سوخت فسيلي چيست؟

نفت در علوم مختلف زمین شناسی
تقریبا تمام منابع هیدروکربنی در تشکیلات رسوبی و اشکال رسوب شناسی گوناگون وجود دارند. همچنین برای مخزن شدن سنگ یا به دام افتادن نفت و توسعه عمومی حوضه رسوبی ، شناختن مسائل زمین شناسی ساختمانی بسیار مهم است.
بهره‌ گیری از علم زمین شناسی (مبنی برمطالعه سنگ‌ها ازجهات گوناگون) به منظور اکتشاف و بهره برداری از منابع نفت و گاز اساس علم زمین شناسی نفت را تشکیل می‌دهد. مطالعه سنگ‌ها با بهره گیری از شاخه‌های مختلف علم زمین شناسی امکانپذیر است که با نتایج حاصل از این مطالعات و جمع بندی آنها ، سرانجام بکار برد زمین شناسی در شناسایی منابع هیدروکربنی که همان علم زمین شناسی نفت (Peiroleum Geology) می‌باشد، دست خواهیم یافت. شاخه‌های مختلف علم زمین شناسی که در جهت شناسایی ، اکتشاف و بهره برداری از منابع نفتی ، هر کدام منحصرا به صورت تخصصی می‌توانند نقش ارزنده‌ای را داشته باشند عبارتند از :
● رسوب شناسی
تقریبا تمام منابع هیدروکربنی در تشکیلات رسوبی و اشکال رسوب شناسی گوناگون وجود دارند. همچنین برای مخزن شدن سنگ یا به دام افتادن نفت و توسعه عمومی حوضه رسوبی ، شناختن مسائل زمین شناسی ساختمانی بسیار مهم است.
● ژئوشیمی آلی
ژئوشیمی آلی که مواد موجود در رسوبات و تغییر شکل آنها و تبدیل آنها به هیدروکربن‌ها را مورد مطالعه قرار می‌دهد، نیز یک بخش مهم از زمین شناسی محسوب می‌شود. بعلاوه امکان تشکیل سنگ‌های مادر با مقدار مواد آلی زیاد و سنگ‌های ذخیره با تخلخل بالا را می‌توان تا حد وسیعی توسط مفاهیم و مدل‌های رسوب شناسی و شناخت اقیانوس‌های گوشته پیشگویی کرد.
● دیرینه شناسی
ارتباطات بیو استراتیگرافی ازروی لایه‌های مشاهده شده در چاه‌های اکتشافی و نیز استفاده از میکرو فسیل شناسی جهت پی بردن به توسعه میدان‌های نفتی تا حد زیادی در صنعت نفت کارایی دارند. به نمونه‌های کوچک بدست آمده درطول حفاریها که حاوی میکروفسیل‌ها هستند نمی‌توان زیاد اطمینان کرد. به عبارت دیگر مغزه‌های بدست آمده با وزن چندگرم امکان دارد دارای چند صد میکرو فسیل باشند که ممکن است برای جمع بندی و نتایج چینه شناسی بهتر از ماکرو فسیل‌ها باشند.
● زمین شناسی ساختمانی
پیش از صد سال قبل اکتشافات نفت را با توجه به تراوش‌های بزرگ نفت که درسطح زمین و در نزدیکی محل حفاری صورت می‌گرفت انجام می‌دادند. ولی امروزه برای اکتشاف از ساختارهایی که به ندرت در سطح زمین قابل روئیت هستند، استفاده می‌کنند و برای تشریح ساختارهای زیرزمینی ابتدا اندازه گیری‌های ژئوفیزیکی در سطح زمین انجام داده و سپس ارتباطات لایه‌ها را بوسیله مفاهیم بدست آمده از طریق لاگ‌ها و فسیل‌ها استفاده می‌کنیم.
● ژئوفیزیک
معمولا در اندازه گیری‌های ژئوفیزیکی از روشهای گرادیمتری (Gradimetry) و مگنتومتری (Magnecometry) و بالاخره لرزه نگاری که بهتر از دو روش قبلی است استفاده می‌کنند. با پیشرفت‌های سریع در کیفیت تکنیک‌های لرزه نگاری و نتایج حاصله از این نوع اندازه گیری‌ها مفاهیم کاملا جدید و میدان‌های توسعه یافته‌ای را می‌توان مشخص کرد. به دلیل اینکه حفاری در زیر بستر اقیانوسها بسیار پرهزینه است، در اکثر اوقات مقاطع لرزه نگاری و دیگر داده‌های ژئوفیزیکی تنها اطلاعات ما می‌باشند.
روش‌های چاه‌پیمایی ژئوفیزیکی نیز به سرعت توسعه یافته‌اند و لاگ‌ها یک پیوستگی اطلاعاتی را در مورد سری‌های طویل طبقات تهیه می‌کنند که بندرت با دیگر روش‌ها می‌توان این اطلاعات را تهیه نمود. این اطلاعات نه تنها تعبیر ترکیب لیتوژی سنگ‌ها و اختلاف آنها را از نظر تخلخل و نفوذپذیری ممکن می‌سازد (خواص ویژه مخازن نفتی) بلکه محیط‌های ته نشینی در رسوبات را مشخص می‌کند.

منبع: دانشنامه رشد

نفت


مقدمه و اصطلاحات مربوط به ميادين نفتي نفت خام :
حجم نفت موجود در مخزن ميدان: ساختمان زمين شناسي كه داراي يك يا چند سازند نفتي، گاز و يا هر دو باشد.

ســـــازند: كلمه سازند مترادف كلمه Formation به معني يك يا مجموعه چند لايه رسوبي كه داراي سن و رخساره سنگي مشخص مي باشد و در صورت وجود هيدروكربن، مخزن ناميده مي شود.

مخازن توليدي: مخازن توسعه يافته و يا در حال توسعه كه فعاليت توليدي داشته يا دارند و يا آماده بهره برداري مي باشند.

مخازن توسعه نيافته: مخازن كشف شده كه تاكنون فعاليت توليدي نداشته اند.

توليد انباشتي: كل توليد انباشتي از آغاز بهره برداري از مخزن تا پايان سال مورد نظر.

بازيافت اوليه: مقدار نفتي كه از طريق تخليه طبيعي مخازن نفتي قابل برداشت خواهد بود، بازيافت (ذخيره) اوليه ناميده مي شود.

بازيافت ثانويه: مقدار نفتي كه اضافه بر بازيافت اوليه به كمك تزريق سيال (گاز و آب) قابل توليد خواهد بود بازيافت (ذخيره) ثانويه گفته مي شود. مقدار نفتي كه از بازدهي ثانويه بدست خواهد آمد بستگي به مكانيسم توليد اوليه، طبيعت سنگ مخزن، گستردگي شكافها، زمان تزريق و نوع سيالات قابل تزريق دارد.

ضريب بازيافت: ميزان بازيافت هر ميدان نسبت به نفت خام در جاي اوليه مي باشد. ضريب بازيافت ميدانهاي نفتي به شرايط فيزيكي سنگ مخزن، نوع سيال، فشار، درجه حرارت، مكانيسم طبيعي توليد و نحوه بهره برداري در طول زمان بستگي دارد. به طور كلي ضريب بازيافت اوليه ميادين نفتي بين 5 تا 25 درصد ذخيره در جاي اوليه آنها مي باشد ولي با بكار گيري روشهاي جديد در بيشتر موارد ميزان بازيافت ميادين به بيش از 50 درصد افزايش يافته است. در حال حاضر ميانگين بازيافت مخازن ايران بين 17 تا 25 درصد گزارش شده است.

تزريق سيال: به منظور افزايش ضريب بازيافت نهائي هر ميدان و همچنين جلوگيري از افت فشار و افزايش فشار، تزريق سيال در مخازن نفتي صورت مي پذيرد. در گذشته به دليل عدم بهره برداري صحيح از ميادين نفتي كشور، فشار مخازن كاهش يافته كه اين امر باعث هرز روي نفت خام و در نتيجه كاهش ميزان بازدهي نفت خام گرديده است.


• منابع نفتي ايران ذخاير دريايي :
درياي خزر خليج فارس و درياي عمان ذخاير خشكي :
حوزه هاي شمالي حوزه هاي مركزي حوزه هاي جنوبي نفت مملكتي كه نفت دارد ن، امپراتوري را دارا خواهد بود : امپراتوري درياها به وسيله ي موارد سنگين نفت (مازوت و گازوئيل )، امپراتوري آسمان ها به وسيله مواد سبك نفتي (بنزين هواپيما ها و ...) ، امپراتوري خشكي به واسطه ي بنزين و نفت و امپراتوري دنيا به وسيله ي قدرت مالي كه بستگي به ماده اي حياتي دارد كه قيمتي تر و مهم تر از طلا بر روي زمين است . نفت ، زندگي افراد و اقتصاد كشورها را دگرگون كرده است .

كشف نفت ايجاد ثروت مي كند : در مناطقي كه زماني فقط بيابان بود شهرهاي پيشرفته صنعتي يكي پس از ديگري احداث مي شود و در مراكز عمده بيكاري، مشاغل تازه ايجاد مي گردد. چنانكه بحران هاي نفتي دهه 70 در دو مورد نشان داد ، امروز نفت يكي از مسائل اساس سياست دنياست . مسائلي از قبيل عرضه و تقاضاي نفت ، بهاي نفت ، مواد جايگزين نفت ، و بالاخره نحو ه بهره برداري صرفه جويانه از "نيرو)،همواره مورد بحث و بررسي است . دولتها بخشي از درآمد هاي خود را با ماليات هاي دريافتي از توليد نفت خام و فروش فر آورده هاي نفتي تامين مي كنند. بندرت اتفاق مسي افتد كه موضوع در صدر اخبار نباشد. ما در اين جزوه شرح خواهيم داد كه نفت از كجا بدست مي آيد ، چگونه توليد مي شود و تبديل به هزاران فرآورده ي سودمند مي گردد و يا كدام وسائل براي استفاده ميليونها مصرف كننده به اطراف جهان حمل مي شود . همچنين اقداماتي را كه به منظور احتراز از صدمه زدن به محيط زيست در اثر عمليات نفتي به عمل آ مده است شرح خواهيم داد و سرانجام به دو نكته ديگر كه اهميت آنها كم نيست خواهيم پرداخت . چرا نفت نقش چنين قاطعي را در اقتصاد جهان بخود تخصيص داده .

