواحی مجاور چنین گزارش کرده است (همانجا؛ نقل به اختصار): ـــ
1) D. stramonium (= D. tatula در نامگذاری قدیمتر لینّه ). گونه ای یکساله ، خودرو، به بلندی 30ـ120 (گاهی 150) سانتیمتر، دارای گلهای سفید و میوه ای جَوز (= گردو) مانند (رجوع کنید به «جوزِ ماثِل » در ادامة مقاله ) خارناک (همچون میوة کرچک ؛ برای ریخت شناسی مشروح آن به فارسی رجوع کنید به زرگری ، ج 3، ص 562 ـ564). پراکنش عمومی : در همة نواحی معتدل و گرم جهان ؛ در حوزة جغرافیایی منظور: عراق (کرکوک )، طالش (لنکران ، آستارا)؛ در ایران ، به مفهوم جغرافیایی اخصّ: آذربایجان ، گیلان ، مازندران ، گرگان ، اراک ، کرمان ، سیستان ؛ ترکمنستان ؛ افغانستان (هرات ، قندهار، کابل ، غزنه ، کُندوز، بَدَخشان ، بامیان ، و غیره )؛ پاکستان (نقاط مختلف ). دایماک و دیگران (ج 2، ص 584) نواحی معتدل کوهستان هیمالایا را نیز ذکر کرده اند.
2) D. fastuosa . از لحاظ ریخت شناسی ظاهری ، تقریباً همچون گونة پیشین است ، اما گلهای آن گاهی بنفش /
ارغوانی است . «جور» ی دارای گلهای سفید پُر پَر نیز یافت می شود. پراکنش عمومی : نواحی بَین المَدارَین یا مجاور اینها در آسیا و افریقا و امریکا ؛ نواحی حوزة دریای مدیترانه ؛ در منطقة منظور ما: افغانستان (ناحیة کابل )؛ پاکستان (ناحیة کویته ، مَکران و غیره ). دایماک و دیگران (ج 2، ص 585) آن را از «سراسر هندوستان » و D. metel را به عنوان گونه ای جداگانه از غرب هیمالایا و غرب شبه جزیرة دکّن ، و ثابتی (ص 310) یک «جورِ» وارداتی (غیربومی ) سفیدْگُل آن را، یعنی alba L. var. D. f. (= Nees D. alba ، لفظاً، «تاتورة سفید») از بندرعباس و با نام محلّی پَرِ مَنْگِناس ، گزارش کرده اند.
3) D. innoxia (لفظاً، «تاتورة بیضَرَر»)، یکساله ، به بلندی 60ـ200 سانتیمتر، دارای گلهای سفید.
پراکنش عمومی : امریکای مرکزی و شمالی ، حوزة دریای مدیترانه ؛ در منطقة منظور ما: ایران (نواحی مَکران و تهران )، افغانستان (نواحی کابل ، ننگرهار، جلال آباد، و غیره )، پاکستان (کویته ، بلوچستان ؛ برای تفصیلات ریخت شناسی و پراکنش رجوع کنید به شونبک ـ تمسی ، ص 48).
گذشته از این سه نوع ، ثابتی (ص 309) گونة درختچهْ مانند L. D. arborea (لفظاً، «تاتورة درختی ») را، که اصلش از امریکای جنوبی (پِرو، شیلی ) است ، با نام «تاتورة مُعطّر» گزارش کرده است : به بلندی 7ـ10 پا، دارای «گلهای ... سفید و معطّر و گاهی پُر پَر»، که «در باغهای جنوب ] ایران [ » کاشته می شود.
