از دانشنامهی هنر و ادبیات گمانهزن
فانتزی ، ژانری در هنر است که جادو و دیگر اَشکال فراطبیعی را به عنوان عنصر اولیهی طرح و توطئه، درونمایه یا فضای داستان استفاده میکند. این ژانر معمولاً توسط نگاه، حس و درونمایهی وسیع از کار اشخاص از ژانرهای علمیتخیلی و وحشت متمایز میشود، هر چند که این سه ژانر نقاط مشترک بسیاری با هم دارند و مجموعاً ادبیات گمانهزن شناخته میشوند.
واژهی فانتزی تنها به شکل اسم به کار نمیرود و در زبان فارسی به صورت صفت نیز به کار میرود.
در فرهنگهای مردمی، در ژانر فانتزی تفکر مدیوالیست (تاريخ وهنر وفرهنگ قرون وسطایى) بیشتر حکمفرماست. مخصوصا وقتی جهان عظیم ارباب حلقهها و سرزمین میانه و کتب دیگر تالکین منتشر شد. در همین زمان بود که فانتزی توسط نویسندگان، فیلمسازان و موسیقیدانان بسیاری بال وپر داده شد، از اسطورهها و افسانهها وگرفته تا بسیاری از کارهای اخیر که امروزیتر است.
مراد فرهادپور در مقدمهای که بر برگردان فارسی درخت و برگ نوشتهاست عبارت «ادبیات تخیلی» مدرن را به عنوان برگردان واژهی «فانتزی» به کار میبرد و آن را شیوهی جدیدی شمردهاست که با اثری از ویلیام موریس آغاز شدهاست.
ویژگی اصلی فانتزی، دارا بودن عناصر خیالی (فانتزی) در فضایی خود-منسجم است، فضایی که منطق و قوانین خاص خود را دارد که متفاوت با منطق عادی است و داستان آن قوانین را نمیشکند. در این ساختار هر مکانی برای عناصر فانتزی ممکن است: شاید این مکان مخفی باشد یا در جهان ظاهراً واقعی ما رخنه کرده باشد یا شاید کاملاً در دنیایی خیالی رخ بدهد. در هر اثری عناصر نه فقط باید از قوانین پیروی کنند بلکه به دلیل انسجام طرح و توطئهی داستان باید شامل محدودیتهایی باشد تا به قهرمانان و تبهکاران داستان اجازه بدهد با هم بجنگند. عناصر جادویی باید بی قید و بند استفاده نشوند وگرنه ساختار داستان از بین میرود.
با این که ژانر فانتزی به شکل مدرن کمتر از دو قرن عمر دارد، شکلهای سابق آن تاریخی برجسته و طولانی دارند. عناصر فانتزی و اسطورهای که سرانجام ژانر فانتزی و زیرگونههای فانتزی را ساختند احتمالاً با حماسهی گیلگمش و اولین نوشتههای بشر آغاز شوند که در دوران بعد بخشی از بزرگترین و مشهورترین ادبیات بشر را شکل دادند. ماجراجوییهای خیالی، از اودیسهی هومر تا بئوولف، از مهابهاراتا تا کتاب هزار و یک شب، از شاهنامه تا افسانههای شاه آرتور که پهلوانان شجاع، هیولاهای مرگبار و سرزمینهای پنهان بسیاری از خوانندگان را در دنیای خیال فرو بردهاست. اگر این طور به تاریخ ژانر فانتزی نگاه کنیم، تاریخ ادبیات و تاریخ فانتزی آن قدر در هم آمیختهاند که نمیتوان از هم جدا کرد.
تاریخ ادبیات فانتزی مدرن با جورج مکدونالد، نویسندهی اسکاتلندی رمانهایی مثل شاهدخت و گوبلین و فانتاستس ، آغاز میشود که دومین رمان را بسیاری نخستین رمان فانتزی بزرگسالان میدانند. مکدونالد تأثیری بسیار زیاد بر جی. آر. آر. تالکین و سی. اس. لوییس داشت. دیگر نویسندهی بزرگ این عصر ویلیام موریس نام داشت، شاعری بزرگ که چند رمان نیز در اواخر قرن نوزدهم نوشت، از جمله مشهورترین آن رمانها: چاهی در انتهای جهان.
