مجله پاسدار اسلام تیر ماه سال 1392 شماره 379
بررسی مفاهیم خرافی در دین و پیامدهای آن
نویسنده : دکتر مرضیه مختاری پور
خرافه و خرافه گرایی از دیرباز در هر جامعه ای وجود داشته و همچنان وجود دارد. خرافات در میان ملت ها و جوامع بستگی به نوع تفکر و نگرش و فرهنگ و آداب و سنن آنان دارد، ولی آنچه که ممکن است بین جوامع گوناگون متفاوت باشد، رواج کم یا زیاد بودن خرافات در میان آنان است. جامعه شناسان گفته اند هرچه سطح فرهنگ جامعه ای پایین تر باشد در آن جامعه خرافه گرایی رواج بیشتری دارد. بنابراین پدیدة یاد شده مختص جامعة امروز ما نیست، بلکه جوامع قبل از ما نیز با آن درگیر بوده اند و آیندگان نیز از این امر در امان نخواهند بود! هم اکنون نیز در کشور های پیشرفتة دنیا شاهد گسترش خرافه گرایی هستیم؛ زیرا فرهنگ عمومی جامعه از سوی دانشمندان و عالمان دینی یا فیلسوفان هدایت نمی شود، بلکه دیگران به صورت شِبه دینی و شِبه عقلی میدان را به دست گرفته اند. از جمله راه های نفی خرافه و در واقع در صدد رفع آن بر آمدن از جامعة اسلامی توصیه و توجه به تفکر و تعقل است.
سیرة عملی پیامبر اکرم (ص) در مبارزه با خرافات عصر جاهلی هم نمونه ای جالب از چگونگی ارتباط و برخورد با مفهوم خرافه است. ایشان در ابتدا خرافات عصر جاهلی را اموری باطل و اشتباه اعلام کردند و سپس عقول و اندیشه ها را به سمت یکتاپرستی سوق دادند (یوسفی، ۱۳۸۹). همچنین دین و فرهنگ های اصیل و الهی که ما از آنها به عنوان امر دینی یاد می کنیم به نحوی ارتباط با ماوراء را مطرح می کنند و معنویت را در پیش می کشند و این خود مجالی است گسترده برای جولان و رشد خرافه در بستر دینی. از این رو امور خرافی در مفاهیم دینی به دلیل شرایط خاص آن وجود دارند و ادیان و فرهنگ ها در طول زمان دستخوش تغییرات و خرافاتی شده اند.
انواع خرافات
خرافه پرستی متنوع است و ممکن است به یکی از اشکال زیر در اجتماع رواج یابد:
ـ خرافات دینی: اعتقاد به ارواح (پرستش درخت، رودخانه، حیوانات، ارواح نیاکان و... ) مثل فیشیسم و آنیمیسم؛
ـ خرافات اجتماعی: خوش شانسی، بدشانسی، به تخته زدن، طلسم، تعویذ، آینه شکستن، جاهای مراد، فالگیری، عطسه کردن؛
ـ تجربه های غیبی: اشباح، خانه های جن زده، پیشگویی و کهانت؛
ـ خرافات شخصی: تصور شخصی دربارة سعد و نحس بودن رنگ ها، روز ها، مکان ها، لباس ها، پرنده ها، خودروی سواری و... (سجاد، 1386).