و دور نماي نفت به عنوان يك منبع نيرو در آينده چه خواهد بود نفت چيست : نفت مخلوطي است از ئيدروكربن هاي جامد . مايع و گاز كه از تجزيه شدن پيكر مرده ي جانداران تك سلولي . كه ميليونها سال پيش مي زيسته اند ، بوجود آمده است . در جستجوي نفت نفت ، آميخته اي است از مواد شيميايي آلي ، عمدتا از بقاياي گياهان و جانوران خرد و ريزي كه ميليونها سال پيش در دريا مي زيسته اند . شرايط و حالات ويژه و زمانهاي بسيار دراز لازم بوده است تا اين بقايا در معرض تغيير و تبديل هاي پيچيده شيميايي قرار گيرند و نتيجتا نفت و گاز ايجاد شود . گاه اين توده مواد به نحوي در يك نقطه متمركز مي شود كه انسان بتواند جاي آن را كشف و از آن بهره برداري كند. اكتشاف نفت حدود يكصد سال پيش آغاز شد . بدين ترتيب كه در نزديك نقاطي كه تراوش نفت در سطح زمين نشانه وجود نفت در زيرزمين بود افراد اقدام به حفاري كردند. امروزه روشهاي بسيار پيشرفته ترين – از قبيل "لرزه اندازي " و شكل برداري با اقمار مصنوعي- براي رديابي نفت بكار برده مي شود كامپيوتر هاي قوي زمين شناسان را در عمليات اكتشاف ياري ميدهد ولي البته در آخرين مرحله همان سر مته حفاري است كه وجود يا عدم وجود نفت را در زيرزمين نشان مي دهد . ميليونها سال پيش گياهان و جانوران خرد و ريزي به نام Phytoplankton و Zooplankton در درياهاي عهد باستان در سطح آب شناور بودند . بقاياي اجساد اين موجودات بسيار ريز در كف دريا ته نشست مي شود و طي ميليونها سال در اختلاط با گل و لجن يك لايه رسوبي آلي تشكيل مي داد . ايجاد و تراكم مداوم لايه هاي بعدي ، لايه قبلي را در اعماق چند هزار متري مدفون مي كرد و آن ها را تبديل به جسم سخت تخته سنگ مانندي مي نمود كه بعدها منبع گشت . هر چه عمق اين "تدفين " بيشتر مي شد حرارت افزايش مي يافت . در چنين حال و وضعي در طول مدت هاي بسيار دراز ماده آلي اصلي تغيير مي كرد و تبديل به عنصر ساده تري ميشد به نام "هيدروكربن " _يعني تركيب هيدروژن و كربن . نتيجه نهايي اين عمليات ، نفت بود كه عبارت است از آميخته پيچيده اي از هيدروكربن هاي مختلف . نفت به طور طبيعي رو به بالا جريان دارد و فشار آن بتدريج كاسته مي شود . هرجا امكان داشته باشد ، به سطح زمين نزديك مي شود و به روي زمين تراوش ميكند . از بخت خوش دنياي عصر ما، قسمتي از اين ماده در سر راه به "دام "افتاده تبديل به مخزن زيرزميني نفت مي شود. مخزن نفت بر خلاف تصور عامه يك درياچه وسيع زيرزميني نيست ، بلكه غالبا شبيه يك تخته سنگ است كه اگر از نزديك بنگريم يك رشته خلا يا منفذ بسيار ريز در آن خواهيم ديد .نفت با حركت از يك خلا به خلا ديگر، و گاه با جاري شدن در لا به لاي ترك خوردگي ها ، آهسته رو به بالا حركت مي كند و در مسير اين حركات سر بالا ، همين كه به يك لايه بي درز و نفوذ ناپذير رسيد به ناچار متوقف ميشود و به سوي منافذ تخته سنگ مخزن دار ميرود . و بدين ترتيب يك نقطه تراكم نفت شكل مي گيرد. از صدها سال پيش نفت حاصله از تراورشها به شكل "قير "براي سوخت ، درز گيري كشتيهاي چوبي و حتي داروسازي بكار مي رفته است ، ولي اقدام جدي براي حفاري نفت فقط در نيمه قرن نوزدهم صورت گرفت . نخستين بار در سال 1859 "ادوين دريك"Edwin Drake در پنسيلوانيا (ايالات متحده آمريكا) در عمق 21 متري زمين به نفت رسيد . بعدها ديگران اين كار را دنبال كردند . نخست در ايالات متحده آمريكا ، سپس در آمريكايي جنوبي ، روسيه ، خاور دور و سر انجام خاورميانه . شركتهاي متعدد براي توليد ، حمل و فروش اين ماده جديد تشكيل شد . امروز در همه قاره ها بجز قطب جنوب ، معدن نفت كشف شده است . در آغاز ، جستجوي براي نفت غالبا تابع اتفاق تصادف بود . صرف نظر از نقاطي كه نفت به سطح زمين تراوش ميكرد ، در بسياري از نقاط بدون وجود نشانه يا قرينه معتبري چاه زده مي شد كه غالبا به نتيجه مثبت نمي رسيد . در عصر ما عمليات اكتشاف نفت شكل كاملا علمي بخود گرفته ولي حتي با تكنولوژي مدرن و آزمودگي و كارداني متخصصين منابع زيرزميني و زمين شناسان ، عمليات نفت جويي كماكان دستخوش شك و ترديد است . در عمليات كشف نفت با زميني درگير هستيم كه تاريخ پيچيده اي داشته است . دانشمندان ميدانند كه قسمتهايي از پوسته كره زمين ، كه گاه شامل قاره هاي كامل و اقيانوسها مي شود ، در حال جابجايي هستند . وقتي كه قاره ها از هم دور شدند ، مناطقي كه قبلا خشكي بودند به زير دريا فرو رفتند و در همين مناطق بود كه تخته سنگ هاي حاوي نفت تشكيل شد . سپس در اثر تصادفهاي متعدد ، نيرو ها و فشارهاي عظيم باعث ايجاد سلسله جبال شدند ، تخته سنگها را در هم غلطاندند و ساختارهاي ييچيده اي تشكيل دادند ، كه بعضي از اين ساختارها ، مناسب نفت شدند . يكي از معمول ترين اشكال اين ساختارها ، معروف به "چين طاقي " است ، كه تخته سنگهاي آن به شكل گنبد يا طاق در مي آيد .گاه در مخزن زير يك "چنين طاقي "، و راي يك لايه بي درز نفوذ ناپذير ،نفت "حبس "مي شود ، و اگر چاهي زده شود كه مته آن از اين لايه بگذرد و به مخزن برسد ، مي توان نفت را به سطح زمين كشاند. هدف اصل و اساس از اكتشاف نفت عبارتست از يافتن نقاطي كه احتمال ميرود نفت در ساختار هاي زيرين آن "حبس شده باشد " نخستين وظيفه گروه برسي اينست كه با كسب كليه اطلاعات جغرافيايي و زمين شناسي منطقه مورد بررسي ، نقشه هاي تفصيلي لازم را تهيه كند اين امر غالبا – بويژه در مناطق دور افتاده اي كه قبل از آن بندرت عمليات اكتشاف و نقشه برداري انجام گرفته باشد – همراه با عكس برداري هاي هوايي خواهد بود . امروزه استفاده از "شكل يابي " با ماهواره روز بروز بيشتر مي شود . اين "شكل يابي " ها با اينكه از فاصله چندين صد كيلومتري آن هم در فضا انجام مي گيرد ، مي تواند جزييات و مشخصاتي را نشان دهد كه از چند متر بزرگتر نيستند . اي "شكل يابي" ها علاوه بر ساختارهاي سطح زمين ، اطلاعاتي (كه از چشم انساني پنهان است ) به دست ميدهند كه با تكميل و تنظيم آنها مي توان تحولات و تغييرات نوع خاك ، مقدار رطوبت ، و سطح گسترش معدني و گياهي در زمين را دقيقا تعيين كرد ، و به كمك اين ها است كه زمين شناسان خواهند توانست خصوصيات زيرزميني هر منطقه را مشخص نمايند. در مرحله بعد برخي از مناطق براي بررسي دقيقتري انتخاب ميشوند .زمين شناسان به مطالعه برون روئي هاي سنگها مي پردازند ، نمونه هاي سنگها و فسيل هاي احتمالي درون آنها را تجربه ميكنند تا قرينه هايي براي تعيين حاصل و نيز ميزان قدمت آنها بدست آورند. سپس به كمك مطالعات ژئوفيزيكي اطلاعات بيشتري بدست مي آورند كه وضع و حالت تخته سنگهاي زيرزميني را نشان خواهد داد. اين بررسي ها از جمله شامل اندازه ميدان هاي جاذبه و مغناطيسي زمين نيز خواهد بود ، زيرا كه اين اندازه ها با نوع تخته سنگها و سطح گسترش تخته سنگها در پوسته زمين ارتباط دارد . ولي بهر حال امروزه از همه مهمتر همانا بررسي هاي روش لرزه اندازي است . در اين نوع بررسي ، امواج صوتي به درون زمين فرستاده مي شود و عكس العمل آنها انواع تخته سنگ موجود در زيرزمين را نشان مي دهد . مقدار وقتي كه اين امواج براي بازگشت به سطح زمين مي گيرند اندازه گيري مي شود ، و اين خود عمق ، محل لايه هاي تخته سنگي را كه در بازگشت صدا موثر بوده اند نشان ميدهد . هر چه فاصله بين صداها طولاني تر باشد، عمق تخته سنگ بيشتر است . اين بررسي ها ضمنا مي تواند جنس تخته سنگهاي موجود در زير سطح زمين را نشان دهد زيرا كه تخته سنگهاي مختلف ، صداها را باسرعت هاي متفاوتي پس مي فرستند. در مناطق دور افتاده و متروك ، امواج صوتي را ميتوان با انفجار ديناميت در چند متري زيرزمين ايجاد كرد. در مناطق پر جمعيت يا مناطقي كه از لحاظ حفاظت محيط زيست ايجاد انفجار عملي نباشد ، از كاميون هاي " لرزان گر" استفاده ميشود . روش بررسي لرزه اندازي تنها راه كسب اطلاعات تفصيلي درباره مناطق واقع در زير آب ، پيش از حفاري است . درگذشته براي لرزه اندازي در دريا ديناميت بكار مي رفت ولي امروزه از تفنگ بادي استفاده مي شود. اين تفنگ ها از طريق پخش حبابهاي بزرگ هواي فشرده در زير سطح آب ، امواج صوتي ايجاد مي كنند . ماهرانه ترين و پيچيده ترين نوع بررسيهاي لرزه اندازي معروف به سه بعدي است ، بدين ترتيب كه لوله هاي لرزه اندازي بصورت يك شبكه بسيار پيچيده و در هم و بر هم و متراكم ، دقيقا براساس تازه ترين فنون دريانوردي قرار داده مي شود ، سپس اطلاعات مربوطه به كامپيوتر هاي پيشرفته داده مي شود كه پس از محاسبات لازم ، يك تصوير بسيار دقيق سه بعدي از اشكال و ساختار هاي زير سطح مورد بررسي ، بدست خواهد داد . هزينه اين عمليات بسيار زياد است : يك بررسي سه بعدي در حوزه دريايي گاه تا كيلومتر مربعي 15000 دلار هزينه در بر خواهد داشت ولي البته بسته به محل و اوضاع و احوال آن خواهد بود . ولي از طرف ديگر حفاري چاه ممكن است ميليونها پوند هزينه داشته باشد و از اينرو زمان و پولي كه براي بررسي دقيق صرف گردد سرمايه گذاري عاقلانه اي است كه با نشان دادن محل دقيق چاه نفت خطر هدر رفتن سرمايه در راه چاههاي بي ثمر را كاهش خواهد داد. حفاري و توليد حفاري براي نفت عمل مهرت آميزي است كه غالبا در زمين هاي دور افتاده و نامساعد انجام مي گيرد . سپس اگر مقدار كشف شده اميد بخش و شرايط تجارتي مساعد باشد ، حوزه نفتي تشكيل و توليد محصول آغاز مي گردد. در طول مرحله توليد ، اداره و كنترل صحيح مخزن امكان مي دهد كه نفت موجود به بهترين روش بهره دهي توليد گردد . در سالهاي اخير يافتن و توليد نفت در دريا بيشتر مورد توجه قرار گرفته است زيرا كه به بركت پيشرفتهاي فني و مهندسي انجام عمليات حفاري در آبهاي عميق تر و نامساعد تر آسانتر شده است . حفر چاه بوسيله ابزار حفاري نوع چرخنده كه بر طبق اصول مته هاي مخروطي (مته هاي شتر گلويي )درود گران كار مي كند ، انجام مي گيرد . وسيله برش ، عبارتست از سر مته اي كه دندانه هاي فلزي و گاه الماسي بسيار سر سخت و مقاوم دارد و قادر است سخت ترين تخته سنگها را سوراخ كند . سر مته را به يك رشته لوله هاي مخصوص (به شكل گرد نبندي كه مهره هاي آن قطعات لوله باشد ) آويزان مي كنند كه هر چه پايين تر مي رود قطعات جديد لوله به آن اضافه مي شود . چرخش سر مته يا بوسيله يك لوح چرخنده در روي سطح مورد حفر انجام مي گيرد و يا با روش تازه تري كه بتدريج مي شود يعني بوسيله يك موتور عمودي . سر مته بتدريج ساييده مي شود و بايد تعويض شود . در اين بايد كليه "گر دن بند " لوله هاي حفاري را كه گاه يكصد تن وزن دارد ، به سطح بالا كشاند . همچنان كه بيرون مي آيد قطعات لوله را يك به يك پياده نمود سپس سر مته تازه نصب مي گردد و بتدريج همزمان با سوار كردن قطعات لوله ، آهسته به پايين فرستاده مي شود . اين عمل كه سفر دو طرفه ناميده مي شود، گاه در يك چاه عميق نزديك به همه وقت يك نوبت كار 12 ساعته را مي گيرد . تا اين اواخر ، جابجايي اين لوله غالبا بوسيله كاركنان گروه حفاري بطور دستي انجام مي گرفت . امروزه به منظور ايمني بيشتر و هزينه كمتر ، استفاده از دكل هاي حفاري اتوماتيك مجهز به حركت ميكا نيكي لوله ها ،و كنترل كامپيوتر ي، بتدريج متداول مي شود. يكي از احتياجات اساسي در حفاري گل و يا مايع حفاري است . اين مخلوط ويژه به عبارتست از خاك رس ، مواد شيميايي مختلف و آب ، كه بطور مستمر از طريق لوله حفاري به پايين فرستاده مي شود و از طريق سر لوله هاي واقع در سر مته حفاري خارج مي گردد . اين جوي گل از فاصله بين لوله هاي حفاري و سوراخ ايجاد شده بوسيله سر مته بالا مي آيد و در اين سفر خرده ريزهاي تخته سنگي را كه به وسيله سر مته سوراخ شده همراه خود مي آورد . گل بازگشته در بالا غربال ميشود و سپس دوباره بوسيله تلمبه به جريان مي افتد. خرده ريزه هاي سنگ كه از گل غربال شده باقي مي ماند جنس تخته سنگي را كه سر مته به آن رسيده است نشان مي دهد و احتمالا با نزديك شدن سر مته به ساختار حاوي نفت ، علائم وجود نفت در اين خرده ريزها ديده مي شود . گل حفاري سر مته را خنك نگه مي دارد و هنگام كه سر مته به حوزه نفت وارد مي شود از فرا نفت يا گاز جلوگيري مي كند. دكل حفاري از وسائل اساسي است ، و گاهي ضرورت دارد كه پيش از آغاز حفاري در مناطق دور افتاده از وسط جنگل و در طول بيابان جاده هايي براي رفتن به محل حفاري ساخته شود . امروزه براي تقليل هزينه حمل و نقل مي توان حفره چاههاي تحقيقي اوليه را در مناطق دور افتاده به وسيله دكل هاي بسيار كوچكتر و باريكتر انجام داد. سرعت حفاري بستگي به سختي تخته سنگ دارد . گاهي سر مته مي تواند تا 60 متر را در ساعت سوراخ كند، ولي هر گاه تخته سنگ بسيار سخت باشد مته به زحمت ساعتي 30 سانتيمتر پيش خواهد رفت . عمق اكثر چاههاي نفت بين 900 تا 5000 متر است ، ولي گاه چاههاي حفر مي شود كه تا 7 و بلكه 8 كيلومتر عمق دارد. چاهها حتي المكان به صورت عمودي حفر مي شود ولي گاهي – بويژه در دريا – ناچارند چاههاي را با انحراف از مسير عمودي حفر كنند تا بتوانند از يك سكوي واحد مته را به هدفهاي گسترده اي برسانند . اين روش را "حفاري انحرافي " مي نامند . پيشرفت هاي اخير امكان مي دهد كه تا حد 90 درجه از مسير عمودي انحراف جويند . اين روش كه به "حفاري افقي " معروف شده است در بعضي موارد مي تواند بهره دهي چاه را افزايش دهد.. در هنگام حفاري همين كه سر مته به ساختار حاوي نفت و گاز نزديك مي شود مراقبت ويژه ضروري است . اين احتمال هست كه در اثر فشار زياد محيط مخزن نفت ، همزمان با نفوذ سر مته در تخته سنگ سخت ، نفت و گاز با جوششي عظيم به سوي سطح بالا فوران كند . در نخستين دوران اكتشاف نفت اين نوع فوران و "سر كشي " عموميت داشت ولي امروزه حفار گران با آموزش هايي كه دارند قادر به جلوگيري از آنها هستند زيرا كه اين فوران ها بهم به محيط زيست صدمه مي زنند ، هم ايجاد خطر آتش سوزي ميكنند و هم سر انجام باعث هدر رفتن هيدروكربن ها مي شوند ، سر پرست گروه حفاري از دو راه مي تواند وقوع خطر چنين فوران هايي را پيش بيني كند: مشاهده علائم وجود نفت در خرده ريزهاي ته چاه ، و يا مشاهده بالا رفتن فشار محيط چاه در سوييچ هاي نمودار واقع در روي كف برج چاه . او مي تواند براي متوقف كردن فوران نفت مقدار ديگري گل حفاري سنگين تر به پايين تلمبه كند و يا شيرهاي ويژه اي را كه معروف به ((شير هاي جلو گيري از فوران ))هستند، در طول دوران عمليات حفاري اطلاعات ارزشمندي درباره وضع حوزه نفتي در عمق هاي مختلف گردآوري و يادداشت مي شود كه مجموع اين يادداشتها را ((گزارش روزانه )) مي نامند . خرده ريز هاي ناشي از مته زني كه به سطح بالا بازگردانده مي شود از لحاظ وجود مواد هيدروكربني و نيز از لحاظ محتواي فسيلي آنها بررسي مي گذرد . آزمايشهاي ويژه ديگري خصوصيات و مقادير برق ؛صوتي و راديو اكتيوي تخته سنگ را نشان مي دهد كه اينها به نوبه خود سر نخ هايي از نوع تخته سنگ؛ شكل تخليل و نيز مقدار محتواي مايع آن را به دست مي دهد . گاهي قطعات خاصي از تخته سنگ كه ((نمونه هاي اصلي و مغزي )) ناميده مي شود جهت بررسي به آزمايشگاه فرستاده مي شود. نخستين چاهي كه در هر منطقه حفاري مي شود ((چاه شناسايي)) نام مي گيرد. اگر اين چاه به نفت رسيد ‚چاه هاي ديگري به منظور تعيين حدود حوزه نفتي حفر مي گردد. اينها را (( چاه هاي ارزشيابي ))مي نامند اگر عمليات در اين حوزه ادامه يابد ‚برخي از اين چاه ها ي ارزشيابي براي توليد نفت مورد بهره برداري قرار مي گيرد. ولي البته پيش از انتخاب يك حوزه نفتي براي توليد و بهره برداري عوامل بسياري را بايد در نظر گرفت . مقادير نفت موجود در يك مخزن چيست ‚و هزينه استخراج آن چه خواهد بود؟(( ميزان هزينه علاوه بر عوامل ديگر بستگي به عمق چاه و سهولت رسيدن به سطح نفت خواهد داشت .)) فاصله حوزه نفتي با بازارهاي بالقوه نفت چقدر است ؟ چند چاه مورد نياز خواهد بود و در كدام نقاط بايد زده شود ؟چه عمليات و مواد خاصي براي آماده كردن آن ضروري است ؟ وقتي كه چاههاي اصلي حفر مي شود به منظور كنترل و هدايت جريان نفت از چاه انبوهي لوله و شير در بالاي هر كله چاه نصب مي گردد كه اصطلاحا (درخت نوئل )ناميده مي شود. در شرايط خاصي نفت با فشار طبيعي مخزن به جريان مي يابد ولي گاهي لازم است براي بالا بردن مثنويي مايع (تلمبه هاي شاهيني ) معروف به( كله اسبي بالا پائين رو) و يا وسائل ديگر نصب گردد .نفت از كله چاه بوسيله يك خط لوله به (ايستگاه تجمع) كه معمولا محل گر داوري نفت چندين چاه است منتقل ميشود. دستگاه هاي موجود در ايستگاه گاز را از نفت جدامي كند و آب آن را ي كشد . همين كه حوزه اي به مرحله بهره برداري رسيد اداره و كنترل صحيح مخزن نفت براي هر چه بيشتر نفت ضروري است . گاهي ساده ترين راه افزايش محصول حفر چاه هاي فرعي اضافي است در موارد ديگر بايد براي حفظ فشار محيط مخزن مقادير آب يا گاز فشرده از طريق چاههاي تزريق بويژه به مخزن وارد نمود. توليد نفت در دريا چنانكه تخمين زده ميشود قريب يك سوم نفت جهان محصول چاههاي دريايي است و بويژه درياي شمال و خليج فارس و خليج مكزيك .يكي از نخستين سكو هاي نفتي درياي در سال 1947 در اين محل ساخته شد آن هم در عمق فقط هفت متري آب .از بركت پيشرفت هاي فن مهندسي امروز مي توان سكوهايي بلند تر از بلند ترين آسمان خراشها ي دنيا ساخت و در عمق بيش از 400 متري كف دريا نصب نمود . اين سكوها هزاران تن تجهيزات و دستگاهها صدها نفر متخصص را در خود جاي مي دهد و اين افراد با كار شبانه روزي نوبتي امر توليد و انبار كردن نفت و تلمبه كردن آن را به خشكي تضمين مي كنند. گاهي در حوزه هاي كوچك نصب چنين دستگاه هاي عظيمي بطور دائم از لحاظ اقتصادي قابل توجيه نيست .از اين رو مندسين راههاي نبوغ آساي ديگري يافته اند .از اين قبيل سيستم هاي شناور براي توليد نفت. اين سيستم عبارتست از كشتي هاي مخصوص يا نفتكش هاي نيمه زير آب كه قادرند نفتي را كه از طريق كانال هاي رابط بين آنها و چاه هاي كف دريا بالا ميايد نگهداري و انبار كنند. اين روش هاي توليد زير دريا وابسته به يك سكوي اختصاصي نيستند .در غوض نفت از چاهها ولوله هاي چند شاخه واقع در كف دريا به سكوي يكي از حوزه هاي نفتي مجاور تلمبه مي شود . احتمال دارد در آينده بسياري از حوزه هاي نفتي كوچك در مناطقي مانند درياي شمال با استفاده از اين روش به صورت افكاري يا انگلي مورد بهره برداري فرار گيرند. خطوط لوله و كشتي هاي نفتكش نفت خام به وسيله خط لوله يا نفتكش به پالايشگاه حمل مي شود تا در آنجا فرآورده هاي مختلف از آن تهيه كنند و براي مراكز توزيع يا مصرف كننده گان ارسال دارند. در خشكي و همچنين در فواصل كوتاه درياي نفت خام را مي توان به وسيله لوله انتقال داد .تهيه خط لوله مستلزم سرمايه گذاري هاي ولي پس از اينكه ساخته شد هزينه هاي انتقال و نگهداري آن نسبتا نازل است . در مقابل در كشتي هاي نفتكش سر مايه گذاري اوليه كمتر ولي هزينه عملكرد حقوق كاركنان هزينه سوخت و نگهداري و تعميرات بسيار زيادتر است .براي حمل و نقل دريايي به نقاط دور دست كشتي هاي نفتكشي هاي امروز چنان ساخته مي شود كه در نهايت انعطاف و كارايي عمل كنند و از بالا ترين استاندارد هاي فني و ايمني برخوردار باشند. حمل و نقل نفت و فراورده هاي نفتي به اطراف امري است عظيم نفت قريب نيمي از محصولات دريايي جهان را تشكيل مي دهد .كاروان نفتكش ها ي جهان بيش از 250000 ميليون تن ظرفيت بارگيري دارد و يك سوم نفتكش ها متعلق به شركتهاي عمده نفتي است . شبكه خطوط لوله نفتي در بيشتر قاره ها در همه سو گسترده است . تنها در اروپا200 خط به طول بيش از 17000 كيلومتر وجود دارد. در اوائل ايجاد صنعت نفت ؛نفت خام عموما در نزديكي محل توليد آن تصفيه مي شد. به تدريج كه تقاضا از فراورده افزايش يافت راه عملي تر اين بود كه نفت خام به پالايشگاه هاي كشورهاي مصرف كننده حمل شود . ابتدا نفت در بشكه هاي چوبي بوسيله كشتي هاي باري معمولي حمل مي شد و اين علت انتخاب بشكه به عنوان واحد اندازه گيري (هر بشكه معادل با 35 گالن بزرگ يا 159 ليتر)مي باشد . بعد ها ماركوس ساموئل موسس سازمان ((حمل و فروش شل)) به فكر ساختن كشتي هايي افتاد كه در واقع نوعي مخزن شناور بودند و اين مقدمه ساخت كشتي هاي نفتكش بود . مشخصه اصلي طرح نفتكش اينست كه فضاي انبار هاي آن به مخزن هاي مجزا تقسيم مي شود كه هر كدام ويژه يك نوع نفت يا فراورده ي نفتي است و ضمنا از جابجايي زائد محصولات در ضمن سفر كشتي جلوگيري مي كند . موتورها اتاقك ها ي محل زندگي كاركنان و تاسيسات هدايت كشتي عموما در قسمت عقب كشتي است بدين ترتيب بخش مسكوني و ماشين آلات كشتي از محموله اشتعال پذير كشتي فاصله خواهد داشت . نفتكش هاي مدرن از جنبه هاي مختلف قابل استفاده هستند : مي توان براي حمل انواع نفت خام و فراورده هاي مختلف نفتي از قبيل گازوئيل – مازوت- سوخت هواپيما و بلا خره روغنهاي گوناگون از آنها استفاده كرد . حمل نفت خام در مقادير زياد و مسافت هاي طولاني غالبا توسط نفتكش هاي بزرگ صورت ميگيرد بزرگترين آنها قادر است 4000000 تن نفت بارگيري كند . ولي فراورده هاي نفتي عموما بوسيله نفتكش هاي كوچكتر حدود 30000 تني به مقصد هاي نزديكتر حمل ميشود . اين نفتكش ها ي كوچك مخزن هاي متعدد بيشتر و سيستم لوله كشي و تلمبه زني پيچيده تري دارند كه امكان ميدهد محصولات مختلف مجزا از يكديگر باشند .بعضي از كشتي ها قادرند هم محصولات سياه را حمل كنند و هم محصولات سفيد را – اينها حدود 80000 تن ظرفيت دارند و براي صدور محصولات پالايشگاه هاي جديد خاور ميانه مورد استفاده قرار مي گيرند . ده سال پيش يك نفتكش 250000 تني با سرعت كامل بطور متوسط روزانه 190 تن سوخت مصرف مي كرد . امروز نفتكش هاي جديد كمتر از يك سوم اين مقدار سوخت مصرف مي كنند و با كاهش سرعت آنها مي توان مصرف سوخت را از اين نيزكمتر نمود . از آنجايي كه مصرف سوخت يك سوم هزينه عملياتي نفتكش را تشكيل مي دهد اين نوع صرفه جويي ها اهميت بسزا دارد . هزينه كاركنان به دقت مورد بررسي است كما اينكه امروز تعداد كاركنان هر نفتكش بطور متوسط به 20 نفر محدود مي شود ، ولي البته بدون به خطر انداختن جنبه ايمني و نيز بدون خدشه به استاندارد فني عمليات. مناسب ترين راه حمل نفت در خشكي همانا انتقال آن بوسيله لوله است . لوله هاي نفت خام معمولا داراي قطر زياد هستند ( گاهي بيش از يك متر ) و با ساخت ايستگاه هاي تلمبه زني در فواصل معين و منظم در طول خط لوله ، انتقال نفت با سرعت حدود 5 كيلومتر در ساعت تامين مي شود . احداث خط لوله كه گاه با يد از كه ورود خانه ها و بيابان ها بگذرد ، پروژه مهندسي بسيار عظيمي است كه معمولا توسط چندين شركت انجام مي گيرد به نحوي كه بتوانند سرمايه گذاري پروژه را مشتركا تامين نمايند. با توسعه توليد نفت از دريا هر روز خط لوله هاي زير آبي جديدي ساخته مي شود . براي اين منظور ، از دوبه هاي ويژه لوله گذاري استفاده مي كنند بدين ترتيب كه قطعات لوله هاي فولادي در توي دوبه به يكديگر جوش داده شده و سپس در كف دريا گذاشته مي شوند . اگر لوله ها كم قطر باشند ، مي توان آنها را قرقره هاي عظيم باز كرد و مستقيما در كف دريا قرار داد بدون اينكه نيازي به جوشكاري آن ها در دريا باشد . لوله هايي كه براي انتقال نفت سنگين بكار مي روند بايد عايق پوشي شوند تا جريان آزاد نفت ممكن گردد . براي مصونيت لوله هاي كوچكتر از تصادم با وسائل ماهيگيري معمولا آنها را توي يك "شيار " جاگذاري مي كنند. تصفيه نفت نفت آميخته اي است از انواع مايعات و گازهاي حل شده در يكديگر ، كه بصورت خام مصرف چنداني ندارد. در پالايشگاه نفت .خام با رشته عملياتت فيزيكي و شيميايي به چندين گروه فراورده هاي سودمند تبديل مي گردد . هم اكنون بيش از 900 پالايشگاه داير در جهان هست كه بيش از چهارم آنها در ايالات متحده آمريكا قرار دارد. بسياري از اينها داراي تاسيسات و وسائل پيشرفته تبديل هستند كه به آنها امكان ميدهد انواع مختلف نفت خام را مورد تجزيه قرار داده و گروههاي مختلف فراورده هاي مورد نياز را توليد نمايند. نخستين مرحله عمليات تصفيه نفت عبارتست از تقطير نفت خام به منظور تجزيه مواد متشكله آن .اين عمليات در يك برج بلند فولادي انجام مي گيرد كه برج تقطير و تجزيه ناميده مي شود. قسمت زيرين اين ستون بسيار داغ است ولي در قسمت هاي بالاتر بتدريج حرارت كمتر مي شود . جدار اصلي ستون بوسيله سيني هاي افقي واقع در فواصل مختلف ، از يكديگر جدا مي شود . اين سيني ها هم ممكن است سوراخ دار باشند و هم پويايي . سيني هاي سوپاپي قادر است انواع متنوع تري از مواد را در مقايسه با سيني هاي سوراخ دار در خود جاي دهد : همزمان با افزايش بار بخار در ستون ، تعداد سوپاپهايي كه در هر سيني باز مي شود بيشتر مي گردد. هر يك از سيني ها خنك تر از سيني زيري است ، و بدين ترتيب يك شيب حرارتي ايجاد مي گردد كه گازهاي مختلف را تقطير و به مايع تبديل مي كند . نفت خام ابتدا در يك كوره داغ مي شود و سپس به قسمت پايين ستون منتقل مي گردد. از آنجايي كه بيشتر مواد متشكله نفت حالا ديگر در حال جوشيدن هستند ، تبديل به بخار مي شوند و از طريق سيني هاي سوپاپي از ستون بالا مي روند . هر يك از مواد همين كه به سيني اي مي رسد كه حرارتش اندكي كمتر از نقطه جوشش آنست تقطير مي شود و دوباره تبديل به مايع مي گردد . اين مواد همين كه در روي سيني هاي جداگانه خود تقطير و به مايع .تبديل مي شوند جذب لوله ها ميگردد. عمل تقطير بطور مداوم انجام مي شود ، بدين معني كه مستمر نفت خام داغ وارد قسمت پايين ستون مي شود و مواد مختلف هر كدام در سطح مناسب خود به خارج جريان مي يابد . موادي كه به بالاترين قسمت ستون مي رسند مواد سبك و آنهاي كه در سيني هاي پايين تقطير مي گردند مواد سنگين ناميده مي شوند . سبك ترين ماده گاز پالايشگاهي نام دارد و بصورت بخار مي ماند و براي سوخت در پالايشگاه بكار مي رود . مواد سبك ديگر عبارتند از: گاز نفت مداي(LPG) ،گازولين ( بنزين) و نفت كه يكي از مواد مهم مورد مصرف در صنايع شيميايي است. از مواد سنگينتري كه كروسين (سوخت هواپيما) رامي توان نام برد و ديگري گازوئيل كه براي تامين گرما و به عنوان سوخت موتورهاي ديزلي بكار مي رود. سنگين ترين اين مواد در قسمت زيرين ستون بدست مي آيند و به عنوان مازوت ( نفت كوره ) بكار مي روند و يا بصورت رسوب در مي آيند. پس از تقطير ، بسياري از فرآورده هاي تفكيك شده براي پالايش در معرض عمليات ديگري قرار مي گيرند . رسوبهاي سنگين تحت جريان خلا, و مكش از نو تقطير مي شوند و از آن ها مواد خام روغن موتور ، قير و بعضي مواد خام ديگر بدست مي آيد كه به نوبه خود در معرض عمليات تازه اي قرار مي گيرند. ولي به هر حال عمليات تقطير ندرتا قادر است فرآورده ها را به مقدار مورد نياز بازار تهيه نمايد . مثلا اغلب بين يك سوم تا نصف محصول حاصله از تقطير مازوت است در صورتي كه قسمت عمده تقاضاي خريداران را مواد سبكتر تشكيل مي دهد . از اين رو پالايشگاههاي مدرن براي تبديل اين مواد به فراورده هاي بازار پسند روشهاي شيميايي بكار مي برند . از جمله مهمترين اين روشها ‚عمليات تجزيه و ترقيق است كه ذرات بزرگ مواد سنگين را به ذرات كوچكتر و ارزشمند تر تبديل ميكند . ذرات را با يكي از روشهاي تجزيه و ترقيق حرارتي (مانند روش ((شكستن چسباني و غلظت)) ) تجزيه و تفكيك مي شوند .