به رغم تأثیر مکدونالد در آینده و محبوبیت موریس در عصر خود تا قرن بعد ادبیات داستانی فانتزی به مخاطب وسیع دست نیافت. ادوارد پلانکت، که بیشتر به نام لرد دانسنی شناخته میشود، نقطهی آغازی بر محبوبیت این ژانر هم به شکل رمان و هم به شکل داستان کوتاه بود. بسیاری از نویسندگان جریان معمول ادبیات هم به فانتزینویسی روی آوردند، از جمله اچ. رایدر هاگارد ، رودیارد کیپلینگ و ادگار رایس بروز . این نویسندگان همراه با آبراهام مریت بنیانگذار چیزی بودند که بعدها به نام زیرگونهی «دنیای گمشده» مشهور شد و در اوایل قرن بیستم پرطرفدارترین شکل فانتزی بود. در این زمان چندین فانتزی کودک کلاسیک نیز منتشر شد، از جمله پیتر پَن و جادوگر شگفتانگیز اُز.
در واقع، فانتزی کودکان و نوجوانان خیلی بیشتر از فانتزی بزرگسالان مطلوب است و این موضوع، نویسندگانی را که تمایل داشتند فانتزی بنویسند وادار کرده بود اثرشان را با فانتزی کودکان تطبیق بدهند. ناتانیل هاوثورن کتابهای بسیاری نوشت که به فانتزی تمایل داشتند، اما در کتاب شگفتانگیز برای پسرها و دخترها که برای کودکان و نوجوانان بود فانتزی نوشت. تا چند سال، این باعث شده بود که بسیاری از کارهای فانتزی، حتی ارباب حلقهها در ادبیات کودکان طبقهبندی شود.
در ۱۹۲۳اولین مجلهی کاملاً مخصوص فانتزی، قصههای عجیب یا وایرد تیلز، ایجاد شد. مجلات شبیه به این بلافاصله چاپ شدند که از همه مشهورتر مجلهی فانتزی و علمیتخیلی یا مگزین آو فانتزی اند ساینسفیکشن. مجلات عامیانه و ارزان در اوج محبوبیت خود بودند و در آوردن ادبیات فانتزی به مخاطبان بسیار هم در آمریکا و هم در انگلیس مهم بودند. این مجلات در موفقیت علمیتخیلی هم مهم بودند و در این زمان این دو ژانر با یکدیگر ارتباط خود را آغاز کردند.
در ۱۹۵۰ادبیات «شمشیر و جادوگری» خوانندگان زیادی یافته بود، زیرا کتابهای کنان بربر نوشتهی رابرت ای. هووارد و ال. اسپراگ دی کمپ و فافهارد و موش خاکستری نوشتهی فریتز لیبر به موفقیت بسیاری دست یافته بود. اما ظهور فانتزی والاو بیشتر از همه محبوبیت هابیت و ارباب حلقهها اثر جی. آر. آر. تالکین در دههی شصت میلادی، فانتزی را وارد ادبیات اصلی کرد. مجموعههای دیگر مثل نارنیا نوشتهی سی. اس. لوییس و دریا-زمین نوشتهی اورسلا لوگویین به محبوبیت این ژانر استحکام بخشید.
محبوبیت ژانر فانتزی در قرن بیست و یکم ادامه یافت و پرفروش بودن کتابهای هری پاتر نوشتهی جی. کی. رولینگ این را نشان میدهد. چندین برداشت از کتابهای فانتزی به موفقیت خیلی زیاد دست یافتند که از همه مشهورتر تریلوژی ارباب حلقهها به کارگردانی پیتر جکسون است.