در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
1. خرافات پیرامون جن: جن در لغت به معنای پوشیدگی و پنهانی است. این واژه در موارد متعددی در قرآن بیان شده است و سوره ای به همین نام در قرآن وجود دارد که در آن برخی از ویژگی های این موجود پنهان بیان شده است. برطبق آیاتی از دیگر سوره های قرآن این موجود همانند انسان مادی بوده و از آتش (سورة حجر، آیه 27) یا آمیخته ای از آتش (سورة الرحمن، آیة 15) آفریده شده است و موجودی است با شعور و اراده که به اقتضای طبیعتش از حواس بشر پوشیده است و در شرایط عادی، قابل درک حسی نیست. او مانند انسان، مکلف است (سورة حجر، آیات 29 تا 42) و در آخرت برانگیخته می شود و در این جهان می تواند مطیع یا عاصی، مؤمن یا مشرک و... باشد (سورة جن، آیات 11 تا 15). اگرچه جن از نظر قدرت فکری ضعیف است، چون درک او درکی عقلی و قوی نیست و حداکثر خیالی و وهمی است، ولی قدرت فیزیکی او زیاد است؛ از جمله می تواند با سرعت زیاد کارهای خارق العاده انجام دهد و بارهای سنگینی را در کمترین زمان جابه جا کند. در داستان حضرت سلیمان (ع) ـ در قرآن مجید ـ وقتی عفریتی از جن مدعی می شود که می تواند تخت بلقیس را در زمان بسیار اندکی از سرزمین بسیار دوری منتقل کند و به نزد آن حضرت بیاورد، حضرت سلیمان (ع) او را تکذیب نمی کند.(۱) این دلیل برقدرت فوق العادة جن ها است. دربارة آزار و اذیت جنیان و ضرر وارد کردن به انسان ها، مرحوم شیخ مفید (ره) (1413) در کتاب «ارشاد» آورده است: «در آثاری از ابن عباس نقل شده: زمانی که پیامبر اسلام (ص) به قصد جنگ با قبیلة بنی مصطلق از مدینه خارج شد، هنگام شب به درّة وحشتناک و صعب العبوری رسید. اواخر شب جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و خبر داد که طایفه ای از جن در وسط دره جمع شده و قصد مکر و شرّ و آزار و اذیت شما و اصحابتان را دارند»(ص 399). از این قضیه معلوم می شود که حتی افراد مؤمن و نیکوکار ممکن است مورد آزار و اذیت گروه ها و افرادی از جن قرار گیرند؛ البته باید توجه داشت که اگر چه وجود جن امری واقعی است و قدرت بر انجام کارهای بزرگ و فوق العاده ای دارند، اما واقعیت آن است که بیش از اندازه دربارۀ این موجودات بزرگ نمایی شده است و دروغ ها و خرافات زیادی دربارة این موجود در اذهان مردم وجود دارد، مثل اینکه آنها را با اشکال عجیب و غریب و وحشتناک و موجوداتی دارای دُم و سُمّ تصور کرده و صرفاً موذی، پرآزار، کینه توز و بد رفتار می دانند که اگر یک ظرف آب داغ ریخته شود، آنها خانه هایی را به آتش می کشند و موهوماتی از این قبیل... که با هیچ عقل و منطقی مناسبت ندارد و قابل قبول نیست،(۲) زیرا آنها در نوع خود شرور و صالح دارند. علاوه بر اینکه برای انسان این امکان وجود دارد که با اتخاذ شیوه هایی از آزار آنان در امان بماند.
آن گونه که از نقل تاریخ و قضایا به نظر می رسد، از گذشته تا به امروز تصورات بسیاری از مردم از توهمات و داستان های مربوط به جن پُر بوده؛ به طوری که گروهی به کلی منکر آن هستند و خرافه ای بیش نمی دانند و از جانب دیگر، برخی افکارشان از تصورات و خاطرات و داستان های اغراق آمیز جن پرشده است و می توان گفت که هر دو گروه راه افراط را پیش گرفته اند. دین مبین اسلام حقیقت آن را ثابت می داند و تصورات واهی را در خصوص جن تصحیح می کند و اوهام و خرافات را از افکار و دل ها می زداید و دل ها را از سلطۀ توهمات آزاد می گرداند؛ از این رو سوره ای را در قرآن به بیان ویژگی های آن اختصاص داده است.
