ازدواج
آن است که در اثنای جمله نثر یا نظم، کلماتی را پیوسته یا نزدیک به یکدیگر بیاورند که در حرف روی موافق باشند مانند:
" فلان رفیق شفیق است و ادیب اریب. " یا: " اگر رفیق شفیقی، درست پیمان باش. "
***
به جفایی و قفایی نرود عاشقِ صادق
مژه بر هم نزند گر بزنی تیر و سنانش1
تبصره : چون علاوه بر رعایت حدود سجع و قافیه، در اثنای جمله، کلمات مسجّع، قرینه بندی شده باشد آن را نیز تضمین المزدوج می گویند، مانند عبارت ذیل :
" فلان به سیرت گزیده و عادت پسندیده معروف است و به خدمتکاری دولت واطاعت داری حضرت موصوف. "
سجع اصلی که قرینه ها بر آن مبتنی شده دو کلمه معروف و موصوف است، امّا سجع سایر کلمات را که محضِ مزیدِ آرایشِ کلام آمده است تضمیـن المزدوج
گویند: سیرت، عادت و گزیده، پسندیده و خدمتکاری، طاعت داری و دولت، حضرت.
در آن زمین که خِلافش بود نیارد رُست
ز هیچ باغ، درخت و ز هیچ راغ گیاه
(عنصری)
صنعت فوق در واقع یکی از فروع و توابع سجع متوازی و ترصیع است که برای آن اصطلاحی خاصّ وضع کرده اند.2
گر دو سجع متوازی در جمله ای در كنار هم قرار گیرند صنعت ازدواج به وجود می آید:
اگر رفیق ِ شفیقی درست پیمان باش
(حافظ)
به جفایی و قفایی نرود عاشق صادق
(سعدی)
شبی و شمعی و جمعی چه خوش بود تا روز
نظر به روی تو كوری چشم اعدا را
(سعدی)
1- در جمله اول کلمات رفیق، شفیق و ادیب، اریب و در مصراع بعد هم رفیق، شفیق و در مصراع اول بیت جفا، قفا شاهد مثال است.
2- بعضی علمای بدیع تضمین المزدوج را با ازدواج دو صنعت شمرده و قسم اول را که کلمات مسجّع وسط جمله پهلوی هم واقع شـده باشد به نـام ازدواج
و قسـم دوم را کـه سجــع هـای وســط جمـله قریــنه بنـدی شـده باشـد تضمـین المـزدوج نـامیـده انـد، و اصـطلاح اعـنات القریـنه از ادبـای فارسی اسـت
کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی استاد علامه جلال الدین همایی
تبیان
آرایه های ادبی