اعمال روش ((شكستن چسباني و غلظت ))مقدار غلظت مواد رسوبي را كاهش مي دهد و در نتيجه مازوت حاصله نياز كمتري به مخلوط شدن با مواد گرانبهاتر خواهد داشت . با روشهاي ((تركاندن شيميايي )) مواد سنگين با استفاده از يك عنصر شيميايي تجزيه مي شوند كه مي تواند يك فعل و انفعال شيميايي به وجود بياورد بدون اينكه خودش دچار تغيير شود. روشهاي تبديل را در مورد مواد سبكتر نيز مي توان به كار برد نفت را مي توان با استفاده از يك عنصر حاوي طلاي سفيد با روشي كه (اصلاح) ناميده مي شود به مواد گازوئيلي (بنزيني)بسيار مرغوب تبديل نمود : ماشين ويژه اين عمليات ((سكويي))نام دارد . اين عمل هيدروژن نيز توليد مي كند كه براي ساير عمليات پالايشگاهي سودمند خواهد بود . اخيرا همه كوششها روي اين نكته متمركز بوده است كه رسوبات پالايشي را به فراورده هاي قابل استفاده تبديل كنند. در عمليات معروف به (تبديل هيدروژن ) (Hyson)هيدروژني كه از گاز طبيعي يا در نتيجه (عمليات سكويي) به دست مي آيد به دست مي آيد به رسوبات اضافه مي شود . عمليات ديگري كه با رسوبات م توان انجام داد عبارتست از جدا كردن آنها ‚كه خود اصل بسياري از فنون تبديل كربن به ذغال سنگ بي چربي قابل استفاده به عنوان سوخت بشمار مي رود . فنوني كه در هر پالايشگاه بكار مي رود بستگي به نوع نفت خام و احتياجات بازار مربوطه دارد. بيش از يك صد نوع نفت خام در جهان به بازار مي آيد و گاهي يك پالايشگاه مدرن ناچار است در ظرف سال روي بيش از20 نوع مختلف نفت فعل و انفعال انجام دهد. بازارها ي مختلف ‚ فراورده هاي گوناگون احتياج دارند. در ايالات متحده آمريكا قريب يك پنجم خانواده ها سه يا بيشتر اتومبيل دارند . بنابر اين پالايشگاهي كه براي امريكا محصول تهيه مي كند بايد قسمت عمده توليد خود را به بنزين اتومبيل اختصاص دهد . ضمنا احتياجات بازار همواره در حال تغيير است زيرا كه افراد سعي دارند در مصرف نيرو صرفه جويي كنند يا به مواد سوختي ديگري روي آورند . در سالهاي اخير بسياري از پالايشگاه ها اقدام به سر مايه گذاري ها ي عظيم در وسائل تبديل و كامپيوترهاي ويژه عمليات پالايشي كرده و بر نامه ها ي اداره و كنترل ((انرژي))تنظيم كرده اند تا بتوانند انعطاف پذيري خود را افزايش داده و با نتيجه در تامين احتياجات بازار موفق گردند. صنايع پتروشيمي علم شيمي و صنعت پتروشيمي در پرتو فعاليت ها و بالندگي مغزهاي متفكري كه عامل همه ي پيشرفت ها و دستاوردهاي جوامع بشري است ، با توليد هزاران فرآورده ي شيميايي و پتروشيمايي به حدي در زندگي روزمره انسان ها نفوذ كرده و آن را تحت تاثير قرار داده كه تصور زندگي بدون اين مواد غير ممكن است . بيش از چند دهه از پيدايش صنعت پتروشيمي در جهان نمي گذرد ، ليكن به دليل تقاضا و نياز روز افزون جوامع بشري بر محصولات متنوع آن پيشرفت چشمگيري در اين صنعت صورت گرفته است. در كشور ما نيز با توجه به وجود منابع سرشار هيدروكربن ( نفت و گاز) برخي زمينه هاي مساعد ديگر ، تاسيس مجتمع هاي پتروشيمي جزو برنامه هاي اصلي دولت قرار گرفته تا بتوانيم با توليد انواع فرآورده هاي پتروشيمي ، با ارزش چندين برابر مواد اوليه ي آن، در آدمهاي كشور را افزايش داده و كشورمان را در صحنه جهاني به جايگاهي كه سزاوار آن است ارتقا دهيم . در اين زمينه تلاش هاي زيادي صورت پذيرفته و موفقيت هاي بزرگي نيز حاصل شده است ظرفيت توليد محصولات پتروشيمي كه در سال 1368 با 3/5 ميليون تن در سال بو ده ، در حال حاضر به حدود 5/13 ميليون تن رسيده وبا اجراي يك برنامه عظيم تحت عنوان برنامه راهبردي صنايع پتروشيمي اين ظرفيت طي زمان كمتر از بيست سال به حدود 50 ميليون تن در سال خواهد رسيد. صنايع پتروشيمي چيست؟ واژه‌ي پتروشيمي از دو كلمه "پترول " و "شيمي " تركيب شده و معني لغوي آن مواد شيميايي حاصله از نفت است . اين واژه براي اولين بار در 1942 ، توسط عده اي از سازندگان مواد شيميايي ، براي تبليغات به كار برده شد . به طور كلي مواد پتروشيمي ، آن گروه از محصولات شيميايي هستند كه از طريق تغيير شكل يافتن يا فعل و انفعالات قسمتي از هيدروكربور هاي نفت يا گاز طبيعي با ساير مواد تهيه مي شوند . محصولات پتروشيمي داراي موارد استعمال عمومي و صنعتي متعدد از قبيل پارچه ( نايلون ، داركرون ، پشم و پنبه مصنوعي ) لوازم الكتريكي ، كودهاي شيميايي ، حلال ها ، مواد پاك كننده و غيره است. محصولات پتروشيمي صنايع پتروشيمي را مي توان به سه دسته مشخص تقسيم كرد:
1- محصولات اصلي مانند اتيلن ، پروپيلن ، گوگرد ، بنزين ، آمونياك و غيره . اين محصولات پايه و اساس محصولات متعدد ديگر پتروشيمي را تشكيل مي دهد.
2- محصولات مياني كه از محصولات اصلي توليد شده و مواد اوليه كارخانه هاي توليد كننده محصولات نهايي را تشكيل مي دهند . مانند پلي كلروروينيل (پي وي سي )، ملامين و...
3- محصولات نهايي كه براي ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنايع و عموم مردم به كار مي روند، مانند الياف مصنوعي، اشياي پلاستيكي، لاستيك،كود هاي شيميايي و غيره .
موارد استعمال و اهميت جهاني محصولات پتروشيمي امروزه زندگي بدون محصولات پتروشيمي بسيار مشكل است . در اين قسمت موارد استعمال برخي محصولات پتروشيمي را به طور خلاصه بيان خواهيم كرد. كودهاي شيميايي عامل بسياري موثري در ازدياد محصولات كشاورزي جهان مي باشند و بدون مصرف آنها به يقين مي توان گفت كه جمعيت جهاني دچار مضيقه ي شديد غذايي مي شود در بعضي كشو رها در اثر كشت و زرع عرض سال هاي زياد ، مواد غذايي زمين تحليل رفته و اگر زمين با كودهاي مناسب تغذيه نشود . برداشت محصول بسيار كم است . امروزه پايه و اساس كود شيميايي را " ازته و آمونئياك " تشكيل مي دهند. پلاستيك ها در بيشتر احتياجات عمومي و صنعتي سهم مهمي دارند و ركن اصلي زندگي امروزي را ز تشكيل مي دهند هر يك از پلاستيك ها داراي مشخصاتي است كه ممكن است با مشخصات پلاستيك ديگر كاملا فرق داشته باشد . امروزه قسمت اعظم يك قايق را پلي استرهاي مسطح تشكيل مي دهد. در هر اتومبيل بيش از 14 كيلوگرم و در هواپيما هاي مافوق صوت ، بيش از 2/5 تن پليمر هاي مصنوعي مصرف مي شود . پلاستيك ها در تسخير فضا نيز سهم موثري داشته اند . بدون پلاستيك ، تهيه لباس فضائي تقريبا غير ممكن بود. پلاستيك ها هم چنين در تهيه لوازم ساختماني ، كف پوش ، كيسه و بسته بندي ، قطعات الكتريكي و عايق بندي ،بطري، لوازم طبي ، جراحي و غيره به كار مي روند. لاستيك : يكي ديگر از محصولات پتروشيمي ، لاستيك است كه به مقدار زيادي در تهيه تاير وسايل نقليه به كار مي رود ولي موارد استعمال زياد ديگري نيز از قبيل استفاده در تهيه لوله ،پوشش كابل ، تسمه نقاله و غيره دارد . الياف هاي مصنوعي نيز به علت دارا بودن خواص فيزيكي و شيميايي مختلف ، موارد استعمال گوناگون دارند . براي مثال نايلون سالنها در تهيه جوراب به كار مي رفت و بعد در جهت تهيه پوشاك ، پرده ، پارچه هاي گوناگون و غيره ، مورد استفاده قرار گرفت . الياف پلي استر كه به نام هاي داكرون و تريلن ناميده مي شوند حتي از الياف طبيعي و مصنوعي ديگر نيز قدرت بيشتري دارند مصرف اين نوع الياف به علت داشتن خواص گوناگون مانند چروك نشدن به سرعت زياد شده است. الياف پلي استر به مقدار زيادي در تهيه پارچه ، پرده ، قالي ، تسمه هاي نقاله ، طناب و غيره مورد استفاده قرار مي گيرد . مواد پاك كننده نيز به مقدار زيادي چه در صنعت و چه در مصارف خانگي جايگزين صابون شده است . اين مواد نه تنها جهت شست و شو به كار مي روند ، بلكه خاصيت ميكروب كشي نيز هستند. علاوه بر آن چه گفته شد ، مواد پتروشيمي موارد استعمال متعدد ديگري نيز دارند. مواد سمي مانند حشره كش ها ، حلال ها، منفجره ، مواد ضد انفجار ، مواد رنگي ، چسب هاي نواري ، چسب مايع ، بر چسب هاي كاغذي و صنعتي ، انواع رنگهاي ساختماني . اسيدهاي گوناگون براي آب كاري فلزات ، آب كاري پلاستيك ها ، چربي زدايي ، پاك كننده ها و اسيدهاي مورد استفاده در آزمايشگاه ها ، گاز كلر براي تصفيه ي آب آشاميدني ، گاز كربنيك براي نوشابه سازي و آتش نشاني ، گوگرد و دوده هاي صنعتي براي لاستيك سازي ، انواع تينر ، استن و مواد سوختن و بسياري فرآورده هاي ديگر، همه از محصولات صنعت پتروشيمي هستند. فرآورده هاي نفتي پس از ساخت فرآورده هاي حاصله از نفت ‚گام پيچيده بعدي نحوه رساندن آنها به خريداران خواهد بود. براي انتخاب راه حمل فراورده ها عوامل متعددي را بايد در نظر گرفت كه عبارتند از : نرخ هزينه حمل‚ مقدار فرآورده ها و مسافت بين مراكز توزيع و مصرف كنندگان . مصارف عمده فرآورده هاي نفتي عبارتست از حمل و نقل ‚تامين گرما و روشنايي و ايجاد برق .ولي البته نفت يك ماده چند خاصيتي است: روغن موتور ‚موم‚ وسائل جلاكاري ‚بسياري از داروها و وسائل آرايش همه مواد خام خود از نفت مي گيرند .صنعت پتروشيمي نيز فرآورده هاي بيشماري به ما مي دهد كه براي صنايع و زندگي روزمره ما ارزش بسيار دارد. فراورده هاي نفتي معمولا به صورت عمده از پالايشگاه خارج مي شوند گر چه بعضي از آنها قبلا در قوطي يا بشكه بسته بندي شده و آماده تحويل به مصرف كننده هستند .مشتريان عمده ‚مانند كارخانه هاي برق يا كارخانه هاي شيميايي گاهي سفارشات خود را به وسيله لوله ‚كاميون ‚راه آهن يا كشتي مستقيما از پالايشگاه دريافت مي دارند. مشتريان كوچكتر عموما احتياجات خود را از مراكز و انبارهاي توزيع كه ((پايانه)) يا((انبار)) ناميده مي شوند دريافت مي دارند. فراورده ها به وسيله (كشتي فراورده )يا دو به كاميونهاي نفتكش و با واگنهاي نفتكش راه آهن براي خريداران حمل مي شوند . وظيفه مهم و پيچيده سازمان توزيع يك شركت نفتي اينست كه يقين حاصل كند محصولات مورد نياز به مقادير صحيح در زمان مقرر به مقصد معين تحويل گردد علاوه بر اين شركتها دائما تلاش دارند كه با برنامه هاي پژوهشي خود مرغوبيت فرآورده ها و خدمات و راهنمايي هاي فني لازم را تامين كنند. بطور كلي هفت يا هشت گروه اصلي فرآورده نفتي وجود دارد ولي بايد افزود كه هر گروه شامل چندين نوع فرعي است كه كاربرد مختلف دارند فرآورده هايي كه از اجزا سبكتر ساخته مي شوند بيشتر براي وسايل حمل و نقل و ايجاد گرما و نور بكار مي روند. نفت عمدتا به عنوان ماده خام صنايع پتروشيمي مورد استفاده قرار مي گيرد. گاز سبك (LPG) عموما بصورت سيلندر و بطري عرضه مي گردد و غالبا در خانه ها ، هتلها ، رستورانها و موسسات ديگر به عنوان سوخت آشپزي و حرارتي بكار مي رود . در چند كشور از جمله الجزاير و هلند به عنوان سوخت اتومبيل مصرف مي شود . و در ژاپن بيشتر تاكسي ها از اين سوخت استفاده مي كنند. ولي البته ماده اي كه بيش از همه با اتومبيل ارتباط دارد همانا بنزين است . اتومبيل ران امروزي انتظار دارد اتومبيلش در سرماي صبحگاهي براحتي روشن شود و براه افتد . از اين رو بنزين هاي مدرن حاوي آميخته اي است از مواد اضافي از قبيل ضد يخ ، ضد كوبش و مواد شستشو دهنده . شركتهاي نفتي همواره با كارخانه هاي موتور سازي در ارتباط نزديك هستند تا بتوانند مواد سوختي مناسب موتورهاي مدرن را به عمل آورند. در ابتدا بنزين مانند ساير اجناس در فروشگاههاي وسايل فني و يا فروشگاههاي مواد غذايي به فروش مي رسيد . با افزايش تقاضا ، پمپ بنزين هاي اختصاصي احداث شد كه برخي از آنها تعميرگاه نيز داشتند . در تعميرگاههاي مدرن تكيه روي سرعت تحويل و سهولت كار است : بعضي شان 24 ساعته باز هستند و مجهز به پمپ هاي بي مقصدي و سيستمي كه مشتري مي تواند با استفاده از كارت اعتباري تربيت دهد كه بهاي جنس خريداري شده مستقيما از حساب بانكي اش برداشت شود . بسياري از اين موسسات ، علاوه بر انواع وسائل اتومبيل اجناس ديگري از قبيل مواد غذايي و گل نيز مي فروشند ، و بعضا سرويس خشك شويي و كافه تريا نيز دارند. يك نوع سوخت ديگر به نام " نفت چراغ " در هواپيما هاي غير نظامي بكار مي رود . با توجه به اينكه هواپيماهاي مسافر بري سالانه بيش از 1500 ميليارد كيلومتر پرواز مي كنند نگفته پيداست كه اين ماده سوختي چه بازار وسيعي دارد. بسياري از كشورهاي در حال توسعه براي حفظ منابع طبيعي خود غالبا براي حرارت و روشنايي بجاي هيزم نفت چراغ مصرف مي كنند. گازوئيل در موتورهاي ديزلي كاميونها ، اتوبوسها ، وانت ها ، قطارها و كشتي ها مصرف مي شود و همچنين در صنايع و كارخانه هاي برق نيز كاربردهايي دارد. مازوت براي ايجاد حرارت ؟، نيروي برق و نيز در كشتيهاي توربين بخاري مصرف مي شود . سنگين ترين رسوبات يعني فقير مصارف وسيعي براي آسفالت كاري و به عنوان پوشش عايق رطوبتي سدها ، تونل ها و مخازن آب دارد. همچنين از بعضي رسوبات مواد خام مورد نياز جهت ساخت مواد روغن كاري بدست مي آيد . نفت دست نخورده بصورت عمده به كارخانه روغن سازي حمل مي شود و در آن جا طبق فرمولهاي خاص با مواد شيميايي ويژه اي آميخته مي گردد . هر نوع ماشيني ، از يخچال كوچك خانگي گرفته تا ماشين آلات غول آساي اتومبيل سازي، احتياج به روغن كاري دارد. بنابراين بازار مواد روغن كاري وسيع و در عين حال بسيار پيچيده است زيرا براي هر كاربردي يك فرآورده خاص بايد توليد گردد . يك گروه از فرآورده ها بايد مورد بحث ويژه قرار گيرد : مواد شيميايي بي شماري كه از نفت مشتق مي گردد . صنعت پتروشيمي با صنعت نفت بستگي نزديك دارد . در واقع بسياري از كارخانه هاي پتروشيمي سازنده فرآورده هايي هستند كه با فرآورده هاي ساخته شده از منابع كمياب طبيعي رقابت دارند ، از قبيل لاستيك مصنوعي بجاي لاستيك طبيعي ، و پودر شستشو بجاي صابون . همچنين فرآورده هاي كاملا تازه اي از آنها تهيه مي شود كه زندگي روزانه ما را دگرگون كرده است: اشيا پلاستيكي براي خانه ، وسائل بسته بندي در سوپر ماركت ، پارچه هاي "بشور و بپوش " مواد رنگرزي ، وسائل چسب و انواع رنگ . صنعت شيمي براي تهيه مواد خام خود جهت ساخت هزاران فرآورده اي كه موجبات آسايش و سهولت زندگي مدرن را فراهم مي كنند، متكي به مواد نفتي است حفاظت محيط زيست توجه صنعت نفت به محيط زيست تازگي ندارد . تجارت نفت مستلزم عمليات بسيار وسيع و متعددي است : سكوهاي عظيم الجثه ، كشتي هاي نفتكش ، پالايشگاه ها ، هزاران كيلومتر خط لوله – كه همگي در محيط زيست اثر مي گذارند. از سالها پيش شركتها نفتي مقدار زيادي از وقت و بودجه خود را براي يافتن راههايي جهت كاهش آثار نامطلوب عمليات خود بر روي محيط زيست صرف كرده اند . البته در تحليل نهايي مساله عبارتست از تعادل بين نياز به مواد نفتي و علاقه به حفاظت محيط زيست سالم. شركتهاي نفتي و دولتها در اين دو زمينه همكاري مي كنند و در مقياس بين المللي تلاش دارند اين تعادل را تامين نمايند. در اين چند سال اخير اثرات عمليات نفتي بر روي محيط زيست موضوع بحث هاي گسترده اي بوده است . اين اثرات ممكن است كوتاه مدت باشد ، مانند ريزش تصادفي نفت يا فرآورده هاي نفتي ، و يا دراز مدت مانند " مساله گرم خانه " (گرم شدن محيط كره زمين ) و يا صدمه به قشر اوزون فضا كه اثرات آن در جهاني كه نسل هاي آينده از ما به ارث مي برند مشهود خواهد شد. هر صنعتي به صرف وجودش اثرات نامطلوبي بر محيط خواهد داشت و صنعت نفت نيز از اين امر مستثني نيست . با وجود اين در همه عمليات نفتي ، تلاشهاي وسيعي بعمل مي آيد تا اين اثرات به حداقل برسد و مقررات مربوطه رعايت گردد. براي نمونه : در ضمن عمليات اكتشاف نفت با پيش بيني هايي از قبيل ايجاد عايق صوتي به سلامت محيط زيست كمك خواهد شد. پيش از احداث تاسيسات توليدي ، با بررسي اهداي ويژه اي بهترين روش جابجا كردن ضايعات و مايعات زائد تعيين مي گردد . ضمن عمليات توليد با آزمايشهاي منظم نوع آلودگي ناشي از عمليات كنترل مي شود . اخيرا مساله بهترين راه پياده كردن سكوهاي دريايي غير لازم مورد توجه خاص قرار گرفته است. زماني بود كه كشتي هاي نفتكش آبهاي كثيف و آلوده شده كشتي را به درون دريا مي ريختند . بعدها با تغييراتي كه د ر طرح ساخت نفتكش ها بعمل آمد، عمليات تميز تر ممكن شد و ضمن ريختن آب آلوده به نفت ، غير قانوني اعلام گشت . بعضي نفتكش ها از سيستمي استفاده مي كنند كه امكان مي دهد آبهاي آلوده را در داخل كشتي تميز كنند و روزبروز نفتكش هاي بيشتري با طرح " مخزن ويژه آلودگيها " ساخته مي شوند – بدين معني كه اين مخازن فقط براي مواد متفرقه بكار مي روند بالنتيجه و نفت و آب جداگانه نگهداري مي شوند . برخي نيز براي شستشو ي مخزن بجاي آب از نفت خام استفاده مي كنند و بدين ترتيب از مشكل آلودگي آب احتراز مي كنند. در نقاطي كه خط لوله از زيرزمين مي گذرد ، در هنگام گذاشتن لوله هلي جديد عمليات خاكبرداري وسيعي انجام مي گيرد ، ولي پس از اتمام لوله گذاري سطح زمين را به حالت اوليه بر مي گردانند به نحوي كه منظره زمين عينا شبيه همان خواهد شد كه پيش از شروع عمليات خاكبرداري وسيعي انجام مي گيرد ، ولي پس از اتمام لوله گذاري سطح زمين را به حالت اوليه بر مي گردانند به نحوي كه منظره زمين عينا شبيه همان خواهد شد كه پيش از شروع عمليات خاكبرداري بود با دستگاهي به نام " لوله پاك كن با هوش " خط لوله را در فواصل معيني از لحاظ پوسيدگي و زنگ زدگي يا چكه كردن آزمايش و كنترل مي كنند . اين ابزار نوعي گيرنده يا ضبط كننده دارد كه ضمن عبور دادن آن از خط لوله ، هر نوع نشانه زنگ زدگي يا نقص ديگري را تشخص مي دهد. پالايشگاه نيز مانند هر مجموعه صنعتي عظيم ، ممكن است با ايجاد صدا و يا آلوده كردن هوا، آب و خاك ، تهديدي براي سلامت محيط بشمار رود . طرحهاي پيشرفته ماشين آلات به كاهش سطح صدا كمك مي كند ، و ضمنا پالايشگاهها حتي المكان در فاصله مناسبي از مناطق مسكوني ساخته مي شوند. از آبهاي زائد بيش از بيرون ريختن رفع آلودگي مي شود و نشر بخارهاي گازي مايع تابع كنترل هاي بسيار جدي است . با كوشش فراوان نفت خام و فرآورده هاي نفتي را در ظرفهاي مربوطه نگه داري مي كنند تا از آلودگي خاك احتراز شود. جلوگيري از تصادف و اتفاق ، در حفاظت محيط زيست عامل مهمي است . در تهيه طرح ماشين آلات و برنامه عمليات حداكثر توجه و دقت به جنبه ايمني مبذول مي گردد ، ولي معمول ترين علت تصادفات خطاي انساني است . بسياري از كارها در صنعت نفت مستلزم تماس با فر آورده ها و دستگاه هاي بالقوه خطرناك است ، بنابراين راهنمايي ايمني ، آموزش ، و از همه مهمتر وجود وجدان آگاه به مساله ايمني در بين كاركنان ، از اهميت بسزايي برخوردار است. در گذشته هميشه براي جلو گيري از " كوبش موتور " مقدار سرب با بنزين مخلوط مي شده است . بعدها به علت خطرات احتمالي وجود سرب در فضا از لحاظ سلامت مردم ، بنزين هاي كم سرب و بي سرب به بازار آمد. در برخي از كشورها بسياري از پمپ ها بنزين بي سرب مي فروشند . و بعضي دولتها با تخفيف هاي در عوارض بنزين بي سرب به افزايش فروش آن كمك مي كنند . حفظ محيط زيست مساله است هم ملي و هم بين المللي، و سازمان هاي گوناگوني وجود دارند كه صنعت نفت از طريق آنها با دولتها در اقدامات مربوط به حفظ محيط زيست همكاري مي كند . اقتصاد نفت اقتصاد نفت ، امري است مافوق مساله عرصه و تقاضاي اين منبع عمده نيروي اوليه و اصلي در جهان . تجارت نفت تابع عوامل متعددي است كه مهمترين آنها عبارتست از تصميمات سياسي كشورهاي توليد كننده و كشوهاي مصرف كننده ، و مقررات مالياتي ، به استثناي يك دوره كوتاه ثبات در دهه 1950 و اوائل 60 ،قيمت نفت همواره دستخوش نوسانات شديدي بوده است. در دوره مذكور تجارت نفت تحت سلطه شركت هاي بزرگ نفتي بود كه همه مراحل امر نفت را ، از اكتشاف و توليد تا تحويل به مصرف كننده در اختيار خود داشتند ، ولي از آن به بعد توليد كنندگان نفت و بويژه كشورهاي عضو سازمان اوپك كنترل خود را بر روي امر توليد و قيمت گذاري نفت تشديد كرده اند . هنگامي كه " ادوين دريك " براي نخستين بار نفت محصول چاه خود را در پنسيلوانيا به معرض فروش گذارد ، بشكه اي 20 دلار عايد او شد ولي پس از مدت كوتاهي قيمت آن به چند سنت تقليل يافت . تجارت نفت بطور كلي همواره دستخوش نوسانات و تابع تغييرات ناگهاني در تقاضا و قيمت فروش بوده است . با وجود اين در دهه هاي 1950 و 1960 ثبات نسبي بر قرار بود. نفت ماده ارزاني بود و شديدا مورد نياز روز افزون وسائل نقليه خشكي اعم از اتومبيل و راه آهن ، و نيز هواپيما ها و كشتي ها و همچنين به عنوان ماده خام براي صنعت شكوفاي پتروشيمي . بازار بين المللي نفت تحت سلطه شركتهاي عمده نفتي است ، شل ، بي پي ، گلف ، شورون ، تگزاكو و موبيل بود كه به " هفت خواهران " معروف شده بودند. اين شركتها بصورت " كامل و شامل " عمل مي كردند بدين معني كه كليه مراحل را از اكتشاف و توليد نفت گرفته تا آخرين مرحله تحويل آن به مصرف كننده در اختيار خود داشتند.. به طور كلي نفت طبق قرار دادهاي دراز مدت به نرخ هاي اعلام شده به فروش مي رسيد . ولي در حدود اواخر دهه 1960 كشورهاي توليد كننده تسلط خود را افزايش دادن ، بسياري از امتيازهاي شركتهاي نفتي را ملي كردن و يا با انعقاد قراردادهاي كنترل توليد نفت را به عهده گرفتند. قبلا در سال 1960 "اوپك" ( سازمان كشورهاي صادر كننده نفت ) به وسيله كشورهاي ايران ، عراق ، كويت ، عربستان صعودي و ونزوئلا براي حفظ منابع كشورهاي عضو در زمينه توليد نفت و در آمدهاي حاصله از آن تشكيل شده بود .قطع صدور نفت و افزايش سرسام آور قيمت آن در نتيجه تصميمات سياسي توليد كنندگان عرب در جريان جنگ اعراب و اسراييل در سالهاي74-1973 و بعدا در جريان انقلاب ايران در سال 1978، ميزان قدرت او يك و بويژه كشورهاي خاورميانه را نشان داد . همين كه به اوايل دهه 1980 رسيديم ، بحران اقتصادي و نيز عكس العمل هاي مصرف كنندگان نفت ، از جمله يافتن جاي گزينهاي براي نفت و برنامه هاي صرفه جويي در مصرف ،باعث كاهش مصرف نفت شد. بالنتيجه ظرفيت توليد نفت زائد و نياز ، رو به افزايش گذاشت . اوپك كه در اين زمان چند كشور خاور دور و آفريقا را در بر مي گرفت چندين بار كوشيد با تعيين سهميه ميزان توليد را كاهش دهد ولي موفقيت چنداني نداشت . علاوه براين بعضي از كشورهاي خارج از اوپك بويژه انگلستان ، نروژ و مكزيك توليد خود را افزايش دادن . ميزان توليد نفت در كشورهاي كمونيستي نيز شايان توجه است اتحاد شوروي كه بزرگ ترين كشور توليد كننده نفت جهان است ، با صدور نفت ، مقادير معتنا بهي ارز بدست مي آورند. امروزه هنوز توليد زائد و قيمتهاي پر نوسان در صحنه تجارت جهاني نفت خود نمايي مي كند .قيمت گذاري نفت امر بسيار پيچيده اي شده است . مقادير عمده نفت امروزه در ارتباط و مقايسه با قيمت ( در جا)ي بعضي از انواع خاص نفت خام از قبيل نوع "برنت"brant در دريايي شمال ، نوع " دوبي " در خاورميانه و نوع "شيب شمالي"(North Slope) در آلاسكا معامله مي شود . " قيمت در جا " (Spot pmrice) يعني قيمت يك محموله خاص نفت خام كه در يك نقطه معين معامله شود . نوعي ديگر " نرخ آينده " است كه" بازار " آن در لندن و نيويورك تاسيس شده و در اين بازارها دلالان نفت به اصطلاح " بشكه كاغذي " معامله مي كنند ، بدين معني كه قراردادهايي براي تحويل يك محموله خاص نفت در يك تاريخ مقرر در آينده منعقد مي كند ، ولي در چنين معاملاتي در واقع قطره اي نفت تحويل نمي شود. گاهي توليد كنندگان عضو اوپك از روش " قيمت خريد بر اساس قيمت فروش" طرفداران مي كنند ، بدين ترتيب كه قيمت نفت خام بر اساس بهاي فروش قابل پيش بيني فرآورده هاي تصفيه شده آن توافق مي شود. در سال 1986 در اثر رقابت توليد كنندگان عضو اوپك در فروش بيشتر نفت ، نرخ معاملات عمده بين الملي نفت به بشكه اي كمتر از ده دلار تقليل يافت . متعاقبا كشورهاي عضو اوپك به منظور بالا كردن قيمت و ايجاد ثبات در معاملات براي تعيين سهميه توليد و قيمت فروش رسمي اقدام كردند. وجود ثبات در معاملات نفت به سود همه است. افزايش ناگهاني قيمت يعني بالا رفتن هزينه سوخت صنايع ونيز هزينه سوخت خانواده ها ، و متقابلا كاهش ناگهاني قيمت منجر خواهد شد به كاهش در آمد مالياتي كشورها و بروز مشكلات براي كشو رهاي توليد كننده كه غالبا اقتصادشان متكي و وابسته به در آمدهاي نفتي است .نوسانات قيمت براي شركتهاي نفتي نيز مشكلاتي ايجاد مي كند زيرا كه پروژه هاي آن ها مستلزم سرمايه گذاري هاي هنگفت در طي ساليان متعدد است. مثلا شركت شل با مشاركت شركت اسو از سال 1969 بيش از 15 ميليارد پوند براي اكتشاف و توليد نفت و گاز در نفت درياي شمال سرمايه گذاري كرده است . از قرار معلوم حوزه هاي بزرگ تماما كشف شده اند و در حال حاضر همه تلاشها متوجه حوزه هاي كوچك تر و محدود تر شده است . در اين مرحله است كه قيمت نفت در اتخاذ تصميم جهت شروع بهره برداري از يك حوزه نقش قاطع تواند داشت . زيرا ممكن است با يك كاهش بهاي ناگهاني تكميل يك پروژه از لحاظ اقتصادي غير سود آور تشخيص داده شود. كوتاه سخن ، اقتصاد نفت امري است پيچيده و تابع مسائل و عوامل متعدد در زمينه هاي مختلف ، از قبيل تصميمات سازمان " اوپك " روش توليد كنندگان خارج از اوپك ، تغيير مقررات عوارض و ماليات ، برنامه هاي سرمايه گذاري شركتهاي نفتي و توليد نيرو و امثال اين ها . در چنين اوضاع و احوالي عامل ترديد و تزلزل اجتناب ناپذير است ، و اين عامل به تدريج ولي البته به اكراه ، مورد قبول بازيگران صحنه نفت جهان واقع مي گردد . صرفه نيست. اين بود واقعيات مربوط به عرصه نفت. و اما موضوع تقاضا در آينده ؟در كشورهاي توسعه يافته بخاطر صرفه جويي در مصرف نيرو ،تلاش در زمينه استفاده عاقلانه تر از انرژي و بالاخره تهيه منابع جايگزين انرژي نفت ،بالا رفتن تقاضا بعيد به نظر مي رسد .خانه هايي كه خوب عايق پوشي شده باشند حرارت كمتري نياز خواهند داشت ،و در موتورهاي اتومبيل هاي مدرن بنزين كارايي بيشتري دارد .از طرف ديگر در كشورهاي در حال توسعه ،بعلت بر نامه هاي صنعتي كردن و نيز افزايش جمعيت بويژه در مناطق شهري احتمال افزايش تقاضا زيادتر است .پا بپاي بهبود وضع مالي مردم ،تعداد اتومبيل ها بيشتر مي شود و بالنتيجه تقاضا براي نفت كه هنوز هم سوخت عمده وسائل حمل و نقل است افزايش مي يابد. در اوائل دهه اين 1970 نگراني پيش آمده بود كه ممكن است ذخاير نفتي جهان رو به اتمام باشد . امروزه اين نظريه دگرگون شده و باور بر اين است كه با توجه به تكنولوژي عصر حاضر ذخاير نفتي تا بخش زيادي از قرن آينده نيز دوام خواهد داشت . مسئله مورد بحث مردم امروزه عبارتست از محيط زيست ، و اصطلاح “ رشد قابل تحمل“ هر روز بيشتر به گوش مي خورد . مردم البته خواهان سطح زندگي بالاتري هستند .اما نه به بهاي صدمه دائمي به محيط زيست .از اين پس مصرف هر نوع سوخت حاصله از فسيل ها ، از جمله نفت ، نتها به تصميمات فني ، سياسي و اقتصادي بلكه به نحو روز افزوني به مسئله حفاظت محيط زيست بستگي خواهد داشت .