جَوزْ ماثِل (معرَّب گَوزِ ماثِل فارسی ). این اصطلاح در قدیمترین منبع فارسی داروشناسیِ موجود ما، کتاب الابنیة عَن حقایق الادویة ابومنصور موفّق هروی (سدة چهارم ؛ ص 94ـ 95) به کار رفته است . برای واژة ماثل صورتهای محرّفِ ماثن ، ماثم و ماثا در بعض منابع قدیم عربی (مثلاً، در تألیفِ گیاه شناس نامدار اندلُسی ، احمد غافقی ] متوفی ? 560 [ ، گ ] 115 [ ) و در نسخه های خطی هدایة المتعلّمین اَخَوَینی بخاری (سدة چهارم )، قدیمترین پزشکینامة بازمانده به فارسی ، صورتهای مهاثل / مهاتل و ماثله نیز یافت می شود (رجوع کنید به نسخة چاپی ، ص 630؛ نیز رجوع کنید به عیسی ، ش 11ـ14، ص 68 ، ش 2، ص 69). این واژه نیز از ماتل هندی ( > سانسکریت ماتله ) گرفته شده و از طریق فارسی به عربی راه یافته است (ابن میمون ، شرح مایرهوف ، ش 82، ص 44). «جوز ماثل » را قدما اصلاً به میوة گِردو مانندِ خارناکِ بعض گونه های تاتوره ، بویژه ، D. metel و fastuosa D. ، اطلاق کرده اند (همانجا) و سپس ، توسّعاً، به بوتة آنها، که شجرة المُرقِد/ المُرَقِّد (لفظاً، «بوتة خواب آور»؛ در اندَلُس ، به گزارش غافقی ، همانجا) یا، به اختصار، المُرقِد/ المُرَقِّد ( تحفة الاحباب ، ص 12، ش 100) نام داشت . در مورد ایران کنونی ، پارسا این نامهای محلی را برای تاتوره / جوز ماثل ضبط کرده است (ج 8، ص 63): بَچه قِزدِران (در اردبیل )، توخ (در بندر انزلی )، تاتوره (در ناحیة تهران )، داتورا و کَچَلا (ناحیة هریرود در شرق ایران )، مَرگِ موش (در بردسیر، کرمان ) و سینه اَزْغی (در بلوچستان ؛ شینَه اَزْغی به گزارش هوپر ، ص 112) برای گونة stramonium ، و تاتورة درختی (در ناحیة تهران )، کاسِه سَگ (در شاندیز، ناحیة مشهد) و پَرِمَنگِناس (در حوالی بندرعباس ) برای گونة fastuosa .
در منابع ما، قدیمترین ریخت شناسیِ جوز ماثل از آنِ احمد غافقی است (همانجا)، که ترجمة آن با وجودِ کوتاهی ، به سبب اهمیتش از حیث تاریخ گیاهداروشناسی ، در اینجا آورده می شود: «ثُمْنُشی ] بوته ای / درختچه ای [ است تقریباً به بلندی قدّ مَردی نشسته ، دارای برگهایی مانند برگهای بادنجان ولی از اینها کوچکتر، سخت تر و نرمتر، و گلهای سفید بزرگی به درازای کمتر از یک وَجَب و مانند دهانة شیپور در کاسبرگهای دراز سبز با دُمگُلهای دراز. میوة آن به اندازة گردو، دارای پوستی خشن که گویی خارناک است ، حاوی دانه هایی همچون دانه های مِهرْگیاه .»