فانتزی ژانری محبوب و از جایگاه خوبی برخوردار است. در حالی که هرروز به محبوبیت تصاویر و فیلمهای فانتزی افزوده میشود این ادبیات فانتزی است که جایگاه خویش را مستحکمتر میکند. بازیهای رایانهای ایفای نقش رسانهای دیگر است. بازی مداد و کاغذ ایفای نقش سیاهچاله و اژدها اولین بازی در این عرضه بود و مجموعه بازی علمی فانتزی فاینال فانتزی نمادی از بازیهای کنسول بودند.
فانتزی مدرن، شامل فانتزی مدرن قدیم، بذر بسیاری از زیر ژانرها در اسطوره شناسی یا فولکور کاشت. همچنین از فولکور و اسطوره شناسی الهام گرفت. زیر سبکهای فانتزی بیشمار و گوناگون هستند خیلی از آنها دارای اشتراک هستند. از زیر سبکهای قابل ذکر میتوان به فانتزی علمی و فانتزی سیاه اشاره کرد که هرکدام وجوه مشترکی با علمی تخیلی و وحشت دارند.
زیرگونههای فانتزی:
از دانشنامهی هنر و ادبیات گمانهزن
از زمان طلوع فانتزی در قرن بیست میلادی این سبک به چند زیر شاخه تقسیم شدهاست.
تاریخ موازی نوعی از ادبیات خیالی است که در دنیایی به وقوع میپیوندد که تاریخش با تاریخ شناخته شده تفاوت دارد. این سبک این سوال را مطرح میکند: «اگر تاریخ به گونهای دیگر رخ میداد چه میشد؟»
بیشتر کارهای تاریخ موازی بر اساس رخدادهای واقعی تاریخ استوار هستند؛ اما موضوعات سیاسی، اجتماعی و صنعتی به گونهای دیگر ادامه مییابند.
اگر چه اکثر تاریخهای موازی زیر سبک علمیتخیلی تلقی میشوند، اما بعضی از آنها که با جادو و موجودات جادویی سر و کار دارند به عنوان فانتزی طبقهبندی میشوند. ویژگی مهمی که آن را از فانتزی تخیلی و فانتزی معاصر جدایی میبخشد این است که این نوع از ادبیات فانتزی، هم تفاوتها و هم پیوستگیهایی با تاریخ و جغرافیا دارد.
فانتزی بنگزی به نام «جان کدریک بنگز» نامگذاری شد که کارهایش در مورد وقایع پس از مرگ افراد معروف بود. این زیر سبک همان گونه که از جملهی پیشین پیداست به وقایع پس از مرگ میپردازد.
این زیر سبک ایدههای مذکور و همچنین ایدههای خارج از سبک را در روشی نوین به سخره میگیرد. فانتزی مضحک از نظر لحن و سبک خندهدارش در مقابل فانتزی غلیظ قرار میگیرد که از نظر سبک بسیار جدی و خشن است. «رنگ جادو» نوشتهی «تری پرچت» در این زیر سبک طبقهبندی میشود.
فانتزی معاصر شامل داستانهایی میشود که در دنیای معاصر و واقعی اتفاق میافتد و در آن جادو و موجودات جادویی وجود دارد. تمام عناصر فانتزی باید در این دنیای وجود داشته باشد یا به زور وارد شود. داستانهایی که در آنها شخصیتها از دنیای واقعی بدون هیچ جادویی به دنیای تخیلی میروند به عنوان فانتزی غلیظ شناخته شدهاند. همچنین عناصر جادویی در این دنیاها باید به گونهای باشد که از دید مردم مخفی بماند. در غیر این صورت داستان به تاریخ موازی تبدیل میشود.
از معروفترین داستانها در این زیر سبک میتوان هفت گانه «هری پاتر» را نام برد.
فانتزی اهریمنی زیر سبکی است با عناصر سبک ترس؛ اما در دنیایی به وقوع میپیوندد که زمان و مکانش به فانتزی غلیظ و شمشیر و جادو شباهت دارد. فانتزی اهریمنی با جرأتتر میباشد و وحشیگری در آن از جایگاه خاصی بر خوردارند. ترس به صورتی ماوراطبیعه به تصویر کشیده میشود و لزوماً در دنیای مخصوص خودش اتفاق نمیافتد.