منبع : محمد علی پارس

مقدمه‌ای درباره نفت
کلمه نفت که در زبان انگلیسی پترولیوم نامیده می‌شود از دو کلمه پترا(لغت یونانی کلمه سنگ روغن)و کلمه اولئوم(یک نوع روغن) تشکیل شده است.
نفت خام حالت روغنی دارد و به شکلهای جامد،مایع و گاز دیده می‌شود.برخی اوقات به تمامی اشکال نفت هیدروکربن نیز گفته می‌شود.اگر نفت در محلی جمع گردد به آن محل حوضچه نفتی می‌‌گویند.از مجموع چندین حوضچه نفتی یک میدان نفتی حاصل می‌شود.به سنگ متخلخل در بر گیرنده نفت،سنگ مخزن می‌‌گویند.
بیشتر دانشمندان منشأ تشکیل نفت را گیاهان و موجودات آلی موجود در اقیانوسها می‌‌دانند.برای تبدیل این موجودات به نفت به گرما و فشار مناسب در طول سالیان دراز نیاز می‌‌باشد که در صورت وجود این شرایط همراه با سنگ مخزن مناسب نفت به مقدار زیاد در حوضچه نفتی جمع می‌‌گردد.

اکتشاف نفت
از زمان نوح تا به امروز روشهای متفاوتی برای اکتشاف نفت بکار برده شده است.در آمریکا برای کشف نفت به گورهای سرخ پوستان نقب می‌‌زدند.نفت یابی دیگر،کلاهی کهنه بر سر می‌‌گذاشت و در چمنزاری می‌‌دوید تا اینکه کلاه می‌‌افتاد و وی آن محل را حفاری می‌‌کرد.بعد از آن حفاران برای کشف نفت در بستر رودخانه ها به کند و کاو پرداختند.سپس جستجو برای تاقدیسها یکی از راههای معتبر کشف نفت در طول تاریخ شد.
در اوایل قرن بیستم اکتشاف نفت بر مبنای نقشه برداری سطحی تاقدیسها بود.در میانه دهه 1920، بکارگیری روشهای ژئوفیزیکی اکتشاف نفت را وارد مرحله تازه‌ای نمود.روشهای لرزه‌ای و گرانشی در یافتن نفتهای گنبدهای نمکی سواحل خلیج مکزیکو ایالات متحده بسیار کارامد بوده است.در سالهای بعد روشهای چاه نگاری الکتریکی،صوتی و پرتوزایی مورد استفاده وسیعی قرار گرفتند.سپس استفاده از عکسهای هوایی بحصوص در مناطق فاقد پوشش گیاهی بسیار کارامد نشان دادند.
امروزه با وجود کامپیوتر روشهای چند بعدی سنجش از دور و ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی سطحی ابزار جدید مهمی می‌‌باشند.

حفاری نفت
حفاری نفت به دو صورت ضربه‌ای و دورانی انجام می‌‌گیرد.

بخشيد كه اين قدر دست و پا شكسته است ...

در اين جستار درباره سوخت هاي فسيلي صحبت خواهد شد.
"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" """"""""""""""""""

۱) نفت خام:
نفت خام به دلایل مختلف از جمله ویژگی و کیفیت خوب، هزینه نسبتا کم تولید، سوختن آسان، جابجایی آسان و عرضه آن با قیمت مناسب کماکان بهترین مصرف سوخت فسیلی جهان است به طوری که بیش از ۴۰% کل انرژی مصرفی را تامین می کند.
ذخایر اثبات شده نفت خام جهان، بیش از ۱۰۰۰ میلیارد بشکه برآورد شده است و این در حالی است که در ۲۰ سال گذشته، بیش از ۴۰۰ میلیارد بشکه نفت مصرف شده است. ایران پنجمین کشور دارای ذخایر عظیم نفتی است. ذخایر نفت ایران شامل نفت خام، نفت سنگین و مایعات گازی است.
میزان تولید در ایران در سال ۲۰۰۰، برابر ۱۳۴۱ میلیون بشکه معادل نفت بوده است که در مقایسه با تولید جهانی آن (۲۵.۷۴ میلیارد بشکه معادل نفت) سهمی برابر ۵.۳% دارد.
۲) گاز:
گاز ترکیبی از هیدروکربن های سبک است که به طور طبیعی در بالای مخازن نفتی وجود دارد.گاز طبیعی از فرآورش گاز خام به دست می آید که دارای بیش از ۸۰% متان بوده و معمولا عاری از گازهای اسیدی می باشد. ذخیره اثبات شده گاز جهان ، بیش از ۵۰۰۰ تریلیون فوت مکعب است.
ایران پس از روسیه ، دومین کشور دارنده ذخایر عظیم گازی است و میزان ذخیره گاز ایران در ابتدای سال ۲۰۰۱ برابر ۲۶.۳ تریلیون متر مکعب (تقریبا برابر ۲۱ میلیارد تن معادل نفت) برآورد شده است. بنابراین در حدود ۱۶% از ذخایر جهانی گاز در ایران قرار دارد.
ذخایر نفت و گاز در ایران در میدان های آبی و خشکی شناخته شده و به ۲ صورت ذخیره اولیه و ثانویه در نظر گرفته شده است.از سال ۱۲۸۹ که استخراج نفت در ایران آغاز شده است، تا آغاز سال ۱۳۸۰ حدود ۵۰ میلیارد بشکه تولید شده است.
۳) شیل های نفتی:
نفت خام موجود در شیل ها که دارای هیدروکربن های سنگین به نام کروژن است از دیر باز توسط سرخ پوستان آمریکایی شناخته شده است.
امروزه بر ۱۰۰ سال است که در مورد چگونگی استخراج و تبدیل کروژن به نفت خام بررسی و پژوهش انجام می شود.کشورهای اروپایی از قبیل سوئد ، فرانسه ، اسپانیا ، استونی ، آفریقای جنوبی و چین پیرامون ساخت فرآورده های مایع و گاز از کروژن پیشرفت هایی نموده اند.
از شیل های نفتی مرغوب حدود ۱۳۰ لیتر نفت از هر تن بدست می آید. ذخایر قابل استحصال نفت از شیل های نفتی، بیش از ۲۰۰۰ میلیارد بشکه برآورد شده است که بیشترین آن در ایالات مرکزی آمریکا می باشد.
۴) زغال سنگ:
یکی از منابع فسیلی تجدید ناپذیر، زغال سنگ است. کل ذخیره زغال سنگ جهان، حدود ۱.۰۶ تریلیون تن برآورد شده است که در حدود ۴۶% آن در امریکا، کشورهای مشترک المنافع و ۱۱% در چین قرار دارد.
تولید زغال سنگ بر پایه آمار سال ۱۳۷۶ در حدود ۱.۷ میلیون تن (معادل ۱.۱ میلیون تن معادل نفت) بوده که در برابر تولید ۲۲۳۰.۸ میلیون تن معادل نفت، زغال سنگ در جهان سهمی برابر ۰.۰۵% داشته است.
در مجموع جایگاه ایران در میان کشورهای عمده تولید کننده نفت در خلیج فارس و ونزوئلا در سال ۲۰۲۰ در زمینه تولید نفت خام، ۵.۱ میلیون بشکه در روز، میزان صادرات آن ۳.۶ میلیون بشکه در روز و درآمد نفتی ۲۵/۸ میلیارد دلار پیش بینی شده است. بررسیها نشان می دهد که ایران در سالهای آینده بر عنوان یکی از بازارهای عمده تولید کننده و مصرف کننده گاز در خاور میانه شناخته خواهد شد.
نرخ رشد مصرف گاز در ایران از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۳ به طور میانگین حدود ۷.۴ % و در سال ۱۳۷۳ به طور میانگین حدود ۱۲% در سال بوده است. در ۵ سال منتهی به سال ۱۳۸۳، میانگین رشد سالانه مصرف گاز کشور، به حدود ۱۰% خواهد رسید و این در حالی است که میانگین رشد سالیانه مصرف خاور میانه در همین دوره حدود ۳% برآورد شده است.

سید مجید میر کاظمیان

شبكه رشد

ذخائر زیر زمینی نفت و گاز

سوختهای فسیلی شامل نفت و گاز در عمق سه تا چهار کیلومتری اعماق زمین و در خلل و فرج لایه های آن و با فشار چند صد اتمسفر بصورت ذخیره میباشند. گازهای طبیعی زیرزمینی یا به تنهایی و یا به همراه نفت تشکیل کانسار (معدن) می‌دهند. که در هر دو صورت از نظر اقتصادی بسیار گرانبها می‌باشد. درصورت همراه بودن با نفت گازها در داخل نفت حل می‌شوند، و عمدتا نیز بهمین صورت یافت میگردد و در این رابطه مولفه های فیزیکی مواد – حرارت و فشار مخزن تاثیرات مستقیم دارند و نهایتا درصورت رسیدن به درجه اشباع تجزیه شده و بلحاظ وزن مخصوص کمتر در قسمت‌های فوقانی کانسار و بر روی نفت یا آب به شکل گنبدهای گازی (GAS DOME) قرار میگیرند.گاهآ درمخازن گازهای محلول در آب نیز مشاهده شده است
گاز متان در حرارت و فشار موجود درکانسارها متراکم نمیگردد بنابراین همیشه بصورت گاز باقی مانده ولی در مخازنی که تحت فشار بالا هستند بشکل محلول در نفت در میاید . سایر اجزای گاز طبیعی در مخازن نسبت به شرایط موجود در کانسار در فاز مایع یا فاز بخار یافت میشوند. گازهای محلول در نفت بمثابه انرژی و پتانسیل تولیدمخزن بوده و حتی المقدور سعی میگردد به روشهایی از خروج آنها جلوگیری گردد ولی در هر حال بسیاری از گاز محلول در نفت در زمان استخراج همراه با نفت خارج میگردد .در سالهای پیش از انقلاب در صد بالایی از آن از طریق مشعل سوزانده میشدو بهدر میرفت ولی در سالهای بعد تا بحال بتدریج و با اجرای طرهایی منجمله طرح آماک از آنها به عنوان تولیدات فرعی استحصالی از میادین نفت کشور بمنظور تزریق به مخازن نفتی - تولید مواد خام شیمیایی و سوختی با ارزش استفاده می‌کنند.
استخراج گاز
در ایران گاز طبيعی خام را از دو نوع چاه استخراج مینمایند .

1 – چاههای مسقل گازی - از قبیل میادین گاز پارس جنوبی – نار و کنگان – خانگیران - تابناک- حوزهای شانون، هما، وراوي و ميدان گازى پازنان و غیره .

2 – چاههای نفت - از قبیل میادین اهواز – آغاجاری – مارون - گچساران – بی بی حکیمه - - رامشير و غیره .

ترکیبات گاز طبیعی خام
1 - گاز طبيعی خام که از چاههای مستقل گازی استخراج میگردد و هنوز فرایندهای سرچاهی و پالایشی را طی نکرده است عمدتا از هيدروكربور متان بعلاوه گاز اتان و همراه با هيدروكربورهای دیگر( سنگین و مایع) مانند پروپان – بوتان - و هيدروكربورهای سنگین تر يا چكيده نفتي (CONDENSATE) بعلاوه بنزين طبيعي ( NATURAL GASOLINE) و همچنین مقداری از ناخالصی های غیر هیدروکربوری شامل بخار آب (H2O), كربن دي اكسيد(CO2) , كربن منواكسيد (CO), نيتروژن (N), هيدروژن سولفيد (H2S), هلیوم (HE) كه درصد هر كدام بستگي به نوع مخازن دارد تشكيل شده است .
این چاهها اصولا قادر به تولید در اندازه های تجاری بوده و محصول آنها با نام گاز غير همراه ( NON -ASSOCIATED GAS) نیز شناخته میگردند گازهای استخراجی از چاههای مستقل گازی یا نفت همراه ندارند و یا مقدارنفت همراه آن بسیار ناچیز میباشد.
گاز طبيعی خام استخراجی از چاههای مستقل گازی با خود مقداری شن - ماسه و آب شور بهمراه دارد که قبل از ارسال به تاسیسات پالایشی در مجموعه تاسیسات سر چاهی و توسط ساینده ها از گاز جدا میگردند.
دستگاههای گرمکن موجود در نقاط مشخصی درطول خط لوله تا مرکز جمع آوری نیز مانع از انجماد بخار آّب موجود در گاز میگردند زیرا در صورت نبود این تجهیزات ترکیبات جامد و نیمه جامد هیدرات های گاز طبیعی احتمالی(کریستالهای یخ) در روند کار سیستم گردآوری ایجاد مشکلات عدیده مینمایند.

2 - گاز طبیعی خام از چاههای نفت نیز بدو صورت استخراج میگردد.
الف - در صورتی که گاز، محلول در نفت خام باشد گاز محلول (SOLUTION GAS ) نام دارد.
ب - در تماس مستقيم ولی جدا از نفت باشد گاز همراه (ASSOCIATED GAS) ناميده مي شود .

مشخصات و مزیتهای گاز طبیعی
گاز طبیعی(متان – CH4) حاصل از عملیات فرآورش نهایی دارا ی مشخصات بدون رنگ – بدون بو و سبکتر از هوا میباشد. ارزش حرارتي يك گاز، مقدار حرارتي است كه در اثر سوختـن يك مترمكعب آن گاز ايـجاد مي شود که بدین ترتیب ارزش حرارتی هر متر مکعب متان تقریبا معادل ارزش حرارتی یک لیتر نفت سفید میباشد و به عبارت دیگر چنانچه یک فوت مکعب از آن سوزانده شود معادل با 252 کیلو کالری انرژی حرارتی آزاد مینماید که از این لحاظ در مقایسه با دیگر سوختها بسیار قابل توجه میباشد . هیدروکربنها با فرمول عمومی CnH2n+2 اجزاء اصلی گاز طبیعی بوده و منابع عمده انرژی میباشند . افزایش اتمهای کربن مولکول هيدروكربن را سنگینتر و ارزش حرارتی آن افزونتر میسازد. ارزش حرارتي هیدروکربنهای متان و اتان از 8400 تا 10200 كيلو كالري بازای هر مترمكعب آنها مي باشد .
ارزش حرارتي هیدروکربن پروپان برابر با 22200 كيلو كالري بازای هر مترمكعب آن مي باشد . ارزش حرارتي هیدروکربن بوتان برابر با 28500 كيلو كالري بازای هر مترمكعب آن مي‌ باشد . گاز طبيعي شامل 85 درصد گاز متان و 12 درصد گاز اتان و 3 درصد گاز پروپان، بوتان، ازت و غيـره مي باشد
گاز طبیعی حاصل از میادین گازی سرخس حاوی متان بادرجه خلوص 98 درصد میباشد. ارجحیت دیگر گاز گاز طبیعی(متان – CH4) به سایر سوخت ها آن است که گاز طبيعي تميز ترين سوخت فسيلي است زیرا نه تنها با سوختن آن گاز سمي و خطرناك منواكسيد كربن توليد نميگردد بلکه جالب است بدانیم که ماحصل سوخت این گاز غالبا آب بهمراه حداقل میزان دی‌اكسیدكربن در مقایسه با تمام سوختهای فسیلی میباشد .

در یک تحقیق از ميزان آلايندگي گاز طبيعي و دیگر سوخت های فسیلی یافته ها به شرح ذیل بودند . ميزان انتشار co2 در گاز طبيعي 6/53 درصد، پروپان 67 درصد، بنزين 7/72 درصد، نفت گاز 76/2 درصد، نفت کوره 3/79 درصد و زغال سنگ 1/82 درصد به ازاي يک واحد گرما(Kg co2/Gj) است لذا با توجه به موارد فوق مي توان از آن به عنوان سوخت برتر - ايمن و سالم در محيطهای خانگی- تجاری و اداری که دارای فضاهای بسته و محدود میباشند استفاده نمود.

دماي احتراق خود به خود گاز طبيعي 649 درجه سانتي گراد است. دماي جوش متان 49/ 161 درجه سانتي گراد زير صفر است .فرایند تبدیل گاز طبیعی به گاز مایع LN G در همین درجه حرارت صورت میگیرد.
یکی از عوامل مهم و مؤثر در کامل سوزی گاز طبیعی و آبی سوزی شعله تامین هوای کافی است. میزان هوای لازم جهت هر مترمكعب گاز طبیعی هنگام سوختن حدودأ 10 مترمكعب میباشد. آبي تر بودن شعله بمعنی دریافت بهتر و بیشتر هوا می باشد.

فرآورش گازطبيعي
مجموعه عملیات پیچیده ای است شامل فرایندهایی بقرار و ترتیب ذیل که در جریان آن بتوان گاز طبیعی را که شامل عمدتا متان بعنوان اصلیترین ماده و با درصد خلوص 80 تا 97 میباشد را بعنوان محصول نهائی پالایش نمود, صمن آنکه در این فرایندها علاوه بر استحصال گوگرد ترکیبات ارزشمند مايعات گازطبيعي (NATURAL GAS LIQUIds –NGL)شامل گاز مایع LPG)) و (CONDENSATE) که تمامآ در ردیف اقلام صادراتی نیزبشمار میایند جداسازی میگردند.
تفکیک گاز و نفت

گاز همراه با نفت
گازی که همراه نفت است الزاما باید از آن جدا شود تا نفت خالص و پایدار بدست آید. در صورتی که نفت و گاز استخراجی از چاه مستقیما به مخازن ذخیره نفت هدایت گردند.بعلت سبک و فرار بودن گاز مقداری از آن از منافذ فوقانی مخزن ذخیره خارج شده و در ضمن مقداری از اجزای سبک و گرانبهای نفت را هم با خود خارج می‌کند. از این رو نفت را پس از خروج از چاه و پیش از آنکه به مخزن روانه گردد به درون دستگاه تفکیک نفت و گاز هدایت می‌کنیم.
عملیات تفکیک گاز همراه از نفت خام اصولا با ابزار موجود در سر چاه و طی فرایندهای سرچاهی ، انجام مي شود .این عمل توسط دستگاهی بنام جداکننده سنتی که هیدرو کربورهای سنگین و مایع را از هیدروکربورهای سبکتر و گازی تفکیک مینماید صورت میگیرد. سپس اين دو هيدروكربن براي فرآورش بيشتر به مسیرهای مجزايي هدایت شده تا عملیات تصفیه ای لازم برروی آنها صورت گیرد.
این دستگاه به شکل یک استوانه قائم دربسته بوده که در آن با استفاده از نیروی گرانش ذرات گاز از هم باز و به اصطلاح منبسط می‌گردد، و در این ضمن از سرعت آن نیز کاسته می‌شود. وقتی فشار و سرعت گاز به مقدار زیادی کاهش یافت بخش انبوهی از گاز ، از نفت جدا می‌گردد. آنگاه گاز حاصل را توسط لوله بمخزن دیگری هدایت می‌کنند گازی که از دستگاه جدا کننده خارج می‌گردد، غالبا از نوع گاز تر بوده و حاوی مقدار زیادی بنزین سبک(طبیعی) نیز میباشد. بنزین سبک (طبیعی) به لحاظ آنکه دارا ی ارزش فراوانی میباشد الزاما باید در مراحل بعدی از گاز طبیعی جدا گردد .

گاز محلول در نفت خام
در مواردی که گاز در نفت خام محلول است مقداری از آن به جهت ماهیت گاز و تحت تاثیر کاهش فشار موجود در سر چاه از نفت جدا میگردد و سپس این دو گروه از هيدروكربنها براي فرآورش بيشتر هر یک به مجاری مخصوص بخود فرستاده مي شوند.

1– تفکیک مایعات گازی
این فرایند اولین مرحله از مجموعه عملیات پالایش گاز طبیعی خام میباشد . در به عمل آوري مايعات گازطبيعي فرایندی سه مرحله ای وجود دارد. زیرا ابتدا مايعات (NGL) توسط جاذب NGL از گازطبيعي استخراج و سپس ماده جاذب طی فرایند دوم قابلیت استفاده مجدد (مکرر) را در فرایند ابتدایی کسب مینماید و نهایتا در فرایند سوم عناصر تشکیل دهنده و گرانبهای اين مايعات نیز بايد از خودشان جدا سازی شده و به اجزای پایه ای تبدیل گردند . که این فرایند در يك نيروگاه فرآورش نسبتا متمركز بنام کارخانه گاز مایع بر روی مایعات حاصل انجام مي شود. بخش اعظم مايعات گازي درمحدوده بنزين و نفت سفيد مي باشد . ضمن آنکه ميتوان فرآورده هاي ديگری مانند حلال و سوخت جت و ديزل نيز از آن توليد نمود. مواد متشكله در مايعات گازطبيعي (NGL) عبارتند از .