خواصّ تاتوره . داروشناسان ـ پزشکان دورة اسلامی (احتمالاً تا روزگار داود انطاکی ، سدة دهم ) فقط عالم به زیانمندی تاتوره / جوز ماثل بودند. اینک نظرات چند تن از قدیمترینِ آنان در بارة این گیاه زهرناک (به ترتیب تاریخی ، با خودداری از ذکر مطالب مکرَّر):
1) عیسی بن علی (محتملاً همروزگار حُنَین بن اسحاق ، 194ـ 260): «جوز ماثا همانند جَوز القَی ء ] کُچوله * [ است ... مَزة ] دانه های [ چرب آن شیرین / مطبوع است . ] این دانه ها [ سرد در درجة چهارم است . خوردن آنها در نَبیذ ] خورنده را [ شدیداً مست می کند، و به قدر مثقالی فوراً می کُشد» (به نقل ابن بیطار ] ج 1، ص 175 [ ، که این مطالب را به عیسی بن ماسَّه ] متوفی ? 275 [ نسبت داده است ). 2) محمدِ زکریای رازی (251ـ 313): مُخدّر است و گاهی می کُشد؛ مستی ، سرگیجه ، غَثَیان ] دل آشوبه ، دل به هم خوردگی [ و قَی ء ] «استفراغ » در اصطلاح رایج فارسی [ می آورد (ص 169)؛ خوردن اندکی از آن ، تا نیم دِرْهَم ، فقط مستی سنگینی می آورد، و بیش از آن ، می کُشد؛ درمان ] مسمومیّت از جوز ماثل [ مانند درمان یَبْروح خوردگی است ] یبروح = ریشة مهرگیاه [ ، اما ] ضمناً [ باید ] به مسموم [ روغن گرم و کَرِه خورانید، دست و پای او را در آب گرم گذاشت و او را وادار به استفراغ کرد (همان ، ص 361). 3) ابن الجَزّار (متوفی 369): «عوارض ] خوردن تاتوره [ : زوال عقل ، سوزش معده ، نَفَس و عَرَق سرد، غَشی ، زردی چهره (یَرَقان )...» (به نقل ابن بیطار، ص 176). 4) اَخَوینی بخاری (متوفی ح 373) از «گَوز مُهاتُل » فقط به عنوان یکی از زهرهای «بِغایت سرد» یاد کرده است (همانجا؛ نیز رجوع کنید به پزشکینامة منظوم حکیم مَیْسَری ] سدة چهارم [ ، بیت 441: «و جوزِ/گوزِ ماثل آرَد کَس به مستی /به بیماری سپارد تندرستی »). 5) اما حکیم ایرانیِ همروزگار این دو، ابومنصور موفّق هروی (همانجا) مبسوط ترین نشانه شناسی و شیوة درمان تاتوره خوردگی را تا روزگار خود به دست داده است ، که می توان آنها را چنین تلخیص کرد: مخدّری است سرد در اول درجة چهارم و خشک در درجة سوم ، زیانمند برای مغز و دل ، که یک مثقال آن کُشنده است ؛ نشانه ها/ عوارض : خواب آلودگی ، «گوشاسب » (کابوس ، بَختک ؟)، «مَنِشْ گَردا» (تهوّع )، قی ء، «کالیوی » (هذیان ، بَلاهت ؟)، سرخی و خشکی و فرورفتگی چشمها، بسته شدن زبان ، دگرگونی رنگ ناخنها، بسیاریِ تعرّق سرد و، نزدیک مرگ ، تشنّج ؛ درمان : نخست واداشتن مسموم به استفراغ با خوراندن انگُبین ، شِوِد و بوره * آمیخته به آب گرم ؛ سپس گذاشتن دست و پای او در آب گرم ، مالیدن روغن گل سرخِ آمیخته به سرکه بر سر او، و خوراندن آمیزه ای از انگبین و سرکه و سَعْتَر * پس از رفع سرخی چشمها و فقط دوام خواب آلودگی ، خوراندن معجونی از سُعْد ، «تِریاق اربَعه » (رجوع کنید به پادزهر * )، جُندِ بیدَسْتَر (رجوع کنید به سگ آبی * )، اَنغوزه ، مغز دانة اَبْهَل * (از هر کدام به یک اندازه )، سیر، دارچین ، مغز کوفتة گردو، و انگبین ؛ سرانجام ، مالیدن روغن گرم سوسن * به تنِ او، تا به هوش آید. 6) ابن سینا (370ـ 428) در قانون خود (ج 1، کتاب دوم ، ص 465) چیز تازه ای در بارة جوز ماثل ندارد مگر این که می گوید دانه های آن شبیه دانه های تُرَنج (رجوع کنید به بادرنگ * ) و «دشمن قلب است ».