به طور کلیتر فانتزی اهریمنی میتواند مترادفی برای سبک ترس ماوراطبیعه باشد. برای مثال داستانی در مورد یک مومیایی یا خون آشام که از مرگ برمی خیزد، به عنوان فانتزی اهریمنی یا ترس ماوراطبیعه شناخته میشود. در حالی که داستانی در مورد جنایتکاری زنجیرهای فقط ترس است.
فانتزی پریان از روی استفادهی زیاد از طرحها و موضوعات از فرهنگ عام قابل تشخیص است. گاهی این کارها دنیاسازی فانتزی را به کل کنار میگذارند. از بزرگترین نمونههای آن میتوان از داستان «شاهزاده خانم و جن» نوشته نویسندهی بنام فانتزی «جورج مک دانولد» نام برد.
زیر سبکی که فانتزی حماسهای و شمشیر و جادو را در هم میآمیزد.
که وارکرفت یا هنر نبرد را میتوان در این رده گنجاند.
فانتزی والا زیرسبکی است که به جنگ حماسهای خیر و شر در دنیایی تخیلی میپردازد، دنیایی مستقل یا به طور موازی با دنیای ما. «کمد، شیر، جادوگر» و «یاران حلقه» از نمونههای بارز این زیرسبک به شمار میروند.
این زیرسبک دو نوع متفاوت دارد. یکی مربوط به داستانهایی است که در گذشتهای تاریخی رخ میدهد، مانند فانتزی معاصر که در این عصر روی میدهند. نوع دوم به داستانهایی اشاره دارد که در دنیایی متفاوت اما با ارتباطاتی تاریخی و جغرافیایی با دنیای ما رخ میدهند.
زیر سبکی مخصوص خوانندگان نوجوان که از نمونههای مشهور آن میتوان کتابهای هری پاتر، نارنیا و جادوگر شهر اُز را نام برد.
فانتزی رقیق را نمیتوان در واقع یک سبک مجزا دانست. آثار این سبک، در مقابل فانتزی غلیظ قرار میگیرد. همچنین کارهایی که تأکید کمتری بر روی جادو دارند و بیشتر به واقعیت میدان میدهند، همچون فانتزی اهریمنی.
فانتزی رفتارها که گاه پانک-رفتار نامیده میشود، مدلی فانتزی از کمدی رفتارها است. مهمترین امر در این زیر سبک نوع برخورد افراد جامعه با یکدیگر است.
داستان اسطورهای عنوانی نوین برای فانتزی دنیای واقعی است که شخصیتها، مفاهیم و نمادهای اسطورهای در آن استفاده میشود. اگر چه این داستانها برداشتی کاملاً آزاد از اسطورهها دارند، کاملاً با داستانهای افرادی مانند تالکین متفاوتند که اسطوره و فرهنگ عام خود را آفریدند.
طرح این نوع داستان دور روابط عاشقانهی قهرمانان میگردد و عناصر فانتزی آن را شکل میدهند. اگرچه فانتزی عاشقانه میتواند جزوی از هر کدام از زیر سبکهای فانتزی باشد؛ اما این سبک بیش از فانتزی بر عشق تمرکز میکند. در بسیاری از آثار فانتزی عاشقانه زنان دلاور به عنوان عنصر استوار بر جای هستند.
تلفیقی از فانتزی و علمیتخیلی با سفرهای فضایی و دیگر موضوعات علمیتخیلی که در آن بر جادو بیش موضوعات علمی توجه میشود. یکی از مشهورترین آثار این زیر سبک «جنگ ستارگان» است.
نوعی از فانتزی غلیظ که بیش از جادو بر جنگ تأکید دارد.
پویش نام زیرژانری از ادبیات فانتزی است که در آن شخصیت یا گروهی از شخصیتها، به دنبال چیزی ارزشمند وارد سلسلهای از اتفاقات و رویدادها میشوند و عموماً به چیزهای با ارزشی دست مییابند.