1- 1 اتان - ماده ای است ارزشمند و خوراک مناسب جهت مجتمع های پتروشیمی و تبدیل آن به ماده ایی با ارزش بیشتر به نام اتیلن و پلی اتیلن . گازطبیعی میدان پارس جنوبي حدودآ حاوی شش درصد اتان میباشد كه با جداسازي آن و ساخت اتيلن و پلی اتیلن مزيت های اقتصادی فراوانی براي کشورمان ايجاد مي شود. کاربردفناوری تفکیک اتان از مایعات گازی در ایران بسیار جدید است و هم اکنون در فازهای 4و5 پارس جنوبی بکارگرفته میشود
1- 2 گاز مايع (LPG) – گاز مایع عمدتآ شامل پروپان و بوتان بوده که آن را میتوان با پالایش نفت خام نیز بدست آورد. ضمنآ در فرايند شكست ملكولي (کراکینگ) نفت خام و يا فرايند افزايش اكتان بنزین (ریفرم کاتالیستی) نيز این ماده ارزشمند به صورت محصول جانبي حاصل مي شود . درصد پروپان و بوتان موجود در گاز مايع (LPG) که مصارف سوختی در خودرو (کمتر) و در منازل (بیشتر) دارد متغیر بوده بطوری که در فصل گرم پروپان کمتر و در فصل سرد پروپان بیشتر خواهد بود در فصل سرد افزايش در صد پروپان به علت سبکتر بودن باعث تبخير بهتر سوخت میگردد . معمولا درصد پروپان در گاز مايع بين 10 الي 50 درصد متغير است .
1- 3 كاندنسيت ( condensate) شامل ترکیبات سنگینتر از بوتان ( (C4H10 – مولکولهایی دارای اتمهای کربن بیشتر و حالت مایع درشرایط اتمسفر را شامل میگردند. این ترکیبات را میتوان بمنظور صادرات پس از تثبیت فشار بخار و تنظیم نقطه ی شبنم طبق مشخصات اعلام شده متقاضی (خریدار) به مخازن انتقال یافته و بمحض تکمیل ظرفیت مخزن صادر شوند. ولی این گروه از هیدرکربورها بلحاظ ارزشمندی بيشتری که نسبت به دیگر محصولات جدا شده دارند مقرون به صرفه است كه طی فرایند دیگری در پالایشگاه کاندنسیت به سوختهایی تبدیل گردد که تا کنون در پالایشگاههای نفت از پالایش نفت خام حاصل میگردید ولی اینبار همراه با مزیتهایی که خواهد آمد . با توجه به اینکه پالايشگاه 500 ميليون دلاری كاندنسيت (مايعات گازي) در امارات متحده عربي بخشی ازخوراك مورد نیاز خود را از ایران تامین مینماید و حجم فراوان مايعات گازي که با بهره برداري از فازهاي پارس جنوبي و دیگر پالایشگاههای گاز کشور حاصل میگردد، احداث پالايشگاه هاي کاندنسیت با امکاناتی شامل يك برج تقطيرو چند فرآيند تصفيه و ريفرمينگ كاتاليستي بنا به مزیتهای موجود در ذیل بسيار حائز اهمیت میباشد .

1 - توليد بنزين بيش از دو برابر بنزين توليدي در پالايشگاههای نفت.
2 - بدون تولید اندکی از نفت كوره و طبعا رفع مشكلات ناشي از توليد اين فراورده ضمن آنکه باقيمانده هاي تقطير مایعات گازی نیز به محصولات ميان تقطير و سبک تبديل میگردد .
3 – در ازای تخصیص نيمي از تجهيزان موجود در پالايشگاه هاي نفت خام به پالايشگاه كاندنسيت میتوان محصولات با ارزش بيشتري توليد نمود .
4 - هزينه توليد هر واحد محصول دراين نوع پالايشگاه، بسيار پايين تراز پالايشگاه نفت خام است.
5 - ميزان سرمايه گذاري در مقایسه بااحداث پالايشگاه نفت خام حدوداً به نصف میرسد.
6 - درصورتي كه مجموعه مايعات گازي توليدي كشور به توليد بنزين و فراورده هاي ديگر اضافه شود، تا سال 1390 نيازي به واردات بنزين نخواهد بود

درحال حاضر کلیه مايعات گازي تولیدی در دو بخش صنايع پتروشيمي و پالايشگاه ها جهت خوراک مورد استفاده قرارگرفته و بخش سوم آن نيز صادر میگردد . مایعات گازی حاصل از پالایش گازهای ترش نیز ترش بوده و حاوی درصد فراوانی از هيدروژن سولفيد و مركپتان میباشد . بنابراين بعد از تقطير و تهيه فراورده ها نياز به فرايندهاي پالايشي جهت زدودن و یاکاستن از میزان گوگرد و مركپتان موجود دارند
هم اکنون پالايشگاه قدیمی مايعات گازي در بندرعباس روزانه 260 هزار بشکه نفت خام و 20 هزار بشکه مايعات گازى را فرآورش میکند . احداث پالايشگاه جدید مايعات گازي در بندرعباس به شرکت سرمايه گذاري نفت سپرده شده و مطالعات آن در حال انجام است. پالايشگاه جديد مايعات گازي در بندرعباس و با ظرفيت 360 هزار بشکه احداث میگردد . و تا کنون طراحي بنيادي و اخذ دانش فني آن طبق برنامه توسط شرکت ملي مهندسي و ساختمان نفت به پایان رسیده است .
قدیمیترین پروژه از این دست پروژه واحدهای تقطیر مایعات گازی پالایشگاه گاز شهید هاشمی نژاد(خانگیران) است که پیشینه 20 ساله دارد . درآن زمان پیشنهاد داده شد که مایعات تولیدی از میادین شمال شرقی( خانگیران )در واحدهای تقطیر به فرآورده های نفتی همچون حلال های ویژه نفتی ، نفتا ، نفت سفید و گازوئیل مرغوب تبدیل شود. پروژه واحدهای تقطیر مایعات گازی خانگیران مورد تایید برنامه ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران نیز قرارگرفت . شرکت ایتالیایی I.M.S در سال 1380طی یک مناقصه مسئولیت ساخت واحدهای تقطیر را بدست گرفت . این شرکت در همان سال (1380 ) مشغول ساخت دستگاه های مربوطه شد که بنا به پیش بینی مجری وقت طرح های پالایش گاز شرکت ملی گاز ایران حداکثرتا یک سال بعدبه اتمام می رسد . که خوشبختانه جدیدآ خبر ها حکایت از راه اندازی این تاسیسات دارد .

2- حذف دي اكسيدكربن و سولفور
بعد از جداسازي مایعات گازی از گاز طبیعی خام دومین قسمت از فرآورش گاز نیز صورت میگیرد که شامل جداسازي دي اكسيد كربن و سولفيد هيدروژن است. گازطبيعي بسته به موقعیت چاه مربوط مقادير متفاوتی از این دو ماده را شامل میگردد.
فرایند تفکیک سولفيد هيدروژن و دي اكسيد كربن از گازترش، شيرين كردن گاز ناميده مي شود. سولفيد هيدروژن و دي اكسيد كربن را میتوان سوزاند و از گوگرد نیز صرفنظر نمود ولی این عمل باعث آلودگی شدید محیط زیست میگردد . با توجه به اینکه سولفور موجود در گاز عمدتآدر ترکیب سولفيد هيدروژن ((H2S قرار داردحا ل چنانچه میزان سولفيد هيدروژن موجود از مقدار 7/5 میلیگرم در هر متر مکعب گازطبيعي بیشتر باشد به آن گاز ترش اطلاق میگردد. وچنانچه از این مقدار کمتر باشد نیاز به تصفیه نمیباشد.
سولفور موجود درگازطبيعي به علت دارا بودن بوي زننده و تنفس های مرگ آور و عامل فرسایندگی خطوط لوله انتقال، گاز را غیر مطلوب و انتقال آن را پر هزینه میسازد. تکنیکهای مورد استفاده در فرايند شيرين سازی گاز ترش موسوم به «فرايند آمين» که متداولترین نوع در عملیات شیرین سازی میباشد تشابه فراوانی با فرايندقبل( جاذب NGL) و فرایند بعدی خود یعنی نم زدايي توسط گلايكول دارند . مواد مورد استفاده دراین فرایند انواع محلول هاي آمين میباشد. دراین نوع فرایندها اغلب از دو محلول آمين باسامی مونو اتا نو ل آمين (MEA) و دي اتا نو ل آمين (DEA ) استفاده میگردد.
گاز ترش از ميان برجی که با محلول آمين پر شده است جریان داده میشود .تشابه خواص ملکولی محلول آمین با سولفور موجود در سولفید هیدروژن باعث میگردد تا بخش عمده ای از مواد سولفوره جذب محلول گردد و سپس این محلول با شرکت در فرایند ثانوی ضمن جداسازی از سولفید هیدروژن جذب شده مجددا قابل بهره برداری در فرایند ابتدایی میگردد . روش دیگری در رابطه با شيرين سازي گاز ترش با استفاده از جاذب هاي جامد براي جداسازي دي اكسيدكربن و سولفيد هیدروژن نیز وجود دارد. دي اكسيدكربن حاصل از فرایند از طریق مشعل وارد محیط شده و طبعآ آلودگی هایی از خود بجا میگذارد که اجتناب ناپذیر میباشد . ولی سولفيد هیدروژن حاصل از فرایندقبل پس از انتقال به واحد گوگرد سازی با شرکت در فرایندی کاتالیستی و با واکنشهای گرمایی بنام فرایند کلاوس سولفور موجودرا بصورت مایع آزاد مینماید. مایع حاصل بعد ازانتقال به واحددیگری و بعد از عملیات دانه بندی و انبار میشود این فرایند تا 97 درصد سولفور موجود در گاز طبیعی را باز یافت مینماید. این ماده که سولفور پایه نامیده میشود بشکل پودر زرد رنگ بوده و آن را میتوان داخل محوطه پالایشگاه یا خارج از آن مشاهده نمو د. البته نظر به نیازبازار جهانی ، سولفور موجود بعد از استخراج و تصفیه و آماده سازی کامل جزو اقلام صادراتی محسوب و جداگانه به بازار عرضه می گردد .
مرکاپتان ها گروه دیگری از ترکیبات گوگرد دار میباشند که بایداز ترکیب گاز قابل مصرف توسط فرایندی از نوع غربال مولکولی جداسازی گردد .ازآنجاییکه سیستم لوله کشی های مشترکین فاقد هشدار دهنده های نشت گاز میباشد ضرورتآ و به همین منظور مقدار اندکی از آن که منجر به ضایعات در خطوط لوله نگردد را درترکیب گاز بجا میگذارند تا بکمک این مواد بودار (بوی تخم مرغ گندیده ) مصرف کننده از وجود نشتی در لوله های گاز آگاه گردد.

در همین رابطه در ایستگاههای CGS نیز بطور جداگانه مقداری مرکاپتان به جریان گاز تزریق میگردد . گاز میادین پارس جنوبی – نار و کنگان – سرخس و گاز همراه میدان آغاجاری از نوع ترش بوده و لذا حاوی مقدار معتنابهی گوگرد میباشد.
گاز میادین تابناک - شانون، هما، وراوي و گاز همراه میادین مارون و اهواز از نوع شیرین بوده و طبعا بعلت فقدان گوگرد و حذف فرایندهای مربوطه نسبت به گار میادین دیگر با ارزشتر میباشد.

3- نم زدايي يا رطوبت زدايي
3– 1 - رطوبت زدايي با محلول گلایکول
علاوه بر تفکیک نفت با گاز مقداری آب آزاد همراه با گازطبيعي وجود دارد که بیشتر آن توسط روش هاي جداسازي ساده در سر چاه يا در نزديكي آن از گاز جدا مي شود. در حالیکه بخار آب موجود در محلول گاز میبایست طی فرایندی بسیار پيچيده تحت عنوان عمليات نم زدایی و یا رطوبت زدايي از گازطبيعي تفکیک گردند .
در این فرایند بخار آب متراکم و موجود در سطح توسط ماده نم زدا جذب و جمع آوری میگردد. نوع متداول نم زدايي جذب (absorption) با عنوان نم زدايي گلايكول که ماده اصلی این فرایند میباشد شناخته مي شود. در اين فرايند، از مايع نم زداي خشك كننده حاوی گلایکول براي جذب بخار آب از جريان گاز استفاده مي شود. دراین نوع فرایند اغلب از دو محلول گلايكول باسامی دي اتيل گلايكول (DEG) يا تري اتيل گلايكول (TEG) استفاده میگردد.
خواص ملکولی ماده گلایکول شباهت بسیاری با آب دارد لذا چنانچه در تماس با جريانی از گازطبيعي قرار گيرد، رطوبت آب موجود در جريان گاز را جذب و جمع آوری مینماید. ملکولهای سنگین شده گلایکول در انتهای تماس دهنده جهت خروج از نم زدا جمع و خارج ميشو ند سپس گازطبيعي خشک نیزاز جانب دیگر به بيرون از نم زدا انتقال مي يايد.
محلول گلايكول را از ميان ديگ بخار به منظور تبخیر نمودن آب محلول در آن و آزاد کردن گلايكول جهت استفاده مجدد آن در فرايندهای بعدی نم زدايي عبور میدهند. این عمل با بهره گیری از پدیده فیزیکی یعنی وجود اختلاف در نقطه جوش آب تا 212درجه فارنهايت (100 درجه سانتیگراد ) و گلايكول تا 400 درجه فارنهايت صورت میگیرد.

3– 2 رطوبت زدايي با ماده خشك كننده جامد
رطوبت زدايي با ماده خشك كننده جامد که معمولا مؤثرتر از نم زداهاي گلايكول هستند نیز با استفاده از روش جذب سطحي صورت میگیرد . جهت این کار به حداقل دو برج یابيشتر نیاز میباشد که بکمک يك ماده خشك كننده جامد شامل آلومينا يا ماده سيليكاژل پرشده است. نم زدايي با ماده خشك كننده جامد اولين شیوه نم زدايي گازطبيعي با استفاده از روش جذب سطحي است گازطبيعي از داخل اين برج ها، از بالا به پايين عبور داده میشوند. گازطبيعي دراین فرایند ضمن عبور از اطراف ذرات ماده خشك كننده رطوبت های موجود در جریان گازطبيعي به سطح ذرات ماده خشك كننده جذب میگردد و باتکمیل این فرایند تقريبا تمام آب توسط ماده خشك كننده جامد جذب شده و نهایتا گاز خشك از انتهاي برج خارج شود.
اين نوع از سيستم نم زدايي از آنجاییکه در رابطه باحجم فراوان گاز تحت فشارهای بالا مناسب هستند معمولا در انتهاي يك خط لوله در يك ايستگاه كمپرسور قرار دارند. در اين سیستم نیز همانند گلایکول در روش اول ماده خشک کننده جامد بعد از اشباع شدن از آب جهت احیاء و استفاده های مکرر از سیستمهای گرمکن با درجه حرارت بالا جهت تبخیر بخار آب موجود در گلایکول بکار گرفته میشوند .
گازطبیعی اینک با طی تمام مراحل تصفیه به طور كامل فرآورش و براي مصرف آماده گردید لذا در پایان با تقویت فشار آن تا حدود 1000 psi و پس از محاسبه حجم آن توسط سیستم اندازه گیری به خط لوله خروجی پالایشگاه هدایت و تحویل مدیریت منطقه عملیات انتقال گاز مربوطه میگردد.

نويسنده : سید مرتضی سعیدیان

منابع :

shana.ir - nigc.ir - RIPI.ir - assaluyeh.com tehran-gas.ir - نشریه ندای گاز
منبع مقاله : assaluyeh.com

قبلا در مورد منشا نفت دو نظریه ارائه می‌شد:
تشکیل نفت از منشا آلی و از منشا غیر آلی. دلایل ارائه شده در مورد منشا غیر آلی ( معدنی) نفت بسیار ضعیف بوده و امروزه باطل شناخته می‌شود. همه محققین این عقیده را دارند که کانسارهای بیتومن‌های طبیعی از عناصر آلی و در داخل تشکیلات رسوبی بوجود می‌آیند. البته تشکیل متان به صورت معدنی که در فضا و در چندین سیاره دیگر یافت می‌شود استثنایی در این مورد است. معمولا متان معدنی نمی‌تواند تشکیل ذخایر عمده گازی را بدهد.

حمل و ته نشست مواد آلی در دریا
وقتی که نفت از مواد آلی مشتق شد مهم فهمیدن چگونگی ته نشست آن مواد در داخل رسوبات دریایی است. در هر سال حدود 5.110 تن مواد آلی در اقیانوسهای جهان تولید می‌شوند که اکثریت آنها در داخل رسوبات دریایی مدفون می‌شوند. مواد حاصل از فرسایش سنگها در خشکی به داخل اقیانوسها حمل می‌شوند و در مناطق ساحلی خصوصا در دلتاهای رودخانه‌ای بیشتر از سایر جاها رسوب می‌کنند. همچنین مقدار مشابهی از مواد گیاهی حاصل از خشکی نیز در داخل اقیانوسها انباشته می‌شوند.

فیتوپلانکتونها
بیشتر فرآوردهای بیولوژیکی تا اعماق 50 - 30 متری اقیانوسها وجود دارند و تمامی رویش فیتوپلانکتونها در اعماقی که نور خورشید جهت انجام فرآیند فتوسنتز به آنجا می‌رسد، صورت می‌گیرد (اعماق 150 - 100 متری). فیتوپلانکتونها تولید کننده‌های مواد غذایی برای سایر موجودات اقیانوس هستند. زئوپلانکتونها از فیتوپلانکتونها تغذیه کرده بنابراین ازدیاد تنها در جاهایی صورت می‌گیرد که تولیدات فیتوپلانکتونی زیاد باشد موجوداتی که می‌میرند، به اعماق دریا فرو می‌روند و ممکن است در اثر پوسیده شدن آزاد شدن مواد مغذی گردند که این چرخه ، در اعماق زیاد صورت می‌گیرد.

آب
در نواحی قطبی خصوصا در جاهای سرد ، آبهای با دانسیته زیاد به اعماق فرو رفته و به سمت عرضهای جغرافیایی پایین جاری می‌شوند. در نواحی با بادهای خشکی غالب ، به عنوان مثال در کرانه‌های غربی قاره‌ها چاه‌های آرتزین قوی وجود دارند که حاوی آب غنی از مواد مغذی به مانند اعماق اقیانوس‌ها هستند که این امر تهیه مواد اساسی خصوصا تولید مواد اولیه آلی با درصد بالا را موجب می‌شوند. بهترین مثال در این مورد ساحل غربی آمریکای جنوبی می‌باشد.

انرژی نفت
انرژی موجود در نفت که ما امروزه از آن استفاده می‌کنیم قبلا به صورت انرژی خورشیدی ذخیره شده بود. در عمل فتوسنتز دی‌اکسید کربن و آب با انرژی کم به هیدرات کربن با انرژی زیاد تبدیل می‌گردد (مانند گلوکز)
CO2 + H2O → CH2O + O2
که در این رابطه CH2O هیدرات کربن مانند گلوکز است. این انرژی می‌تواند مستقیما توسط موجودات برای عمل تنفس استفاده شود که در اثر فرآیند معکوس ، هیدراتهای کربن مجددا به دی‌اکسید کربن و آب شکسته می‌شوند که اکسیداسیون 100 گرم گلوکز 375 کیلوکالری انرژی آزاد می‌کند.

فتوسنتز و ذخیره انرژی در مواد آلی
مقداری از انرژی انباشته شده در گیاهان در طول عمل فتوسنتز در اثر تنفس تلف می‌شوند و هر یک از تولیدات هیدرات کربن که در سوختن استفاده نمی‌شود، می‌تواند بصورت گلوکز یا سلولز در دیواره سلولی ذخیره شود. فتوسنتز همچنین منبع بیوشیمیایی برای سنتز لیپدو پروتئین است.
نیتروژن و فسفر و بسیاری از عناصر واسطه برای تشکیل مواد آلی (پروتوپلاسم) در زندگی موجودات ضروری می‌باشد و کمبود این مواد در دریا باعث مرگ تعداد بسیاری زیادی از جانداران می‌شود که این عمل به صورت انعکاسی و زنجیره‌ای توسط SH2 مسموم کننده حاصل از اجساد جانداران مرده محیط انجام پذیرد. باید گفت که پروتئینها ملکولهای پیچیده بزرگی هستند که از آمینو اسیدهای متراکم ساخته شده‌اند.
مانند گلیسین به فرمول : CH2NH2COOH
مواد زنده
اجزای آلی
هیدراتهای کربن
نور خورشید
پروتوپلاسم
پروتئین
سلولز
زئوپلانکتون
لیپید
گلوکز
مواد مغذی
نشاسته
فسفر
نیتروژن و مهمترین مواد آلی تشکیل دهنده نفت جلبکهای پلانکتونیک (پلانکتونی) ، مهمترین شرکت کننده‌هایی از مواد آلی هستند که در تشکیل نفت دخالت دارند، در این میان دیاتومه‌ها مهمترین آنها می‌باشند چون دارای اسکلت سیلیسی بوده و بخش آلی آنها شامل تقریبا 31 درصد هیدرات کربن و 48 - 24 درصد پروتئین و 15 - 2 در لیپید است.
همچنین دینوفلاگلاتها Dinoflagellaies ، ترکیب مشابه‌ای با اینها دارند.

زئوپلانکتونها Zeoplanciones
زئوپلانکتونها مواد آلی غنی از لیپید را می‌سازند و مشتق شده‌اند از :
رادیولارها (Radiolarites ) :

با پوسته سیلیسی ، بخش وسیع ، بخصوص در آبهای نواحی گرمسیر.
فرامینیفرها (Foraminiferes) :

با پوسته کربنات کلسیم‌دار مانند (گلوبیژرین).
پتروپودها (Detropodes) :

دارای عضو پا مانند هستند که به صورت زائده نرم آویزان است و حاوی پوسته کربناتی هستند.
در زنجیره غذایی این زئوپلانکتونها ، توسط سخت پوستان خورده می‌شوند که آنها نیز به نوبه خود توسط ماهیها خورده می‌شوند. در زنجیره غذایی طبیعی هر بند را یک سطح تروپیک می‌نامند و هر بند در طول کاهش زنجیره تراکم زیستی ضریبی از 10 دارد.
دلتاها و تشکیل نفت
در مردابهای ساحلی خصوصا دلتاها ، تولیدات زیاد مواد آلی سبب رویش و شکل گرفتن گیاهان و درختان می‌شود که در بقایای این گیاهان بزرگ امکان دارد تورب تشکیل شده و با قرار گرفتن در عمق بیشتر و دگرگون شدن به لیگنیت و زغالهای بیتومینوز تبدیل گردد که چنین ته نشستهایی یک منبع ذخیره نفت و گاز نیز می‌باشند. همچنین مواد گیاهی شامل چوب که به صورت شناور در رودخانه‌ها حمل می‌شوند در محیطهای دلتایی نزدیک سواحل پس از کاسته شدن سرعت آب ته نشین شده و به ته آب فرو می‌روند.

اسید هومیک C2OHOO6
فرآورده‌های آب رودخانه حاوی مواد غذایی معدنی و همچنین شامل مقدار قابل ملاحضه‌ای مواد آلی می باشند که از این مواد مخصوصا اسید هومیک و مواد مشابهی که در اثر تجزیه مواد گیاهی حاصل می‌شوند می‌توان نام برد. اسید هومیک به صورت ضعیف در آب حل می‌شود و نقش قابل ملاحظه‌ای را در بوجود آوردن منابع هیدروکربنی عهده‌دار است.

منبع : عسلویه

در زمین شناسی نفت یکی از تخصصهای مهم که توسط زمین شناسان و مهندسین حفاری بسیاری مورد توجه قرار گرفته است، نحوه استخراج نفت از چاه می‌باشد. که در این رابطه ابتدا انرژی طبیعی موجود در مخزن را نسبتا به نوع سنگ ذخیره (ماسه‌ای - کربناتی) مشخص می‌نمایند و سپس نسبت به برداشت کامل از چاه با بکار بردن روشهای پر هزینه و نیز تزریق بخار یا گاز نظر می‌دهند.

انرژی موجود در مخازن
در غالب مخازن نفت و گاز موجود در مخازن ، تحت فشار بخصوص آن مخزن قرار دارند. یعنی وقتی که چاهی در یک مخزن نفتی حفر می‌شود در نتیجه فشار موجود در چاه ، نفت بالای چاه و حتی تا سطح زمین نیز می‌تواند بالا بیاید که به اینگونه مخازن در اصطلاح مخازن خود تولید می‌گویند.

فشار مخازن نفتی
آب و نفت از نظر حجمی یک ضریب بالنسبه پایینی با همدیگر دارند، بدین جهت هنگام استخراج نفت ، فشار چاه به سرعت پایین می‌آید و هر قدر مخزن کوچکتر باشد این افت فشار سریعتر صورت می‌گیرد و از این افت فشار می‌توانیم اطلاعات هم در مورد اندازه مخزن و ارتباط داخلی آن در طول بهره برداری تهیه نماییم.