2. خرافۀ چلّه بریدن برای بخت گشایی: یکی از خرافاتی که در بین مردم رواج دارد، چلّه بریدن برای بخت گشایی در امور مختلف است، به عنوان نمونه گفته شده: «اگر بچه ای در چلّه باشد، استخوان های آن بچه خوب رشد نمی کند و بچه ضعیف الجثّه بار می آید و قد او کوتاه می ماند. برای بریدن چلّة کودک، مقداری نخ ابریشم سرخ و سفید را از نوک انگشتان پا تا سر بچه، با آن نخ اندازه گرفته و دعایی را چهار بار بر آن نخ می خوانند و فوت می کنند. سپس آن نخ را به چهار قسمت تقسیم کرده و در چهار گوشة اتاق دفن می کنند و معتقدند آن مرض رفع خواهد شد». همچنین گفته شده: «اگر زنی در چلّه افتاده باشد هرگز فرزنددار نمی شود و اطبا هم از آن سر درنخواهند آورد. یکی از نمونه هایی که از خرافۀ چلّه بریدن نقل شده، این نمونه است که مثلاً «خانمی با باز کردن قرآن به دختری ۴۰ ساله که ازدواج نکرده، گفته چلّه افتاده؛ یعنی برای کسی دیگر کاری کرده اند و چلّه بر تو افتاده باید دعا بگیری!».(۳) دربارة این موارد باید گفت: یکی از بزرگ ترین آفات هر دینی گرایش مردم به خرافات است. بحث چلّه بریدن در زنان برای حامله شدن یا برای تسریع در امر ازدواج یا برای رشد استخوان های بچه، همه از خرافاتی است که هیچ اثر و نشانه ای از آن در متون روایی نیست، همان طور که فهمیدن این طور مطالب از قرآن بیشتر شبیه به دروغ و کذب است. بسیاری با همین شگردها مردم را به دور خود جمع می کنند و از آنان سوء استفاده های مادی یا احیاناً غیرمادی می کنند. بهتر است انسان به جای مراجعه به این امور به خداوند توکل کند و از او کمک بطلبد و مطمئن باشد که خداوند خیر و مصلحت او را می خواهد.(۴)
3. خرافۀ آیینه بینی: یکی از خرافات شایع در بین بعضی از مردم، آیینه بینی است. توضیح اینکه برای این کار مثلاً یک بچۀ ۱۲ سال به پایین را حاضر کرده و یک آیینه به دستش می دهند و می گویند در آن نگاه کند. سپس سورة کافرون را خوانده و به سر آن طفل فوت می کنند. اگر این کار چند بار تکرار شود چند نفر از جن ها در آیینه حاضر می شوند و به همه چیز جواب می دهند. مجرب است». این عمل، مبنای دینی ندارد و در روایات ما نیست. در روایات این گونه امور که سبب خروج انسان از مسیر زندگی طبیعی و ورودش به یک زندگی با مفاهیم و اموری غیرواقعی است، تأیید نشده، بلکه از آن نهی شده است.(۵)
4. خرافۀ عِدّة زنان: «عِدّه» در اصطلاح فقها عبارت از تـربـّص (حـالت انـتـظـار) شـرعـی اسـت کـه زن بـعـد از طـلاق و زوال نـکـاح یـا وفـات شوهر لازم اسـت مـدتـی درنـگ کند، سـپـس همسر دیـگـری اخـتـیـار کند. علت واقعی عده، مانند بسیاری از اسرار نهفته در امور عالم، بر ما مخفی است. اما یکی از حکمت های عِده نگه داشتن زن بیوه، این است که اگر زن بعد از مرگ شوهر فوراً ازدواج کند، این مطلب با محبت و دوستی و حفظ احترام شوهر سابق سازگار نیست و به علاوه موجب جریحه دار شدن عواطف بستگان متوفی است. رعایت حریم زندگانی و زناشویی حتی بعد از مرگ همسر موضوعی است فطری و از این رو همیشه در