دستِ کم تا روزگار تألیف الجامع ابن بیطار (متوفی 646)، مؤلفان مذکور در الجامع و حکیمان فارسی نویس مذکور در بالا همه از مضرّات جوز ماثل سخن گفته اند، اما سپس خواصّی درمانی نیز برای آن یافته شد. در منابع ما، قدیمترین ذکر منافعی برای جوز ماثل در تذکرة داود انطاکی است (تألیف آن در 976)، که ، به نوشتة او، «در مصر داتوره نام دارد». وی ، علاوه بر زیانها، مصارفی درمانی هم برای تاتوره ذکر کرده است (ص 159): درمان بی خوابی مفرط ؛ خشکاندن رطوبتهای «غریبِ» بدن ؛ طِلای مطبوخ دانه های کوبیده و دیگر اجزای این گیاه با سرکه و انگبین برای تحلیل وَرَمها ] یِ گرم [ ، درمان استرخاء (سُستی ، شُلی ) عارضی اندامها و «استسقاء» (آماس ، وَرَم ؟ رجوع کنید به باد * ) و «قُشْعَریره » (لَرز ] ه [ ، لَرزش ؛ «خَدَر» (بی حسّی / کِرِخی اعضا)، و ریزش موی ] سر [ . بَدَل * آن در این افعال ، مهرگیاه است .
در بعض تألیفاتِ پس از تذکرة انطاکی ، بسط و شرح بیشتری در بارة خواصّ درمانی تاتوره یافت می شود. حکیم مؤمن در تُحفه خود (تألیف در 1080) چنین افزوده است (ص 258ـ 259): مسکّن صُداع (سَرْدرد) صفرایی و خونی ؛ ضماد آن یا روغن دانه های آن برای بواسیر و آماسهای «گرم » مقعده ، و خوردن آن برای سَردردِ مُزمن مجرَّب است ؛ «مُصلحِ» آن : فلفل و رازیانه و انگبین . عقیلی علوی خراسانی / شیرازی ، مؤلف مخزن الادویة ، که جامع آرا و نظرات بیشتر حکیمان پیشین تا زمان تألیف آن در هند (پس از 1185) است ، فقط چند مطلب جدید به نوشته های پیشینیان افزوده است (ص 324ـ 325): «بستن برگ گرم کردة آن بر چشمِ صاحبِ رَمَد ] چشمْ درد [ موجب تسکین اَلَم آن ، و بر سر جهت دردِسَر بارد و سَدّ نزولات بارده ، و بر اُنثیین جهت نزولِ آب ... مفید ] است [ .» عقیلی پزشکی را در هندوستان ، که استعمال اِسکاری و تخدیری تاتوره در آنجا بسیار رایج بوده است (رجوع کنید به ادامة مقاله )، آموخته بود؛ لذا وصف ظاهراً عینی او از حالات ناطبیعی تاتوره خورها جالب است . دیگر این که گونه ای از تاتوره را وصف کرده ، ظاهراً بومی هند، که ، علاوه بر گُلها، دیگر اجزای آن نیز بنفش بوده است ] کذا [ . می نویسد: « ] گُل تاتوره [ سفید یا بنفش می باشد اما بنفش آن کمتر ] = کمیاب تر [ و ] ازحیث خواصّ [ بهتر از سفیدِ آن ، خُصوص ] = خصوصاً [ بنفش مایل به سیاهی آن ] ... [ گل نوع بنفش آن ، مُضاعَف ] = پُر پَر [ و توبَر تو ] ... [ است » (رجوع کنید به نوعِ fastuosa ، مذکور در بالا).