گاز جهنده
در این رابطه چون گاز نسبت به نفت قدرت گسترش زیادی دارد در نتیجه کاهش فشار مخزن ممکن است گاز مایع را به حالت گازی شکل در آورد و گاز حل شده در نفت از حالت محلول خارج می‌شود. لذا حجم قسمت گاز افزایش می‌یابد و این حالت به نگهداری و تنظیم فشار چاه در موقع استخراج به مدت طولانی کمک می‌کند به این گاز اصطلاحا گاز جهنده می‌گویند.

سفره تحت فشار
فشار آب را در مخازن بزرگ بیشتر نگهداری می‌کنند، چون حجم بزرگتری دارند و آب در بهترین وضعیت حالتی است که در مخزن تحت فشار باشد که به آن اصطلاحا سفره تحت فشار می‌گویند.

آبهای جهنده
در طول بهره برداری از مخازن نفتی فشار ثابتی خواهیم داشت. زیرا آبهای جدید جای نفت استخراج شده را گرفته و این فشار را تأمین می‌کنند که به آنها در اصطلاح آبهای جهنده می‌گویند. از وجود آب جهنده برای خنثی کردن افت فشار در مخازن نفتی استفاده می‌کنند و در صورت کمبود آن از طریق چاههای تزریقی ویژه آب یا گاز به داخل مخازن تزریق می‌کنند و اگر هیچگونه انرژی جهت تولید فشار در مخزن نفتی موجود نباشد در آنصورت باید نفت به بیرون پمپاژ شود.

نفوذپذیری در مخازن نفتی
اگر چند نوع فاز گازی یا مایع در سنگهای ذخیره وجود داشته باشد، بطوری که قبلا شرح داده شد، نفوذ پذیری از اندازه خلل و فرج و تخلخل تبعیت نخواهد کرد بلکه به میزان ارتباط سایر فازها نیز بستگی خواهد داشت. نفوذ پذیری مؤثر در واقع نفوذ پذیری یک فاز در ارتباط با سایر فازها را برای ما نشان می‌دهد. مثلا اگر در خلل و فرج 40 درصد آب و 60 درصد نفت موجود باشد در آنصورت نفوذ پذیری نفت کمتر از زمانی خواهد بود که تمامی خلل و فرج از نفت پر شود، یعنی 100 درصد اشباع از نفت باشد.

ارتباط بین آب و نفت استخراجی از مخازن
اگر در یک مخزن نفتی کمتر از 40 تا 50 درصد آب باشد (یعنی درجه اشباع شدگی نفت بین 50 تا 60 درصد باشد) در آنصورت از مخزن تنها نفت استخراج می‌گردد. اگر درصد اشباع آب بین 45 تا 85 درصد باشد در آن صورت نفت و آب استخراج می‌شوند. و اگر درصد اشباع آب بین 85 تا 100 درصد باشد در آنصورت فقط از مخزن آب استخراج می‌گردد.

دلیل این حالتها
چون آب سطح کانیها را خیلی راحتتر از نفت خیس می‌کند، بطوری که ممکن است بیشتر از 30 الی 40 درصد آب در اطراف دانه‌های کانیها موجود باشد و وقتی که مقدار آن بین 40 الی 50 درصد و یا بیشتر برسد در آنصورت نمی‌توانیم به مدت طولانی فاز پیوسته نفت را داشته باشیم و قطرات نفت همراه با آب می‌توانند جریان پیدا کنند و اگر مقدار نفت کم باشد در اینصورت نفت بصورت قطرات کوچک در خلل و فرج سنگ ذخیره باقی خواهد ماند و آب از کنار آن عبور خواهد نمود.

سنگهای ذخیره کربناتی
از سنگهای ذخیره نفت و گاز از نوع کربناتی تا زمانی که درجه اشباع نفتی بین 30 الی 40 درصد و بیشتر باشد چون چسبندگی گاز کمتر است و خیلی راحت از کنار آب عبور می‌کنند، لذا می‌توان فقط گاز استخراج نمود. و در درجه بالاتری از اشباع شدگی ، گاز همراه نفت جریان یافته و در درجه اشباع نفتی حدود 55 درصد ، نفت و گاز نفوذ پذیری مشابهی خواهند داشت.


دانشنامه رشد

پس از عمليات حفر چاه و اصابت آن به مخزن نفت، به دليل فشار زياد موجود در مخزن، جريان نفت به سوي دهانه خروجي چاه سرازير مي شود. اين مرحله از استخراج كه عامل آن فشار داخل خود مخزن است به بازيافت اوليه نفت موسوم است. در برداشت اوليه نفت ، از انرژي خود مخزن براي توليد نفت استفاده مي شود.البته اين بدان معنا نيست كه اگر نفت خود به خود به سطح زمين نيايد، برداشت اوليه وجود نخواهد داشت،بلكه وقتي از پمپ براي بالا آوردن نفت استفاده ميكنيم،در واقع هنوز در مرحله اول برداشت نفـــــــت قرار داريم.در اين مرحله انرژي خاصي وارد مخزن نمي شود.با افزايش توليد و كاهش فشار، سرعت توليد نيز كاهش مي يابد تا اينكه فشار به حدي ميرسد كه ديگر نفت خارج نمي شود. در اين مرحله ممكن است ار 30 تا 50 درصد كل نفت مخزن استخراج شود. علاوه بر فشار مخزن عوامل ديگري منند خواص سنگ مخزن و ميزان تخلخل آنها و همچنين دماي مخازن نيز در ميزان توليد مؤثرند.

به عنوان مثال، كل نفت مخازن آمريكا حدود109*400 بشكه بوده است كه تا سال 1970 حدود 109*100 بشكه آن توسط روشهاي اوليه استخراج شده اند.البته هر چه ميزان گاز آزاد در مخزن بيشتر باشد مقدار توليد نفت توسط اين روش بيشتر است، زيرا تغييرات حجم گاز در مقابل تغيير فشار بسيار زياد است. به عنوان مثال در ايالت پنسيلوانياي آمريكا به دليل پايين بودن نفوذپذيري (كمتر از 50 ميلي دارسي) و انرژي كم مخزن كه ناشي از پايين بودن مقدار گاز طبيعي آزاد است، ميزان نفت استخراج شده با روشهاي اوليه بين 5 تا 25 درصد كل نفت بوده است و به همين دليل در اين ايالت روشهاي مرحله دوم از سال 1900 شروع شده است.
وقتي مخزن تخليه شد و ما نتوانستيم نفت را حتي با پمپاژ از مخزن به چاه و از چاه به سطح زمين انتقال دهيم،در اين صورت استفاده از روش EOR از نوع بازيافت ثانويه شروع ميشود كه براي استفاده از اين روش، امروزه در دنيا روش تزريق آب مرسوم است. در اين روش از چاه تزريقي،آب به مخزن تزريق ميشود و از چاه بهره برداري،نفت مورد بهره برداري قرار مي گيرد.در اين روش،ما با تزريق سيال در سيستم مداخله ميكنيم و سيال تزريقي،نفت را به طرف چاه توليدي هدايت ميكند. البته به جاي آب،ميتوان گاز نيز تزريق كرد كه به آن فرايند تزريق گاز مي گويند. بايد توجه داشت كه استفاده از اين دو روش تزريقي با تزريق آب يا گازي كه به منظور حفظ و نگهداري فشار مخزن انجام ميگيرد متفاوت است. چرا كه در تزريق آب و گاز براي حفظ فشار مخزن، سيال تزريقي باعث حركت نفت نمي شود،بلكه از افت سريع فشار مخزن در اثر بهره برداري جلوگيري مي كند.
در حالت ثانويه برداشت زماني فرا ميرسد كه، ما ضمن تزريق آب به مخزن،در چاه توليدي با توليد آب مواجه مي شويم. در اين حالت، چون نسبت آب به نفت زياد ميشود و توليد در اين صورت بازده اقتصادي ندارد،بايد از روش ديگر براي افزايش برداشت بهره بگيريم.اگر تزريق آب را متوقف كنيم و از فرايند هاي ديگري نظير تزريق گاز CO2 استفاده كنيم. از روشهاي مؤثر در مرحله دوم يكي سيلابزني آبي و ديگري سيلابزني گازي يا تزريق گاز است.
در روش سيلابزني آبي، آب با فشار زياد در چاههاي اطراف چاه توليد نفت وارد مخزن شده و نيروي محركه لازم راي استخراج نفت را به وجود مي آورد.معمولا در اطراف هر چاه نفت چهار چاه براي تزريق آب وجود دارد. در روش سيلابزني گازي، گاز (مانند گاز طبيعي ) با فشار زياد به جاي آب وارد مخزن شده و نفت را به طرف چاه خروجي به جريان مي اندازد. در كشور ونزوئلا حدود 50% گاز طبيعي توليد شده دوباره به چاههاي نفت براي استخراج در مرحله دوم برگردانده مي شود. نحوه تزريق گاز شبيه تزريق آب به صورت چاههاي پنجگانه است. در مواردي كه گرانروي نفت خيلي بالا باشد از تزريق بخار آب براي استخراج مرحله دوم استفاده ميشود. تزريق بخار آب، دما را افزايش و گرانروي را كاهش ميدهد. در اين روش كه از بخار آب به جاي آب استفاده ميشود، با كاهش گرانروي نفت، جريان آن راحت تر صورت گرفته و سرعت توليد بالا مي رود.
پس از استخراج به كمك روشهاي مرحله دوم هنوز هم حدود 30 الي 50 درصد نفت ميتواند به صورت اسنخراج نشده در مخزن باقي بماند. در اينجاست كه استخراج نفت به كمك روش مرحله سوم صورت گيرد. يكي از روشهاي مرحله سوم، تزريق محلول مايسلار (micellar solution) است كه پس از تزريق آن، محلولهاي پليمري به عنوان محلولهاي بافر به چاه تزريق مي شود. در آمريكا ممكن است روشهاي استفاده از محلولهاي مايسلار تا 50 درصد كل روشهاي مرحله سوم را شامل شود. محلول مايسلار مخلوطي از آب، مواد فعال سطحي، نفت و نمك است. در روشهاي جديد تهيه محلول مايسلار ، نفت، نمك و مواد كمكي فعال سطحي حذف گرديده اند. محلولهاي مايسلار نيروي تنش سطحي بين آب و نفت را تا حدود dyne/cm 001/0 يا كمتر از آن كاهش ميدهد.
گرانروي محلول پليمري حدود 2 تا 5 برابر گرانروي نفـــــــــــت است. غلظت پليمر حدود ppm1000 مي باشد. در حال حاضر از پلي اكريميد ها و زيست پليمر ها به عنوان پليمر در محلول بافر استفاده مي شود. مواد فعال سطحي معمولا سولفوناتهاي نفتي سديم هستند و از لحاظ خواص و ساختار شيميايي شبيه شوينده ها مي باشند. از الكلها براي مواد كمكي فعال سطحي استفاده مي شود.هزينه تهيه محلولهاي مايسلار براي توليد هر بشكه نفت در سال 1975 حدود 5/1 دلار آمريكا بوده است.
يكي ديگر از روشهاي مرحله سوم، روش احتراق زير زميني است. طي اين روش اكسيژن موجود در هوا در زير زمين با هيدروكربنها مي سوزد و مقداري انري و گاز توليد شده، فشار مخزن بالا ميرود.گرما همچنين گرانروي را كاهش داده و جريان نفت راحتتر صورت ميگيرد. يك روش ديگر مرحله سوم كه اخيرا مورد توجه قرار گرفته است، روش تزريق گاز كربن دي اكسيد مي باشد كه جزئي از روش جابجايي امتزاج پذير است. گاز كربن دي اكسيد بسيار ارزان بوده، در نفت نيز حل ميشودو گرانروي ان را كاهش مي دهد.از روشهاي ديگر مررحله سوم انفجار هاي هسته اي در زير زمين است كه اين انفجار ها شكاف مصنوعي در سنگها به وجود مي آورد و جريان نفت را ساده تر ميكند. به اين گونه فراينـــــد ها، مرحله سوم برداشت نف‍ــت (Tertiary Oil Recovery) مي گويند.
گفتني است كه مراحل برداشت نفت را به گونه اي ديگر ميتوان تقسيم بندي كرد، يعني به جاي اينكه بگوئيم مرحله اول،دوم يا سوم، مي توانيم بگوييم Primary Recovery ، مرحـله Improved Oil Recovery يا IOR و مرحله EOR يا Enhanced Oil Recovery.
برداشت بهبود يافته يا IOR فرايندي است كه براي تعديل كردن تكنولوژي هاي مورد استفاده براي افزايش برداشت بكار ميرود. حال اين فرايند مي تواند در مرحله اول توليد انجام شود يا در مراحل دوم و سوم. تكنولوژي هايي چون حفاري افقي يا مشبك كاري انتخابي و يا تزريق ژل در جا (Insitu gelation) از نوع IOR ميباشند.
بنابراين در IOR فرايند توليـد عوض نميشود، بلكه تكنولوژي به گونه اي تعديل مي شود كه با همان فرايند قبلي،نفت بيشتري از مخزن توليد مي گردد. در حالي كه ازدياد برداشت يا EOR به فرايندي اطلاق مي شود كه در آن سعي ميشود تا ميزان درصد اشباع نفت باقيمانده تا آنجا كه ممكن است پايين بيايد و نفت باقيمانده در مخزن به حداقل ممكن برسد. فرايند هايي چون سيلابزني شيميايي، تزريق CO2 و احتراق درجا از اين قبيل ميباشند. بعد از عمليات تزريق آب ميتوان فرايند را تغيير داد. روش ديگري اين است كه عمليات تزريق آب را تعديل كنيم. بدين منظور در لايه هاي با خاصيت گذر دهي متفاوت، آب وارد لايه هاي با خاصيت گذردهي بالا شده و به سمت چاه توليدي هدايت ميگردد، لذا بايد كاري كرد كه اين لايه ها بسته شوند. اين كار با تزريق ژل در لايه هاي مورد نظر صورت مي گيرد.فرايند جابه جايي امتزاجي (Miscible Displacement) به معني بازيافت نفت به وسيله تزريق ماده اي است كه با نفت قابل امتزاج باشد. در جابه جايي مذكور سطح تماس نفت و ماده تزريق شده از بين مي رود و جابه جايي بصورت حركت تك فازي انجام ميشود. در صورتي كه شرايط از هر لحاظ براي امتزاج ماده تزريق شده و نفت فراهم باشدبازيافت چنين فرايندي در مناطق جاروب شده 100% ميباشد.
گاز تزريقي داراي ويسكوزيته كمتر نسبت به نفت مخزن است و در نتيجه تحرك بيشتري نسبت به آن دارد.اين خاصيت گاز تزريقي،يكي از دلايل امكان امتزاج آن با نفت مخزن است، زيرا تحرك زياد گاز نسبت به نفت باعث مي شود كه گاز در مراحل مختلفي با نفت تماس پيدا كرده و در نهايت حالت امتـزاج بين نفت مخزن و گاز تزريقي حاصل آيد.
مسئله اي كه از تحرك زيــاد گاز ناشي مي شود اين است كه گاز تمايل به Fingering و Channeling پيدا ميكند و در نتيجه مناطقي از مخزن به وسيله گاز جاروب نمي گردد و لذا اين امر باعث پايين آمدن Recovery Factor در جابه جايي امتزاجي ميشود.


نويسنده : سيد محمدباقر

دیدکلی

این گازها از مخلوط شدن گازهای گوناگون مانند CO2 ، He ، H2S ، N2 با هیدروکربنها تشکیل می‌شوند. هیدروکربنها معمولا ازنوع متان و دیگر پارافین‌های ردیف پایین هستند.فشار و دما، ترکیبات گاز در فازهای مختلف را معین می‌سازد. درنتیجه کاهش فشار ، اکثر هیدروکربنهای ردیف بالا تغییرحالت می‌دهند، یعنی گازهای مرطوب درست می‌شوند. درصورتی که تمام گازهای خشک تقریبا از متان درست می‌شوند.

گازهای مرطوب شامل متان و مقدار قابل توجهی از آلکان‌ها با تعداد کربن بالا هستند.
هیدروکربنهای گازی متعلق به سری نفتهای پارافینی

گازهای خشک (Dry Gases)

این گازها حاوی مقدارزیادی متان می‌باشند (64 الی 96 درصد) و این گازها به سختی تبدیل به مایع می‌شوند. در کان‌سارهای زغال سنگ و مناطق مردابی نیز گازهای خشک بوفور یافت می‌شوند که قسمت عمده آنها از متان بوجود آمده است. گاز متان در حرارت و فشار موجود در منابع زیرزمینی قابل تراکم نیست. بنابراین همیشه بصورت گاز در کان‌سارها وجود دارد و فقط در نتیجه فشارهای زیاد می‌تواند در نفت حل شود.
گازهای مرطوب (Wet Gases)

این گازها تقریبا به سهولت می‌توانند به مایع تبدیل شوند و دارای مقدار زیادی از پارافین‌های ردیف بالا مانند اتان ، پروپان ، هگزان و هپتان می‌باشند. این گازها را می‌توان تحت فشار و حرارت زیاد به مایع تبدیل کرد. لذا نسبت به شرایطی که در کانسار حاکم است، این گازها به شکل فاز مایع یا فاز بخار در آنجا وجود دارند.


[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] لایه‌های مخازن نفت و گاز
گازهای طبیعی در کانسارهای نفت

بنابر آنچه گذشت، گازهای طبیعی ممکن است همراه با نفت و یا به صورت مجزا تشکیل کانسار دهند که هر دو نوع آن ، از نظر اقتصادی خیلی با ارزش می‌باشد. در کانسارهای نفت ، امکان دارد که گازهای طبیعی به حالتهای مختلف دیده شوند. غالبا این گازها قسمت فوقانی منابع را اشغال کرده ، چون وزن مخصوص کمتری دارند، در نتیجه یا بر روی نفت و یا بر روی آب قرار دارند. ولی بعضی اوقات در کانسارهای نفت حاوی گاز ، درصد قابل ملاحظه‌ای از گازها به صورت محلول قرار می‌گیرد که نسبت آن وابسته به اختصاصات فیزیکی نفت و گاز و همچنین حرارت و فشار منبع یا مخزن است.

گاهی ممکن است دریک مخزن ، درصد قابل ملاحظه‌ای از گازهای طبیعی محلول در آب باشند. در اعماق بیش از دو هزار متری نیز ، تحت شرایط فشار و حرارت زیاد ، گازهای مخلوط در نفت از نظر فیزیکی غیر قابل تشخیص می‌باشند.
گازهای ترش و شیرین

گازهایی که دارای CO2 و گوگرد هستند، به نام گازهای ترش و گازهای دارای گوگرد کمتر را گازهای شیرین گویند.
کانسارهای گازهای طبیعی

گازهای طبیعی زیرزمینی یا به تنهایی و یا به همراه نفت تشکیل کانسار می‌دهند. درصورت همراه بودن با نفت گازها در داخل نفت حل می‌شوند و درصورت رسیدن به درجه اشباع ، تجزیه شده ، در قسمت‌های بالای افق‌های نفتی به شکل گنبدهای گازی قرار می‌گیرند.
مهار گازهای طبیعی

اگرچه هنگام استخراج نفت ، سعی می‌شود برای نگهداری انرژی کانسار از استخراج آن جلوگیری شود، باز این گاز حل شده در نفت در هنگام استخراج به همراه آن خارج می‌شوند. درسالهای گذشته این گازها را آتش می‌زدند. ولی امروزه از آنها به عنوان مواد خام شیمیایی و ماده سوختنی با ارزش استفاده می‌کنند.
ترکیب گازهای طبیعی

دربعضی جاها ، گازهای زیرزمینی دارای نیتروژنبیشتر (کانزاس) یا CO2 بیشتر (مجارستان ، کلرادو) درخود هستند. بخشی از CO2 ، از محصولات تشکیلات نفتی و بخشی نیز با منشاء آتشفشانی بوجود می‌آید. مقدار جزئی هیدروژن نیز در اکثر مواقع پیدا شده است. گازهای ازت‌دار می‌توانند تا 2.5 درصد حجمی هلیوم داشته باشند (مانند ایالات متحده امریکا). از شکسته شدن عناصر رادیواکتیو درون سنگهای ساحلی هلیوم بوجود می‌آید. گازهای دارای سنگ مخزن کربناته ، دارای مقدار زیادی H2S هستند.
رسیدن گازهای طبیعی به سطح زمین

بیرون آمدن گازهای طبیعی زیرزمینی به سطح زمین ، همانند بروز نفت به سطح زمین ، از پدیده‌های مهم بوده ، توسط میزان بیرون آمدن گازطبیعی می‌توان در مورد پتانسیل کانسارهای هیدروکربنی ، اطلاعات با ارزش و مهمی بدست آورد. ولی تشخیص و تفکیک این گازها خیلی ساده نیست تا بدانیم آیا این گاز مربوط به گاز مردابی یا گاز زغال سنگ و یا گاز مربوط به نفت است. از وجود هیدروکربنهای ردیف بالا ، می‌توان گفت که این گاز از نوع زیرزمینی است.
گازهای موجود در کانسارهای زغال سنگ

این نوع گازها تا 6 درصد حاوی هیدروکربنهای ردیف بالا هستند. گازهایی که منشاء آنها مربوط به زغال سنگ است، خیلی کمیاب هستند (مانند گازهای موجود در کانسارهای زغال سنگ هلند) و علت آن را چنین توجیه می‌کنند که این نوع گازهای حاصل در مرحله زغال شدگی برای خودشان سنگ مخزن خوبی پیدا نمی‌کنند تا جمع شوند.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
تفکیک گازهای طبیعی ازنفت

گازی که همراه نفت است، باید از آن جدا شود تا نفت خالص بدست آید. اگر نفت و گازی که باهم از چاه خارج می‌گردند، پیش از آنکه از هم جدا شوند، مستقیما به مخازن نفت هدایت گردند، گاز چون سبک و فرار است، مقداری از آن ، از منافذ فوقانی مخزن به هوا می‌رود و در ضمن ، مقداری از اجزای سبک و گرانبهای نفت را هم با خود خارج می‌کند. از این رو ، نفت را پس از خروج از چاه و پیش از آنکه به مخزن بفرستیم، به درون دستگاه تفکیک که نفت و گاز را از هم جدا می‌سازد، هدایت می‌کنیم.
دستگاه تفکیک نفت و گاز

این دستگاه به شکل یک استوانه قائم است که در آن ، ذرات گاز از هم باز و به اصطلاح منبسط می‌گردد و در این ضمن ، از سرعت آن نیز کاسته می‌شود. وقتی فشار و سرعت گاز ، خیلی کم شد، مقدار زیادی از آن ، از نفت جدا می‌گردد. آنگاه آن را توسط لوله به درون ظرفی هدایت کرده ، از آن استفاده می‌کنند.
گازهای طبیعی تفکیک شده

گازی که از دستگاه جدا کننده خارج می‌گردد، غالبا از نوع گاز تر است و مقدار زیادی بنزین سبک همراه دارد. این بنزین طبیعی ، بسیار مفید و قیمتی است. از این رو ، نباید آن را به هدر داد. در اوایل پیدایش صنعت نفت ، از این ماده گرانبها استفاده‌ای به عمل نمی‌آمد و آن را همراه با سایر اجزای گاز به هدر می‌دادند. اما رفته رفته که به اهمیت و فواید این گاز پی بردند، سعی شد که بنزین طبیعی آن را استخراج نموده ، از بقیه اجزای آن نیز به انواع گوناگون استفاده شود.

گاز طبیعی که معمولاً گاز گفته می‌شود نوعی سوخت فسيلي گازي شکل است.
گازی است که معمولاً اثرات زیان اور کمتری نسبت به سوخت‌ها ی فسیلی داردوجز منبع تجدید نا پذیر می‌باشد.
ترکیبات گاز طبیعی

گاز طبیعی که بیشتر از گاز متان (ch۴) تشکیل می‌شود مانند هر ماده دیگر دارای ده‌ها خصوصیت فیزیکی و شیمیائی است اما از آنجا که بحث ما در زمینه ایمنی است لذا در اینجا فقط به آن دسته از خواص گاز طبیعی میپردازیم که از نظر ایمنی اهمیت بیشتری دارند.
سایر اجزاء تشکیل دهنده گاز طبیعی ، شامل گازهای اتان ، پروپان، بوتان و ئیدرو کربورها ی سنگین تر میباشند. در این میان گاز اتان برخی از میدانهادر صد قابل ملاحظه‌ای ( تا حدود ۱۰٪ یا کمی بالاتر)را تشکیل می‌دهد. حال آنکه گاز‌های سنگین تر اجزای بسیار کوچکی را در ترکیب گاز طبیعی شامل می‌شوند همچنین عناصری از قبیل H۲S،CO۲،N۲ نیز همراه گاز طبیعی یافت می‌شوند و بالاخره آب که همیشه با گاز طبیعی استخراج شده از مخازن همراه است. در پالایشگاه و واحدهای نم زدائی ، ترکیبهای مزاحم که سبب پائین آوردن ارزش حرارتی گاز شده و مشکلاتی در انتقال و مصرف گاز بوجود میآورند، از گاز طبیعی تفکیک و سپس به خطوط انتقال تحویل می‌شود.