قبایل مختلف آداب و رسوم گوناگونی بر این منظور بوده است. گرچه گاهی در این رسوم آن چنان افراط می کردند که به خرافات کشیده شده و عملاً زنان را در بن بست و اسارت قرار می دادند. برای نمونه بعضی از قبایل پس از مرگ شوهر، زن را آتش زده یا بعضی او را با مرد دفن می کردند، برخی زن را برای همیشه از ازدواج مجدد محروم کرده و گوشه نشین می کردند و در پاره ای از قبایل زن ها موظف بودند مدتی کنار قبر شوهر زیر خیمة سیاه و چرکین با لباس های مندرس و کثیف، دور از هرگونه آرایش و زیور و حتی شست و شو به سر برده و بدین وضع شب و روز خود را بگذرانند. آیة ۲۳۴ سورة بقره بر تمام خرافات و جنایات خط بطلان کشیده و به زنان بیوه اجازه می دهد بعد از نگهداری عدّه و حفظ حریم زوجیت گذشته، اقدام به ازدواج کنند.(۶)
5. خرافۀ ازدواج در ماه شوال: یکی از خرافات رایج در صدر اسلام، این بود که اعراب جاهلی به خاطر برداشت نادرستی که از ماه های سال داشتند، ازدواج در ماه شوال را جایز نمی دانستند و معتقد بودند هر ازدواجی که در این ماه انجام شود منجر به جدایی یا مرگ می شود. «ابن ابی الحدید معتزلی» (1337) در شرح نهج البلاغه در فصل بیان احوال و اخبار عایشه، همسر پیامبر گرامی اسلام (ص) می گوید: «پیامبر (ص) در ماه شوال با عایشه ازدواج کرد و عایشه نیز دوست داشت که دختران را در ماه شوال همسر دهد و بارها می گفت: با اینکه من در ماه شوال ازدواج کرده ام، آیا در میان زنان پیامبر (ص) خوشبخت تر از من سراغ دارید! سپس ابن ابی الحدید می افزاید: عایشه با این حرفش درصدد رد عقیدۀ کسانی بود که در صدر اسلام گمان می کردند ازدواج در ماه شوال و بین دو عید (عید فطر و عید قربان) مکروه و ناپسند است».(۷) امروزه نیز در بین برخی از مسلمانان به خصوص اهل سنت و در برخی از مناطق آسیا، این عقیدۀ باطل که از همان عقیدۀ جاهلی نشأت گرفته است، رایج است.
6. خرافۀ حروف حک شدۀ در دست و ازدواج فامیلی: یکی از خرافات، دربارة ازدواج است. به عنوان نمونه گفته می شود حروف حک شده روی دست اگر به هم چسبیده باشد، ازدواج فامیلی است و اگر جدا باشد ازدواج فامیلی نیست. این مسئله حقیقت ندارد و ریشۀ دینی و علمی ندارد، بلکه از خرافاتی است که علاوه بر عدم اعتنا به آن باید با این گونه افکار اشتباه و سنت های کاذب مبارزه کرد و ریشۀ آنها را خشکاند.(۸)
7. خرافۀ فال بد زدن: از جملۀ خرافاتی که در میان مردم رایج است، فال بد زدن یا همان تشاؤم است. عرب از فال بد به «تطیّر» و یا «طیرة» یاد می کند. ریشۀ این کلمه از طیر به معنای پرنده است. از آنجا که عرب، فال بد را غالباً به وسیلۀ پرندگان می زد، گاهی پریدن پرنده ای را از دست چپ، نشانۀ تیره روزی می دانست، گاهی صدا کردن کلاغ را به فال بد می گرفت و به این جهت کلمة تطیّر را در فال بد به کار برده است. «شهید مطهری» می گوید: «در تواریخ نوشته اند و در کتب مقاتل دیده ام که وقتی اسرای اهل بیت (ع) را وارد شام می کردند و مردم به استقبال بیرون آمده بودند، گویا خود یزید بن معاویه هم