خواصّ و مصارِف تاتوره در منابع غربی . طبق بررسیهای شیمیدانان و زهرشناسان غربی ، خواصّ مذکورِ تاتوره (چه تخدیری چه درمانی ) ناشی از وجود سه مادّة قَلیاسان سمّی ، یعنی اسکوپلامین ، هیوسیامین و آتروپین است (در بارة ساختار شیمیایی ، کُنشهای فیزیولوژیک ، مقادیر مُجاز استعمال این مواد رجوع کنید به زرگری ، ج 3، ص 557 ـ559، 574 ـ 577). سوءِاستفاده از خاصیّت تَنویمی و تخدیری تاتوره ظاهراً سابقه ای طولانی در شرق و غرب دارد. در قارّة امریکا، سرخپوستان مِکزیکی آن را در مراسم مذهبی خود به کار می بردند ( بریتانیکا ، مقالة "Datura" ). جادوگران و شیّادان آن را برای ایجاد توهّمات در ارباب رجوع به کار می بردند، و تبهکاران برای خوابانیدن قربانیانِ خود به قصد دزدیدن اموال آنان یا ارتکاب شنایع دیگر، دانه های کوبیدة تاتوره را به بعض آشامیدنیها یا خوراکها آمیخته به خورد قربانیان خود می دادند (قس لقبهای تاتوره در زبان فرانسه : «علف ساحران » ، «علف شیطان » و «علفِ دُزدان » ). دایماک و دیگران (ج 2، ص 585 ـ624) گزارش مشروحی (همراه با آمار بالینی مفصّل ) از مسمومیّتها (و گاهی مرگ ) ناشی از اَعمال تبهکارانه به وسیله دانه های تاتوره در نیمة دوم سدة نوزدهم در هند، که استعمال افیون هم در آنجا بسیار رایج بود، به دست داده اند. در اروپا، این بدنامی تاتوره تا سدة هجدهم که یک زهرشناس اُتریشی فوایدی برای تاتوره کشف کرد (برای درمان بعض اختلالات روانی )، دوام داشت (دوبوئینی ، ص 237).
مصارف تاتوره در روزگار ما. بجز استعمال درمانی مُجاز قلیاسانهای مذکور که باید با نظارت شدید پزشک متخصّص انجام گیرد، هنوز تاتوره جزو داروهای پزشکی سنّتی یا عامیانه در بعض کشورهاست . در اینجا اشارات موجود به این استعمال سنّتی را در بعض کشورهای اسلامی خاورمیانه و شمال افریقا ذکر می کنیم .
1) پاکستان : D. stramonium با نام «دَهتورا سیاه » و Nees alba var. D. fastuosa با نام «دهتورا سَفید» در فهرست داروهای بازاری کراچی مذکورند؛ ساقه ، برگها، گلها و دانه های اینها به کار می رود (رجوع کنید به مقصودعلی و دیگران ، ص 17؛ مقصودعلی و مهدی حسن ، ص 41؛ نیز رجوع کنید به عثمان غَنی و دیگران ، ص 6). 2) ایران : برای تخفیف درد (و کُشتن سَگ ) به کار می رود (هوپر، همانجا)؛ درد گوش ، دندان و چشم را آرام می کند (پارسا، همانجا). 3) ترکیه : گرچه دولت در 1985 فروش «گُل و برگِ» D. stramonium را در دکانهای عطّاری ممنوع کرده است ، مع ذلک ، این گیاه در فهرستهای داروهای موجود در بعض شهرهای ترکیه در 1986 دیده می شود ــ با نامهای بُرو چیچگی در اسکی شهر ، اَبوزَنْبَق و بُستانْ قَرَنْفیلی در غازی عِیْنتاب . برگها (و گلها)ی خشک را (به صورت سیگار) برای درمان آسْم (تنگی نَفَس ) و برای «پاک کردن برونشها (نایچه ها)ی سیگاریها» استعمال می کنند (باشر و دیگران ، ص 8، 13، 142، 156). 4) مصر: صلاح احمد و دیگران (ص 7) آن را با نام داتورَة جزو داروهای موجود در یک عطّاری قاهره در 1979 و به عنوان «منوّم » و «برای ] درمان [ لاغرشوندگی ] ؟ [ » (ص 72) ذکر کرده اند. 5) مَراکش : در فهرست یک عطّاری ، D. stramonium ، با نام شَدَق الجَمَل (تلفظ مراکشی : d q jm l §s ) آمده است ، با این توضیح : «گیاهی است مخدّر؛ به هیچ دردی نمی خورد» (جمال بن الاخضر و دیگران ، ص 16، 75).