چگالی گاز طبیعی

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]


چگالی گاز متان ۵۵ صدم است ، ولی با توجه به ترکیبات سنگینتر همراه گاز طبیعی ، چگالی آن میتواند به حدود ۶۵صدم نیز برسد. بنا بر این گاز طبیعی از هوا سبکتر بوده و در صورت نشت از خطوط لوله و یا سایر اجزاء شبکه گاز و یا لوله کشی وسائل گاز سوز در منازل بسمت بالا حرکت می‌کند و در مکانهای مسقف قسمت زیادی از گاز نشت شده در زیر سقف تجمع می‌کند.
اما سبکتر بودن گاز طبیعی با عث نمیشود که همه گاز نشت یافته از یک محل بسمت بالا برود بلکه بخشی از گاز نیز ، بویژه در صورتی که عناصر تشکیل دهنده هوا با آن اختلاط کامل پیدا کنند ، بهمراه هوا به اطراف نیز پراکنده می‌شود . و چون غلظتهای پائین گاز در هوا خطرناکتر است قابلیت انفجار در اطراف محل نشت نیز وجود دارد .

سوختن گاز طبیعی

گاز طبیعی در صورتی که بطور کامل خشک و فاقد مواد زائد باشد و هوای کافی به آن برسد ، با شعله آبی میسوزد
ودر غیر اینصورت شعله‌های قرمز ، نارنجی ،زرد یا سبز حاصل خواهد شد.



ارزش حرارتی گاز طبیعی

هر متر مکعب گاز طبیعی بصورت متوسط ده هزار کیلو کالری ارزش حرارتی دارد ، امّا این مقدار اسمی است و ارزش حرارتی دقیق گاز طبیعی هر میدان گازی ، تابع ترکیبات آن بوده و بطور کلی هر چه درصد متان در گاز طبیعی بیشتر باشد ارزش حرارتی آن پائین تر است . ارزش یک متر مکعب گاز طبیعی در شرایط استاندارد تقریباً به اندازه یک لیتر بنزین می باشد.مصرف یک بخاری گازی در هر ساعت از نیم تا یک و نیم متر مکعب گاز طبیعی می باشد.

قابلیت اشتعال گاز طبیعی

قابلیت اشتعال گاز طبیعی فقط در محدوده خاصی از نسبتهای اختلاط با هوا اتفاق می‌افتد که این محدوده را محدوده «قابلیت اشتعال »می نامند مرز پائین این محدوده را اشتعالL.E .L و مقدار بالای این محدوده را ، حد بالای اشتعال L.H .L می نامند.
حد پائین اشتعال گاز طبیعی ۵ درصد و حد بالای آن ۱۵ درصد میباشد . بهترین حالت برای اشتعال گاز طبیعی نسبت ۱۰ درصد گاز با هواست که همان نسبتی است در فرمول ترکیب متان و اکسیژن (هوا) دیده می‌شود .
CH۴+۲O۲ = CO۲+۲H۲O+ ۱۰۰۰۰ Kcal/m۳
همانطور که واکنش فوق نشان می‌دهد یک حجم متان برای سوخت کامل نیاز به ۲ حجم اکسیژن دارد و با توجه به اینکه یک حجم اکسیژن تا حدودی در ۵ حجم هوا موجود است . بنا بر این می توان گفت که یک حجم متان نیاز به ۱۰حجم هوا دارد که تا حدودی همان نسبت یک به ۱۰ و یا ده درصد است .
البته برای سوختن کامل نیاز به ۲۰ الی ۳۰ درصد هوای اضافی داریم ولی در انفجارها هر چه به نسبت ۱۰ درصد گاز در هوا نزدیک تر باشیم انرژی حاصل از انفجار بیشتر است .
جدول فوق حد بالا و پائین اشتعال اجزاء گاز طبیعی را نشان می‌دهد .
گاز
فرمول ملکولی
چگالی نسبت به هوا
چگالی مایع
حدود اشتعال درصد
دمای احتراق(co)
دمای شعله(co)

٪پائین
٪بالا

متان
Ch۴
۵۵٪
۲۵٪
۵
۱۵
۵۹۵
۱۸۷۵

اتان
C۲h۶
۰۴/۱
۴/۰
۳
۵/۱۲
۵۱۵
۱۸۹۵

پروپان
C۳h۸
۵۶/۱
۵۱٪
۲
۵/۹
۴۷۰
۱۹۲۵

بوتان
C۴h۱۰
۰۵/۲
۵۸٪
۹/۱
۴/۸
۳۶۵
۱۹۰۰


در صورتی که نسبت‌های مخلوط گاز و هوا برای اشتعال مناسب باشد در دمایco ۵۹۰خود بخود مشتعل می‌شود و این دما را دمای احتراق یا دمای خود احتراقی گاز طبیعی می‌نامند.

گاز از خام تا فرآورده

سوختهای فسیلی شامل نفت و گاز در عمق سه تا چهار کیلومتری اعماق زمین و در خلل و فرج لایه های آن و با فشار چند صد اتمسفر بصورت ذخیره میباشند. گازهای طبیعی زیرزمینی یا به تنهایی و یا به همراه نفت تشکیل کانسار (معدن) می‌دهند. که در هر دو صورت از نظر اقتصادی بسیار گرانبها می‌باشد. درصورت همراه بودن با نفت گازها در داخل نفت حل می‌شوند، و عمدتا نیز بهمین صورت یافت میگردد و در این رابطه مولفه های فیزیکی مواد – حرارت و فشار مخزن تاثیرات مستقیم دارند و نهایتا درصورت رسیدن به درجه اشباع تجزیه شده و بلحاظ وزن مخصوص کمتر در قسمت‌های فوقانی کانسار و بر روی نفت یا آب به شکل گنبدهای گازی (GAS DOME) قرار میگیرند.گاهآ درمخازن گازهای محلول در آب نیز مشاهده شده است .

گاز متان در حرارت و فشار موجود درکانسارها متراکم نمیگردد بنابراین همیشه بصورت گاز باقی مانده ولی در مخازنی که تحت فشار بالا هستند بشکل محلول در نفت در میاید . سایر اجزای گاز طبیعی در مخازن نسبت به شرایط موجود در کانسار در فاز مایع یا فاز بخار یافت میشوند. گازهای محلول در نفت بمثابه انرژی و پتانسیل تولیدمخزن بوده و حتی المقدور سعی میگردد به روشهایی از خروج آنها جلوگیری گردد ولی در هر حال بسیاری از گاز محلول در نفت در زمان استخراج همراه با نفت خارج میگردد .در سالهای پیش از انقلاب در صد بالایی از آن از طریق مشعل سوزانده میشدو بهدر میرفت ولی در سالهای بعد تا بحال بتدریج و با اجرای طرهایی منجمله طرح آماک از آنها به عنوان تولیدات فرعی استحصالی از میادین نفت کشور بمنظور تزریق به مخازن نفتی - تولید مواد خام شیمیایی و سوختی با ارزش استفاده می‌کنند.

استخراج گاز
در ایران گاز طبيعی خام را از دو نوع چاه استخراج مینمایند .
1 – چاههای مسقل گازی - از قبیل میادین گاز پارس جنوبی – نار و کنگان – خانگیران - تابناک- حوزهای شانون، هما، وراوي و ميدان گازى پازنان و غیره .
2 – چاههای نفت - از قبیل میادین اهواز – آغاجاری – مارون - گچساران – بی بی حکیمه - - رامشير و غیره .

ترکیبات گاز طبیعی خام
1 - گاز طبيعی خام که از چاههای مستقل گازی استخراج میگردد و هنوز فرایندهای سرچاهی و پالایشی را طی نکرده است عمدتا از هيدروكربور متان بعلاوه گاز اتان و همراه با هيدروكربورهای دیگر( سنگین و مایع) مانند پروپان – بوتان - و هيدروكربورهای سنگین تر يا چكيده نفتي (CONDENSATE) بعلاوه بنزين طبيعي ( NATURAL GASOLINE) و همچنین مقداری از ناخالصی های غیر هیدروکربوری شامل بخار آب (H2O), كربن دي اكسيد(CO2) , كربن منواكسيد (CO), نيتروژن (N), هيدروژن سولفيد (H2S), هلیوم (HE) كه درصد هر كدام بستگي به نوع مخازن دارد تشكيل شده است .
این چاهها اصولا قادر به تولید در اندازه های تجاری بوده و محصول آنها با نام گاز غير همراه ( NON -ASSOCIATED GAS) نیز شناخته میگردند گازهای استخراجی از چاههای مستقل گازی یا نفت همراه ندارند و یا مقدارنفت همراه آن بسیار ناچیز میباشد.
گاز طبيعی خام استخراجی از چاههای مستقل گازی با خود مقداری شن - ماسه و آب شور بهمراه دارد که قبل از ارسال به تاسیسات پالایشی در مجموعه تاسیسات سر چاهی و توسط ساینده ها از گاز جدا میگردند.
دستگاههای گرمکن موجود در نقاط مشخصی درطول خط لوله تا مرکز جمع آوری نیز مانع از انجماد بخار آّب موجود در گاز میگردند زیرا در صورت نبود این تجهیزات ترکیبات جامد و نیمه جامد هیدرات های گاز طبیعی احتمالی(کریستالهای یخ) در روند کار سیستم گردآوری ایجاد مشکلات عدیده مینمایند.
2 - گاز طبیعی خام از چاههای نفت نیز بدو صورت استخراج میگردد.
الف - در صورتی که گاز، محلول در نفت خام باشد گاز محلول (SOLUTION GAS ) نام دارد.
ب - در تماس مستقيم ولی جدا از نفت باشد گاز همراه (ASSOCIATED GAS) ناميده مي شود .

مشخصات و مزیتهای گاز طبیعی

گاز طبیعی(متان – CH4) حاصل از عملیات فرآورش نهایی دارا ی مشخصات بدون رنگ – بدون بو و سبکتر از هوا میباشد. ارزش حرارتي يك گاز، مقدار حرارتي است كه در اثر سوختـن يك مترمكعب آن گاز ايـجاد مي شود که بدین ترتیب ارزش حرارتی هر متر مکعب متان تقریبا معادل ارزش حرارتی یک لیتر نفت سفید میباشد و به عبارت دیگر چنانچه یک فوت مکعب از آن سوزانده شود معادل با 252 کیلو کالری انرژی حرارتی آزاد مینماید که از این لحاظ در مقایسه با دیگر سوختها بسیار قابل توجه میباشد . هیدروکربنها با فرمول عمومی CnH2n+2 اجزاء اصلی گاز طبیعی بوده و منابع عمده انرژی میباشند . افزایش اتمهای کربن مولکول هيدروكربن را سنگینتر و ارزش حرارتی آن افزونتر میسازد. ارزش حرارتي هیدروکربنهای متان و اتان از 8400 تا 10200 كيلو كالري بازای هر مترمكعب آنها مي باشد .
ارزش حرارتي هیدروکربن پروپان برابر با 22200 كيلو كالري بازای هر مترمكعب آن مي باشد . ارزش حرارتي هیدروکربن بوتان برابر با 28500 كيلو كالري بازای هر مترمكعب آن مي‌ باشد . گاز طبيعي شامل 85 درصد گاز متان و 12 درصد گاز اتان و 3 درصد گاز پروپان، بوتان، ازت و غيـره مي باشد
گاز طبیعی حاصل از میادین گازی سرخس حاوی متان بادرجه خلوص 98 درصد میباشد. ارجحیت دیگر گاز گاز طبیعی(متان – CH4) به سایر سوخت ها آن است که گاز طبيعي تميز ترين سوخت فسيلي است زیرا نه تنها با سوختن آن گاز سمي و خطرناك منواكسيد كربن توليد نميگردد بلکه جالب است بدانیم که ماحصل سوخت این گاز غالبا آب بهمراه حداقل میزان دی‌اكسیدكربن در مقایسه با تمام سوختهای فسیلی میباشد .
در یک تحقیق از ميزان آلايندگي گاز طبيعي و دیگر سوخت های فسیلی یافته ها به شرح ذیل بودند . ميزان انتشار co2 در گاز طبيعي 6/53 درصد، پروپان 67 درصد، بنزين 7/72 درصد، نفت گاز 76/2 درصد، نفت کوره 3/79 درصد و زغال سنگ 1/82 درصد به ازاي يک واحد گرما(Kg co2/Gj) است لذا با توجه به موارد فوق مي توان از آن به عنوان سوخت برتر - ايمن و سالم در محيطهای خانگی- تجاری و اداری که دارای فضاهای بسته و محدود میباشند استفاده نمود.
دماي احتراق خود به خود گاز طبيعي 649 درجه سانتي گراد است. دماي جوش متان 49/ 161 درجه سانتي گراد زير صفر است .فرایند تبدیل گاز طبیعی به گاز مایع LN G در همین درجه حرارت صورت میگیرد.
یکی از عوامل مهم و مؤثر در کامل سوزی گاز طبیعی و آبی سوزی شعله تامین هوای کافی است. میزان هوای لازم جهت هر مترمكعب گاز طبیعی هنگام سوختن حدودأ 10 مترمكعب میباشد. آبي تر بودن شعله بمعنی دریافت بهتر و بیشتر هوا می باشد.
فرآورش گازطبيعي
مجموعه عملیات پیچیده ای است شامل فرایندهایی بقرار و ترتیب ذیل که در جریان آن بتوان گاز طبیعی را که شامل عمدتا متان بعنوان اصلیترین ماده و با درصد خلوص 80 تا 97 میباشد را بعنوان محصول نهائی پالایش نمود, صمن آنکه در این فرایندها علاوه بر استحصال گوگرد ترکیبات ارزشمند مايعات گازطبيعي (NATURAL GAS LIQUIds –NGL)شامل گاز مایع LPG)) و (CONDENSATE) که تمامآ در ردیف اقلام صادراتی نیزبشمار میایند جداسازی میگردند.

تفکیک گاز و نفت

گاز همراه با نفت

گازی که همراه نفت است الزاما باید از آن جدا شود تا نفت خالص و پایدار بدست آید. در صورتی که نفت و گاز استخراجی از چاه مستقیما به مخازن ذخیره نفت هدایت گردند.بعلت سبک و فرار بودن گاز مقداری از آن از منافذ فوقانی مخزن ذخیره خارج شده و در ضمن مقداری از اجزای سبک و گرانبهای نفت را هم با خود خارج می‌کند. از این رو نفت را پس از خروج از چاه و پیش از آنکه به مخزن روانه گردد به درون دستگاه تفکیک نفت و گاز هدایت می‌کنیم.
عملیات تفکیک گاز همراه از نفت خام اصولا با ابزار موجود در سر چاه و طی فرایندهای سرچاهی ، انجام مي شود .این عمل توسط دستگاهی بنام جداکننده سنتی که هیدرو کربورهای سنگین و مایع را از هیدروکربورهای سبکتر و گازی تفکیک مینماید صورت میگیرد. سپس اين دو هيدروكربن براي فرآورش بيشتر به مسیرهای مجزايي هدایت شده تا عملیات تصفیه ای لازم برروی آنها صورت گیرد.
این دستگاه به شکل یک استوانه قائم دربسته بوده که در آن با استفاده از نیروی گرانش ذرات گاز از هم باز و به اصطلاح منبسط می‌گردد، و در این ضمن از سرعت آن نیز کاسته می‌شود. وقتی فشار و سرعت گاز به مقدار زیادی کاهش یافت بخش انبوهی از گاز ، از نفت جدا می‌گردد. آنگاه گاز حاصل را توسط لوله بمخزن دیگری هدایت می‌کنند گازی که از دستگاه جدا کننده خارج می‌گردد، غالبا از نوع گاز تر بوده و حاوی مقدار زیادی بنزین سبک(طبیعی) نیز میباشد. بنزین سبک (طبیعی) به لحاظ آنکه دارا ی ارزش فراوانی میباشد الزاما باید در مراحل بعدی از گاز طبیعی جدا گردد .

گاز محلول در نفت خام

در مواردی که گاز در نفت خام محلول است مقداری از آن به جهت ماهیت گاز و تحت تاثیر کاهش فشار موجود در سر چاه از نفت جدا میگردد و سپس این دو گروه از هيدروكربنها براي فرآورش بيشتر هر یک به مجاری مخصوص بخود فرستاده مي شوند.

1– تفکیک مایعات گازی

این فرایند اولین مرحله از مجموعه عملیات پالایش گاز طبیعی خام میباشد . در به عمل آوري مايعات گازطبيعي فرایندی سه مرحله ای وجود دارد. زیرا ابتدا مايعات (NGL) توسط جاذب NGL از گازطبيعي استخراج و سپس ماده جاذب طی فرایند دوم قابلیت استفاده مجدد (مکرر) را در فرایند ابتدایی کسب مینماید و نهایتا در فرایند سوم عناصر تشکیل دهنده و گرانبهای اين مايعات نیز بايد از خودشان جدا سازی شده و به اجزای پایه ای تبدیل گردند . که این فرایند در يك نيروگاه فرآورش نسبتا متمركز بنام کارخانه گاز مایع بر روی مایعات حاصل انجام مي شود. بخش اعظم مايعات گازي درمحدوده بنزين و نفت سفيد مي باشد . ضمن آنکه ميتوان فرآورده هاي ديگری مانند حلال و سوخت جت و ديزل نيز از آن توليد نمود. مواد متشكله در مايعات گازطبيعي (NGL) عبارتند از .
1- 1 اتان - ماده ای است ارزشمند و خوراک مناسب جهت مجتمع های پتروشیمی و تبدیل آن به ماده ایی با ارزش بیشتر به نام اتیلن و پلی اتیلن . گازطبیعی میدان پارس جنوبي حدودآ حاوی شش درصد اتان میباشد كه با جداسازي آن و ساخت اتيلن و پلی اتیلن مزيت های اقتصادی فراوانی براي کشورمان ايجاد مي شود. کاربردفناوری تفکیک اتان از مایعات گازی در ایران بسیار جدید است و هم اکنون در فازهای 4و5 پارس جنوبی بکارگرفته میشود
1- 2 گاز مايع (LPG) – گاز مایع عمدتآ شامل پروپان و بوتان بوده که آن را میتوان با پالایش نفت خام نیز بدست آورد. ضمنآ در فرايند شكست ملكولي (کراکینگ) نفت خام و يا فرايند افزايش اكتان بنزین (ریفرم کاتالیستی) نيز این ماده ارزشمند به صورت محصول جانبي حاصل مي شود . درصد پروپان و بوتان موجود در گاز مايع (LPG) که مصارف سوختی در خودرو (کمتر) و در منازل (بیشتر) دارد متغیر بوده بطوری که در فصل گرم پروپان کمتر و در فصل سرد پروپان بیشتر خواهد بود در فصل سرد افزايش در صد پروپان به علت سبکتر بودن باعث تبخير بهتر سوخت میگردد . معمولا درصد پروپان در گاز مايع بين 10 الي 50 درصد متغير است .
1- 3 كاندنسيت ( condensate) شامل ترکیبات سنگینتر از بوتان ( (C4H10 – مولکولهایی دارای اتمهای کربن بیشتر و حالت مایع درشرایط اتمسفر را شامل میگردند. این ترکیبات را میتوان بمنظور صادرات پس از تثبیت فشار بخار و تنظیم نقطه ی شبنم طبق مشخصات اعلام شده متقاضی (خریدار) به مخازن انتقال یافته و بمحض تکمیل ظرفیت مخزن صادر شوند. ولی این گروه از هیدرکربورها بلحاظ ارزشمندی بيشتری که نسبت به دیگر محصولات جدا شده دارند مقرون به صرفه است كه طی فرایند دیگری در پالایشگاه کاندنسیت به سوختهایی تبدیل گردد که تا کنون در پالایشگاههای نفت از پالایش نفت خام حاصل میگردید ولی اینبار همراه با مزیتهایی که خواهد آمد . با توجه به اینکه پالايشگاه 500 ميليون دلاری كاندنسيت (مايعات گازي) در امارات متحده عربي بخشی ازخوراك مورد نیاز خود را از ایران تامین مینماید و حجم فراوان مايعات گازي که با بهره برداري از فازهاي پارس جنوبي و دیگر پالایشگاههای گاز کشور حاصل میگردد، احداث پالايشگاه هاي کاندنسیت با امکاناتی شامل يك برج تقطيرو چند فرآيند تصفيه و ريفرمينگ كاتاليستي بنا به مزیتهای موجود در ذیل بسيار حائز اهمیت میباشد .
1 - توليد بنزين بيش از دو برابر بنزين توليدي در پالايشگاههای نفت.
2 - بدون تولید اندکی از نفت كوره و طبعا رفع مشكلات ناشي از توليد اين فراورده ضمن آنکه باقيمانده هاي تقطير مایعات گازی نیز به محصولات ميان تقطير و سبک تبديل میگردد .
3 – در ازای تخصیص نيمي از تجهيزان موجود در پالايشگاه هاي نفت خام به پالايشگاه كاندنسيت میتوان محصولات با ارزش بيشتري توليد نمود .
4 - هزينه توليد هر واحد محصول دراين نوع پالايشگاه، بسيار پايين تراز پالايشگاه نفت خام است.
5 - ميزان سرمايه گذاري در مقایسه بااحداث پالايشگاه نفت خام حدوداً به نصف میرسد.
6 - درصورتي كه مجموعه مايعات گازي توليدي كشور به توليد بنزين و فراورده هاي ديگر اضافه شود، تا سال 1390 نيازي به واردات بنزين نخواهد بود
درحال حاضر کلیه مايعات گازي تولیدی در دو بخش صنايع پتروشيمي و پالايشگاه ها جهت خوراک مورد استفاده قرارگرفته و بخش سوم آن نيز صادر میگردد . مایعات گازی حاصل از پالایش گازهای ترش نیز ترش بوده و حاوی درصد فراوانی از هيدروژن سولفيد و مركپتان میباشد . بنابراين بعد از تقطير و تهيه فراورده ها نياز به فرايندهاي پالايشي جهت زدودن و یاکاستن از میزان گوگرد و مركپتان موجود دارند
هم اکنون پالايشگاه قدیمی مايعات گازي در بندرعباس روزانه 260 هزار بشکه نفت خام و 20 هزار بشکه مايعات گازى را فرآورش میکند . احداث پالايشگاه جدید مايعات گازي در بندرعباس به شرکت سرمايه گذاري نفت سپرده شده و مطالعات آن در حال انجام است. پالايشگاه جديد مايعات گازي در بندرعباس و با ظرفيت 360 هزار بشکه احداث میگردد . و تا کنون طراحي بنيادي و اخذ دانش فني آن طبق برنامه توسط شرکت ملي مهندسي و ساختمان نفت به پایان رسیده است .
قدیمیترین پروژه از این دست پروژه واحدهای تقطیر مایعات گازی پالایشگاه گاز شهید هاشمی نژاد(خانگیران) است که پیشینه 20 ساله دارد . درآن زمان پیشنهاد داده شد که مایعات تولیدی از میادین شمال شرقی( خانگیران )در واحدهای تقطیر به فرآورده های نفتی همچون حلال های ویژه نفتی ، نفتا ، نفت سفید و گازوئیل مرغوب تبدیل شود. پروژه واحدهای تقطیر مایعات گازی خانگیران مورد تایید برنامه ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران نیز قرارگرفت . شرکت ایتالیایی I.M.S در سال 1380طی یک مناقصه مسئولیت ساخت واحدهای تقطیر را بدست گرفت . این شرکت در همان سال (1380 ) مشغول ساخت دستگاه های مربوطه شد که بنا به پیش بینی مجری وقت طرح های پالایش گاز شرکت ملی گاز ایران حداکثرتا یک سال بعدبه اتمام می رسد . که خوشبختانه جدیدآ خبر ها حکایت از راه اندازی این تاسیسات دارد .