به جایی در بیرون شهر آمده بود و در آنجا کلاغی صدا کرد و او از این امر فال بد گرفت. اصل و ریشة فال خوب و فال بد ظاهراً به دورة شرک و چند خدایی، به ویژه ثنویت، برمی گردد؛ چه آنکه آنان برای هرچیزی، چه خوب و مطلوب و چه نامطلوب و بد، خدایی داشتند که در عالم انسان ها تأثیر خود را می گذاشت. در چنین منظومة فکری و عقیدتی هرخدا در میان انسان ها، حیوان ها و حتی درختان، گیاهان و جمادات نیز نماینده ای داشت، که مظهر او تلقی می شد و همین موضوع در ادامه به گونة مبارک و شوم پذیرفته شد، لیکن با تغییر مذهب و رواج توحید، اگر چه مبنای عقلانیتی آن از میان رفت، ولی نماد خوب و بد، مبارک و شوم، خوش میمنت و بد میمنت و... از آن در فرهنگ مردم به جای ماند. از جملة این اعتقادات، شوم بودن جغد، کلاغ، بلدرچین و امثال اینها یا میمنت داشتن سبز قبا، هدهد و پرستو و مانند اینها است که می تواند در تصمیم گیری ها اثر بگذارد. در میان این عقاید نمونه هایی هم یافت می شود که آثار تخریبی زیادی دارد و موجب آزار مؤمن، فال بد زدن به سیّد و آخوند در نخستین برخورد صبح یا به هنگام سفر است. معتقدند که یک مسافر وقتی می خواهد مسافرت کند، اگر سیّدی به او بر بخورد مسافرتش شوم است و عاقبت ندارد، به عکس اگر کولی به او برخورد کند دیگر سفرش سفر مبارکی است.(۹)
یکی از بزرگ ترین مزیت های دین اسلام عقل گرایی و مبارزه با خرافاتی است که در زمان جاهلیت وجود داشته یا بعد از آن به وجود آمده و می آید. در احادیث متعددی از مسلمانان خواسته شده است تا از فال بد زدن بپرهیزند؛ برای نمونه پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: «فال بد زدن را کنار بگذارید»(۱۰) و در روایت دیگری می فرماید: «... اگر گاهی به عملی فال بد زدی آن را (با توکل بر خدا) انجام ده».(۱۱) شهید مطهری بیان می کند: «قرآن کریم در آیات زیادی با کمال صراحت این مطلب را می گوید که منشأ فال بد و هر شومی و نحوستی که وجود دارد، خارج از وجود خود بشر نیست؛ یعنی بشر ممکن است فکر و عقیده اش فکر و عقیده شومی باشد؛ وقتی که فکر و عقیده اش سراسر خرافه و جهالت است، شومی در جهالت است. شومی جز در اخلاق فاسد در جای دیگری نیست. شومی جز در اعمال پلید در چیز دیگری نیست. از نظر سعادت بشری، اگر بخواهیم حساب کنیم چه کشفی بزرگ ترین کشف ها در دنیا است، من خیال می کنم بزرگ ترین کشفی که در دنیا به حال بشر مفید و سعادتمند است و بسیار عمیق و ارزنده است، ولی بشر کمتر می خواهد زیر بار آن برود این کشف است: دَواؤُکَ فیکَ وَ داؤُکَ مِنْکَ؛ ای بشر! دردت از خودت برمی خیزد، منشأ بدبختی تو، خودت هستی و نه چیز دیگر، سرنوشت شوم را خودت به دست خودت برای خودت به وجود می آوری، سرنوشت شوم تو به دست دیگری نیست و همچنین تبدیل سرنوشت هم جز به دست خودت نیست؛ چاره این شومی و این سرنوشت بد هم در وجود خود توست، همان طور که در سورة اسرا، آیة 13 آمده است: «وَ کُلَّ انْسانٍ الْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیمَةِ کِتاباً یَلْقیهُ مَنْشوراً».(۱۲)