منابع : ابن بیطار؛ ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوار قش ، بیروت 1408/ 1987؛ اخوینی بخاری ؛ انطاکی ، تحفة الاحباب فی ماهیة النبات و الاعشاب ، مع ترجمة بالفرنساویة و حل مشکلاته لرنو و کلن ، پاریس 1934؛ حبیب اللّه ثابتی ، جنگلها، درختان و درختچه های ایران ، تهران 1355ش ؛ حکیم مؤمن ؛ حکیم مَیْسَری ، دانشنامه در علم پزشکی : کهن ترین مجموعة طبّی به شعر فارسی ، چاپ برات زنجانی ، تهران 1366ش ؛ دیوسکوریدس ، هیولی الطبّ فی الحشائش و السموم ، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق ، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس تِرِس ، تطوان 1952؛ محمد بن زکریا رازی ، المنصوری فی الطب ، چاپ حازم بکری صدیقی ، کویت 1408/ 1987؛ علی زرگری ، گیاهان داروئی ، ج 3، تهران 1368ش ؛ عقیلی علوی شیرازی ؛ احمد بن محمد غافقی ، کتاب فی الادویة المفردة ، نسخه خطی نیمة اول کتاب ، کتابخانة اُزلر، دانشگاه مک گیل ، ش 7508؛ هروی ؛
Kemal Hدsnد Can Ba íer, Gisho Honda, and Wataru Miki, Herb drugs and herbalists in Turkey , Tokyo 1986; Jamal Bellakhdar, Gisho Honda, and Wataru Miki, Herb drugs and herbalists in the Maghrib , Tokyo 1982; Gإrard Debuigne, Larousse des plantes qui guإrissent , Paris 1974; Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscoreides , tr. John Goodyer, 1655, ed. R.T. Gunther, Oxford 1934; William Dymock, C.J.H. Warden, and David Hooper, Pharmacographia Indica , London 1890-1893, repr. Karachi 1972; David Hooper, Useful plants and drugs of Iran and Iraq , with notes by Henry Field, ed. B.E. Dahlgren, Chicago 1937; Ahmed Issa, Dictionnaire des nomes des plantes en latin, franµais, anglais et arabe , Cairo 1930; Ma «âmonide, S §arh ¤asma ¦ Ýal- ـ uqqa ¦r شرح أسماءالعّار ) L'explication des noms de drogues ), un glossaire de matiةre mإdicale..., tr. & ed. Max Meyerhof, Cairo 1940; S. Asad Maqsood Ali and S. Mahdihassan, "Bazar medicines of Karachi: vegetable drugs in stock of herbalists", in Bazar drugs and folk medicine in Pakistan , ed. S. Mahdihassan, Karachi 1984; S. Asad Maqsood Ali et al. , "Bazar medicines of Karachi: fresh herbs", in Bazar drugs... ; The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia ; Ahmad Parsa, Flore de l'Iran , vol. 8, Tehran 1960; M. Salah Ahmed, Gisho Honda, and Wataru Miki, Herb drugs and herbalists in the Middle East , Tokyo 1979; E. Schخnbeck-Temesy, Solanaceae (= K.H. Rechinger, ed., Flora Iranica , no. 100), Graz 1972; Theophrastus, Peri phyt ) ik ) آn histor i ¨a , ed. &. tr. Arthur Hort, Enquiry into plants , London 1916, repr., 1948-1949; Khan Usmanghani, Gisho Honda, and Wataru Miki, Herb drugs and herbalists in Pakistan , Tokyo 1986.
/ هوشنگ اعلم /
جواب بصورت نقل قول