8. مسئلة شفاعت در دو بوتة فهم اصیل و خرافی: شفاعت در بوتة لغوی خود به معنای میانجی شدن است؛ یعنی بین دو چیز واقع شدن. در واقع، اگر ما باشیم و همین معنای ظاهری و لغوی آن، مشکلی نخواهیم داشت؛ زیرا این ادب رایجی در تمامی ملل و در تمام اعصار است که شخصی موجه میان خاطی و آمر واسطة بخشودن می شود که به این امر شفاعت می گویند. مشکلی که در خصوص مسئلة شفاعت هست زمانی است که شناخت درستی از قضیه در دست نیست و شخص شافع، بزرگ تر، درشت تر و دارای کوکبة جلال افزون تر یا مساوی نسبت به آمر ـ و در اینجا خداوند ـ به نظر می آید. معنادهی مفهوم شفاعت در خصوص انبیا و اولیای الهی از مقولة نخست، یعنی براساس مفاد لغوی و عرفی آن است و علمای محقق و متبحر اسلام، همواره در جهت روشنگری آن تلاش کرده اند. انحراف از چنین معنایی در جهت دادن مفهوم شفاعت، موجب گمراهی مردم و وهن دین می شود و از این رو علاوه بر برخی از دانشمندان عامه (چون «ابن تیمیه») که آن را شرک دانسته اند، علمای شیعه نیز با چنین برداشتی مخالفت ورزیده اند و آن را موجب ضلال و اضلال دانسته اند(۱۳) مکرر گفته ایم که ما هم اگر بخواهیم دربارة شفاعت شفاعت گران چنین اعتقادی داشته باشیم و بگوییم خدا یک دستور دارد، یک قانون دارد، یک رضایت دارد، امام حسین (ع) دستور و قانون و رضایت دیگری دارد. خدا یک دستگاه دارد، امام حسین (ع) دستگاه دیگری، دستگاه خدا یک حساب دارد، دستگاه امام حسین (ع) حساب دیگری و آنجا مطلب به شکل دیگری است، بعد بگوییم ما که دستمان به خدا نمی رسد، آنجا کار خیلی مشکل است، می آییم امام حسین (ع) را که به چیزهای سهل و ساده ای راضی می شود شفیع قرار می دهیم. خدا به انسان می گوید نماز، روزه، جهاد با نفس، اخلاق پاک، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، کارهای بسیار سخت. به عکس، امام حسین (ع) دستگاه بسیار ساده ای دارد، با مجلس روضه گرفتن و دانة اشکی ریختن و چند بار سینه زدن و خلاصه در چند روز دهة عاشورا سهل و ساده می شود همة قضایا را صاف کرد، ما به جای اینکه از در خدا وارد بشویم که درِ بسیار سخت و مشکلی هست، از در امام حسین (ع) وارد می شویم، بعد امام حسین (ع) خودش می رود آنجا کارها را درست می کند، اگر چنین اعتقادی داشته باشیم به خطا رفته ایم.(۱۴) اگر گفتید من نماز نمی خوانم به جایش کار دیگری برای امام حسین(ع) می کنم، امام حسین (ع) به چیزی راضی می شود و خدا به چیز دیگر، نه خدا را شناخته اید، نه امام حسین (ع) را. امام حسین (ع) آن کسی است که در خطبة روزهای اولش فرمود: «رضی اللّه رضانا اهل البیت». اصلاً امام حسین (ع) اگر رضایی غیر از رضای خدا داشته باشد که امام نیست... چنین کسی نه خدا را شناخته است و نه امام حسین را و با این شکل در خانة امام حسین (ع) رفتن، نخستین کسی که انسان را طرد می کند خود امام حسین است.(۱۵)
خرید لپ تاپ استوک
محتوای مخفی: بررسی مفاهیم خرافی
قوانين ايجاد تاپيک در انجمن
نوشته شده توسط naasr
جواب بصورت نقل قول