2- حذف دي اكسيدكربن و سولفور

بعد از جداسازي مایعات گازی از گاز طبیعی خام دومین قسمت از فرآورش گاز نیز صورت میگیرد که شامل جداسازي دي اكسيد كربن و سولفيد هيدروژن است. گازطبيعي بسته به موقعیت چاه مربوط مقادير متفاوتی از این دو ماده را شامل میگردد.
فرایند تفکیک سولفيد هيدروژن و دي اكسيد كربن از گازترش، شيرين كردن گاز ناميده مي شود. سولفيد هيدروژن و دي اكسيد كربن را میتوان سوزاند و از گوگرد نیز صرفنظر نمود ولی این عمل باعث آلودگی شدید محیط زیست میگردد . با توجه به اینکه سولفور موجود در گاز عمدتآدر ترکیب سولفيد هيدروژن ((H2S قرار داردحا ل چنانچه میزان سولفيد هيدروژن موجود از مقدار 7/5 میلیگرم در هر متر مکعب گازطبيعي بیشتر باشد به آن گاز ترش اطلاق میگردد. وچنانچه از این مقدار کمتر باشد نیاز به تصفیه نمیباشد.
سولفور موجود درگازطبيعي به علت دارا بودن بوي زننده و تنفس های مرگ آور و عامل فرسایندگی خطوط لوله انتقال، گاز را غیر مطلوب و انتقال آن را پر هزینه میسازد. تکنیکهای مورد استفاده در فرايند شيرين سازی گاز ترش موسوم به «فرايند آمين» که متداولترین نوع در عملیات شیرین سازی میباشد تشابه فراوانی با فرايندقبل( جاذب NGL) و فرایند بعدی خود یعنی نم زدايي توسط گلايكول دارند . مواد مورد استفاده دراین فرایند انواع محلول هاي آمين میباشد. دراین نوع فرایندها اغلب از دو محلول آمين باسامی مونو اتا نو ل آمين (MEA) و دي اتا نو ل آمين (DEA ) استفاده میگردد.
گاز ترش از ميان برجی که با محلول آمين پر شده است جریان داده میشود .تشابه خواص ملکولی محلول آمین با سولفور موجود در سولفید هیدروژن باعث میگردد تا بخش عمده ای از مواد سولفوره جذب محلول گردد و سپس این محلول با شرکت در فرایند ثانوی ضمن جداسازی از سولفید هیدروژن جذب شده مجددا قابل بهره برداری در فرایند ابتدایی میگردد . روش دیگری در رابطه با شيرين سازي گاز ترش با استفاده از جاذب هاي جامد براي جداسازي دي اكسيدكربن و سولفيد هیدروژن نیز وجود دارد. دي اكسيدكربن حاصل از فرایند از طریق مشعل وارد محیط شده و طبعآ آلودگی هایی از خود بجا میگذارد که اجتناب ناپذیر میباشد . ولی سولفيد هیدروژن حاصل از فرایندقبل پس از انتقال به واحد گوگرد سازی با شرکت در فرایندی کاتالیستی و با واکنشهای گرمایی بنام فرایند کلاوس سولفور موجودرا بصورت مایع آزاد مینماید. مایع حاصل بعد ازانتقال به واحددیگری و بعد از عملیات دانه بندی و انبار میشود این فرایند تا 97 درصد سولفور موجود در گاز طبیعی را باز یافت مینماید. این ماده که سولفور پایه نامیده میشود بشکل پودر زرد رنگ بوده و آن را میتوان داخل محوطه پالایشگاه یا خارج از آن مشاهده نمو د. البته نظر به نیازبازار جهانی ، سولفور موجود بعد از استخراج و تصفیه و آماده سازی کامل جزو اقلام صادراتی محسوب و جداگانه به بازار عرضه می گردد .
مرکاپتان ها گروه دیگری از ترکیبات گوگرد دار میباشند که بایداز ترکیب گاز قابل مصرف توسط فرایندی از نوع غربال مولکولی جداسازی گردد .ازآنجاییکه سیستم لوله کشی های مشترکین فاقد هشدار دهنده های نشت گاز میباشد ضرورتآ و به همین منظور مقدار اندکی از آن که منجر به ضایعات در خطوط لوله نگردد را درترکیب گاز بجا میگذارند تا بکمک این مواد بودار (بوی تخم مرغ گندیده ) مصرف کننده از وجود نشتی در لوله های گاز آگاه گردد.
در همین رابطه در ایستگاههای CGS نیز بطور جداگانه مقداری مرکاپتان به جریان گاز تزریق میگردد . گاز میادین پارس جنوبی – نار و کنگان – سرخس و گاز همراه میدان آغاجاری از نوع ترش بوده و لذا حاوی مقدار معتنابهی گوگرد میباشد.
گاز میادین تابناک - شانون، هما، وراوي و گاز همراه میادین مارون و اهواز از نوع شیرین بوده و طبعا بعلت فقدان گوگرد و حذف فرایندهای مربوطه نسبت به گار میادین دیگر با ارزشتر میباشد.

3- نم زدايي يا رطوبت زدايي

3– 1 - رطوبت زدايي با محلول گلایکول
علاوه بر تفکیک نفت با گاز مقداری آب آزاد همراه با گازطبيعي وجود دارد که بیشتر آن توسط روش هاي جداسازي ساده در سر چاه يا در نزديكي آن از گاز جدا مي شود. در حالیکه بخار آب موجود در محلول گاز میبایست طی فرایندی بسیار پيچيده تحت عنوان عمليات نم زدایی و یا رطوبت زدايي از گازطبيعي تفکیک گردند .
در این فرایند بخار آب متراکم و موجود در سطح توسط ماده نم زدا جذب و جمع آوری میگردد. نوع متداول نم زدايي جذب (absorption) با عنوان نم زدايي گلايكول که ماده اصلی این فرایند میباشد شناخته مي شود. در اين فرايند، از مايع نم زداي خشك كننده حاوی گلایکول براي جذب بخار آب از جريان گاز استفاده مي شود. دراین نوع فرایند اغلب از دو محلول گلايكول باسامی دي اتيل گلايكول (DEG) يا تري اتيل گلايكول (TEG) استفاده میگردد.
خواص ملکولی ماده گلایکول شباهت بسیاری با آب دارد لذا چنانچه در تماس با جريانی از گازطبيعي قرار گيرد، رطوبت آب موجود در جريان گاز را جذب و جمع آوری مینماید. ملکولهای سنگین شده گلایکول در انتهای تماس دهنده جهت خروج از نم زدا جمع و خارج ميشو ند سپس گازطبيعي خشک نیزاز جانب دیگر به بيرون از نم زدا انتقال مي يايد.
محلول گلايكول را از ميان ديگ بخار به منظور تبخیر نمودن آب محلول در آن و آزاد کردن گلايكول جهت استفاده مجدد آن در فرايندهای بعدی نم زدايي عبور میدهند. این عمل با بهره گیری از پدیده فیزیکی یعنی وجود اختلاف در نقطه جوش آب تا 212درجه فارنهايت (100 درجه سانتیگراد ) و گلايكول تا 400 درجه فارنهايت صورت میگیرد.
3– 2 رطوبت زدايي با ماده خشك كننده جامد
رطوبت زدايي با ماده خشك كننده جامد که معمولا مؤثرتر از نم زداهاي گلايكول هستند نیز با استفاده از روش جذب سطحي صورت میگیرد . جهت این کار به حداقل دو برج یابيشتر نیاز میباشد که بکمک يك ماده خشك كننده جامد شامل آلومينا يا ماده سيليكاژل پرشده است. نم زدايي با ماده خشك كننده جامد اولين شیوه نم زدايي گازطبيعي با استفاده از روش جذب سطحي است گازطبيعي از داخل اين برج ها، از بالا به پايين عبور داده میشوند. گازطبيعي دراین فرایند ضمن عبور از اطراف ذرات ماده خشك كننده رطوبت های موجود در جریان گازطبيعي به سطح ذرات ماده خشك كننده جذب میگردد و باتکمیل این فرایند تقريبا تمام آب توسط ماده خشك كننده جامد جذب شده و نهایتا گاز خشك از انتهاي برج خارج شود.
اين نوع از سيستم نم زدايي از آنجاییکه در رابطه باحجم فراوان گاز تحت فشارهای بالا مناسب هستند معمولا در انتهاي يك خط لوله در يك ايستگاه كمپرسور قرار دارند. در اين سیستم نیز همانند گلایکول در روش اول ماده خشک کننده جامد بعد از اشباع شدن از آب جهت احیاء و استفاده های مکرر از سیستمهای گرمکن با درجه حرارت بالا جهت تبخیر بخار آب موجود در گلایکول بکار گرفته میشوند .
گازطبیعی اینک با طی تمام مراحل تصفیه به طور كامل فرآورش و براي مصرف آماده گردید لذا در پایان با تقویت فشار آن تا حدود 1000 psi و پس از محاسبه حجم آن توسط سیستم اندازه گیری به خط لوله خروجی پالایشگاه هدایت و تحویل مدیریت منطقه عملیات انتقال گاز مربوطه میگردد.

استفاده از لوله هاي پلي اتيلن براي انتقال گاز
به كارگيري روش‌هاي جديد، مانند استفاده از مواد پليمري، از چند دهة گذشته در صنعت گاز كشور‌هاي توسعه يافته مورد توجه قرار گرفته است. از دستاورد‌هاي تازه در اين زمينه، مي‌توان به استفاده از مواد پلي‌اتيلن جهت بازسازي و نوسازي لوله‌هاي انتقال گاز نام برد. در زير، مزيت‌هاي به‌كارگيري مواد پليمري در انتقال گاز و كاربرد محدود آن در ايران مورد اشاره قرار گرفته است:
استفاده از مواد پلي­اتيلن در چند دهه اخير، انقلابي جديد در صنعت گازرساني شهري به حساب مي‌آيد. لوله­هاي پلي­اتيلن در مقياس محدود، از اوايل دهه 1960 براي گازرساني به منازل در كشورهاي پيشرفته مورد استفاده قرار‌ گرفته است. اما امروزه به خاطر پيشرفت در زمينة ساخت مواد پلي­اتيلن، استفاده از اين لوله­ها گسترش چشمگيري يافته است، به طوري كه بيش از 95 درصد خطوط گازرساني در شبكه گاز شهري امريكاي شمالي، از جنس پلي­اتيلن است. در دهة اخير نيز، استفاده از لوله­هاي پلي‌اتيلن در بسياري از كشورها، نظير انگلستان، آلمان و اتريش و روسيه مورد توجه قرار گرفته است.
ويژگي‌ها و مزايا:
به خاطر خاصيت­هاي منحصر به فرد مواد پلي اتيلني، لوله­هاي ساخته شده از اين مواد نسبت به لوله­هاي معمول گازرساني (جنس فولاد) داراي مزايايي ويژه هستند كه در اينجا به ذكر چند مورد از آنها اشاره مي­شود:
1- سبكي وزن و انعطاف­پذيري: اين موضوع باعث مي­شود كه حمل و نقل و همچنين نصب اين لوله­ها آسان صورت پذيرد. در ضمن، انعطاف­پذيري زياد، منجر به مقاومت مناسب در برابر ضربه­هاي احتمالي مي­گردد.
2- عدم نياز به تجهيزات زياد براي نصب: تجهيزات مورد نياز براي نصب اين لوله­ها، اندك مي­باشد و به علت عدم نياز به جوشكاري و اتصالات مانند لوله­هاي فولادي، نصب آن سريع مي­باشد. اين امر باعث مي­شود كه هزينه­هاي نصب اين لوله­ها بسيار كمتر از لوله­هاي مشابه باشد.
3 - مقادير بسيار كم نشست گاز: طبق آزمايشات انجام شده، مقادير نشست گاز از لوله­هاي پلي‌اتيلن بسيار ناچيز مي­باشد.
4- قيمت مناسب اين لوله­ها نسبت به لوله­هاي فولادي: لوله­هاي پلي­اتيلن با پيشرفت تكنولوژي و افزايش رقابت شركت‌هاي سازنده، هر روز شاهد كاهش قيمت هستند. اين امر منجر به طراحي و ساخت لوله­هايي با تحمل فشار بيشتر و قيمت پايين‌تر شده است.
ساير كاربرد‌ها:
به علت سازگاري اين لوله­ها با شرايط بحراني (دماي بالا، دماي پايين و فشار بالا)، اين قبيل لوله­ها در انتقال LPG نيز كاربرد يافته­اند. علاقمندان براي كسب اطلاعات بيشتر مي­توانند به سايت اينترنتي مراجعه نمايند.
شركت بريتيش گاز به دستاورد جديدي در مورد استفاده از اين لوله‌ها رسيده است و آن بازسازي و نوسازي لوله‌هاي انتقال گاز با استفاده از مواد پلي‌اتيلن مي‌باشد. در اين روش لوله‌هاي پلي‌اتيلن در درون لوله‌هاي فولادي نصب مي‌شوند و در واقع لاية بيروني از جنس فولاد مي‌باشد .اين امر باعث كاهش هزينه‌هاي بازسازي شده و همچنين تحمل لوله را در برابر فشار افزايش مي‌دهد.

استفاده از لوله­هاي پلي‌اتيلن در ايران:
تا اوايل دهة هفتاد هجري شمسي، عمدة شبكة توزيع گاز طبيعي به صورت لوله­هاي فولادي بوده است كه داراي فشاري بالغ بر 60 تا 250 پوند به اينچ مربع مي­باشد. تجارب موفق به‌كارگيري لوله­هاي پلي­اتيلن با فشار زياد، موجب شده كه اخيراً بخشي از شبكه گازرساني با استفاده از لوله­هاي پلي­اتيلن انجام گيرد كه بيشترين كاربرد آن در استان‌هاي تهران حدود 652832 متر و اصفهان با حدود 243980 متر و استان خراسان با225000 متر مي‌باشد.
تحليل:
با توجه به مزيت‌هاي ذكر شده و گسترش روزافزون شبكة گازرساني، مي‌توان استفادة وسيع‌تري از اين لوله‌ها را در صنعت گازرساني شهري شاهد بود. اين در صورتي است كه هنوز در بسياري از شهر‌هاي كشور از اين تكنولوژي استفادة چنداني نمي‌شود.
استفاده از اين قبيل لوله‌ها علاوه بر برخورداري از مزاياي آن، باعث مي‌شود تا سرمايه‌گذاران تشويق به سرمايه‌گذاري در ساخت اين محصولات شوند. همچنين با ايجاد ارزش افزوده در اين صنعت، امكان استفاده از طيف وسيع نيروهاي داخلي در بازار كار آن ايجاد مي‌شود. اميد است در آينده، شاهد به‌كارگيري بيشتر اين تكنولوژي در شبكة گازرساني شهري كشور باشيم.

رشی از نفت است که بین 70 تا 175 درجه سانتی‌گراد تقطیر می‌شود و محتوی هیدروکربورهای C5 تا C11 یا C12 می‌باشد. بنزین طبیعی که حدود 15% از نفت خام را تشکیل می‌دهد، در موتورهای احتراقی بکار می‌رود.
دید کلی

سوخت‌های مایع را می‌توان از اثرهیدروژن روی زغال و مشتقات آن ، در دما و فشار زیاد بدست آورد. در این حال ، زغال خاکستری در حدود 8 تا 10 درصد وزنی از خود به جای گذارده و نفت خام ، به میزان 75 درصد وزنی زغال مصرف شده است.
تاریخچه تولید بنزین

گزارش‌های ثبت شده حاکی از آن است که در سال 1923 ، "برجیوس" اولین بار از روش هیدروژناسیون برای تولید بنزین استفاده کرد. در آن سال ، 350000 تن سوخت اتومبیل از این راه تهیه شد. در 1944، حدود 20 کارخانه برای تولید 3.5 میلیون‌تن سوخت مایع بکار مشغول بوده که از این مقدار 2.25 میلیون‌تن بنزین بوده است. امروزه از این روش برای تولید انواع بنزین مخصوصا بنزین هواپیما با خاصیت آرام سوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
ویژگی‌های بنزین

ویژگی ضد ضربه یا آرام سوزی را بوسیله عدد اکتان که عبارت است از درصد ایزواکتان در مخلوطی از ایزواکتان و هپتان نرمال تعیین می‌کند. بدین منظور انفجار ناشی از مخلوطی از ایزواکتان و هپتان نرمال را در موتور استاندارد با هیدروکربور مورد نظر مقایسه می‌کنند. اجسامی با توان ضد انفجاری بیش از اکتان ، عددی بالاتر از 10 را اتخاذ می‌کنند. بر حسب معمول عدد اکتان بنزین اتومبیل در حدود 70 درصد و در مورد هواپیما این مقدار به 130 می‌رسد.

خاصیت آرام سوزی با افزودن ترکیبات مختلفی از قبیل ایزواکتان ، ایزوپنتان ، اتیل بنزین و ایزوپروپیل و برای افزایش بیشتر با تترا اتیل سرب تحقق می‌یابد. ترکیب اخیر از نظر اقتصادی مقرون به صرفه بوده و از واکنش بین PbNa و کلروراتیل حاصل می‌شود. با افزودن 4 میلی لیتر از آن به یک کیلوگرم اسانس ، عدد اکتان بنزین از 70 به 89 می‌رسد.

از آنجا که سرب در موتور رسوب کرده و اشکلاتی را ایجار می‌کند، آنرا با مخلوطی از کلرور یا برموراتیلن مخلوط کرده تا پس از احتراق ، سرب به صورت کلرور یا برمور که جسم فراری است درآمده و همراه گازهای حاصل از احتراق از موتور خارج شود.
مزایای بنزین و سوخت‌های مایع نسبت به سوخت‌های جامد

• پس از سوختن ، خاکستر بر جا نمی‌گذارند.
• سوخت‌های مایع را می‌توان در محوطه‌ای دور از محل مصرف و به اشکال مختلف انبار کرد.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

• سوخت مایع خود به خود آتش نمی‌گیرد و چنانچه فرار نباشد، در اثر ماندن فاسد نمی‌شود.
• سوخت‌های مایع ، وزنشان 30% و حجمشان 50% کمتر از سوخت‌های جامد با همان ارزش حرارتی است.

نفت خام به انگلیسی Crude Oil و به روسی Naphra نامیده می‌شود که درحالت طبیعی به صورت مایع بوده و رنگ آن قهوه‌ای زرد مایل به سیاه است و دربرابر نور انعکاسی ، رنگ سبز بخصوصی از خود نشان می‌دهد.
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
مشخصات نفت

نفت خام به جهت وجود ترکیبات گوگرد بوی نامطلوبی دارد. بخش اعظم نفت خام از هیدراتهای کربن تشکیل شده و مقدار کمی عناصر دیگر نیز به آن مخلوط می‌گردد، که این عناصر در زیر با درصدشان نشان داده شده‌اند.

عنصرحداقل درصد وزنیحداکثر درصد وزنی کربن82.287.1 هیدروژن11.814.7 گوگرد0.15.5 اکسیژن0.14.5 نیتروژن0.1 1.5
جدول ازسلی (1985)

دراین جدول عناصر دیگری مانند وانادیوم ،نیکل و اورانیوم با درصد وزنی حداکثر 0.1 در ترکیب نفت خام موجود هستند. بعلاوه در خاکستر نفت خام آثاری از عناصر C r ، Cu ، Pb ، Mn ، Sr ، Ba ، Mo ، Mg ، Ca ، Ti ، Al ، Fe و Si یافت می‌شود که بعضی از عناصر بالا مانند V-Ni-U احتمالا در رابطه با عنصر ارگانیکی اولیه (مادر) بوجود آمده و بعضی دیگر از عناصر مشخصات ژئوشیمیایی سنگ دربرگزیده را نشان می‌دهند.
قابل ذکر است که آثاری از نمک ، آب و سولفید هیدروژن نیز درنفت خام مشاهده می‌شوند.
خواص فیزیکی نفت خام

ویسکوزیته

همانطور که نفت خام ممکن است با دخالت عواملی به رنگهای زرد ، سبز ، قهوه‌ای ، قهوه‌ای تیره تا سیاه مشاهده گردد، لذا ویسکوزیته متغیر را برای آنها خواهیم داشت. بنابراین نفت خام درسطح زمین دارای ویسکوزیته بیشتر بوده و بعبارتی ویسکوزتر است. چون در مخزن زیرزمینی یکی از عوامل دخیل حرارت موجود درمخزن می‌باشد، که همراه با این عامل ، عمق نیز موثر می‌باشد. همچنین سن نفت را به لحاظ زمان مخزن شدن را درطیف تغییرات ویسکوزیته سهیم می‌دانند.
ترکیبات مولکولی نفت خام

تعداد ترکیبات مولکولی نفت خام وابسته به سن زمین شناسی آن ، عمق تشکیل آن ، منشا آن و موقعیت جغرافیایی آن متغیر می‌باشد. برای مثال نفت خام Ponca city از Oklahoma شامل حداقل 234 ترکیب مولکولی می‌باشد.
گروههای تشکیل دهنده نفت خام

هیدروکربنها (Hydrocarbons)

هیدروکربنها همانطور که از نامشان مشخص است، شامل گروههایی هستند که ترکیبات ملکولی آنها فقط از هیدروژن و کربن تشکیل شده است. انواع هیدروکربنها عبارتند از :

• هیدروکربن‌های پارافینی (پارافینها) [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
• هیدروکربنهای نفتنی (سیکلوپارافینها یا نفتنیکها ) [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
• هیدروکربنهای آروماتیک (بنزنوئیدها) [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

غیرهیدروکربنها (Heterocompounds)

این گروه شامل ترکیباتی غیر از هیدروژن و کربن می‌باشند و عناصری از قبیل اکسیژننیتروژن گوگرد ، اتمهای فلزی همراه با هر کدام از اینها و یا ترکیب با همه اینها نظیر Ni ، V می‌باشد.
وزن مخصوص نفت خام

از خواص فیزیکی نفت خام که ارزش اقتصادی نفت خام بر مبنای آن سنجیده می‌شود، وزن مخصوص آن می‌باشد. لذا سنجش و نحوه محاسبه فرمول آن مهم است. اکثر کشورهای جهان ، وزن مخصوص نفت خام را برحسب درجه A.P.I که یک درجه بندی آمریکائی است، محاسبه می‌کنند. مشابه همین درجه بندی و سنجش ، وزن مخصوص نفت خام را در کشورهای اروپائی با درجه بندی Baume محاسبه می‌کنند که از لحاظ مقدار اندکی از درجه A. P.I کمتر می‌باشد.

سنجش وزن مخصوص نفت خام

سنجش وزن مخصوص نفت خام مانند سایر مواد و مایعات برمبنای قانون کلی که همان وزن واحد حجم مایع است، در شرایط ºF 60 و P=1at سنجیده می‌شود و مقدار آن در فرمول جایگزین شده و وزن مخصوص نفت خام را بر حسب درجه A.P.I یا درجه Baume می‌دهد.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] = درجه A.P.I امریکائی

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] = درجه Baume اروپایی

بدلیل اینکه S.G (Pure water)=1 می‌باشد. لذا وزن مخصوص آب با درجه 10 ، API خواهدبود. بدلیل کوچکتر بودن وزن مخصوص نفت از آب که همواره عددی کوچکتر از 1 را برای وزن مخصوص نفت در 60ºF خواهیم داشت. لذا هیچوقت در جدولها و محاسبات ، وزن مخصوص نفت بر حسب درجه A.P.I کوچکتر و مساوی 10 نخواهیم داشت.
تاثیر درجه حرارت بر وزن مخصوص نفت خام

از عواملی که سبب تغییر در وزن مخصوص نفت خام می‌شوند، تغییرات دما است. یعنی با بالارفتن دما ، وزن مخصوص کمتر شده و به درجه A. P.I افزوده می‌شود. همچنین بالا رفتن درجه حرارت اثر معکوس بر روی ویسکوزیته نفت خام می‌گذارد.
انواع مختلف نفت برحسب A.P.I

• نفت سنگین با 10 الی 20 درجه A.P.I
• نفت متوسط با 20 الی 30 درجه A.P.I
• نفت سبک با بیش از 30 درجه A.P.I

وزن مخصوص نفت‌ها بستگی به ماهیت هیدروکربورهای مختلف دارد. هر قدر مقدار گاز محلول در روغن بیشتر باشد، چگالی آن کمتر خواهد بود. بنابراین پارافین‌ها دارای پایین ترین چگالی و نفتیک‌ها کمی بالاتر و آروماتیک‌ها بالاترین چگالی را دارند.
ضریب انبساط نفت خام

ضریب انبساط نفت خام از 6.1x10-4 الی 8.3x10-4 در نوسان بوده که با کاهش چگالی ، ضریب انبساط آن افزایش می‌یابد.
ارزش حرارتی و گرمایی ویژه نفت خام

ارزش حرارتی پایین نفت بین 9000 الی 11000 کیلوکالری است. گرمای ویژه نفت در دمای معمولی از 0.35 الی 0.55 کیلوکالری به کیلوگرم درجه است، که در صورت ازدیاد درجه حرارت به مقدار آن افزوده می‌شود.
نقطه اشتعال نفت

نقطه اشتعال نفت نیز به مقدار مواد زود جوش آن مربوط است، و می‌تواند از صفر الی 200C باشد. لذا در حمل و نقل نفت خام به دلایل ایمنی ، قسمتی از زودجوش‌ها را پایدار نموده و نقطه اشتعال را بالا می‌برند.
نقطه سفت شدن نفت خام

نقطه سفت شدن نفت خام عبارتست از دمائی که در آن خاصیت جاری شدن نفت خام به اتمام می‌رسد. این دما در حمل و نقل و انبارکردن نفت اهمیت بسزائی دارد.
پالایش نفت خام

از تصفیه یا پالایش نفت خام می‌توان فرآورده‌های زیادی بدست آورد، که قابل فروش در بازار باشند. نخستین گام در پالایش نفت خام عمل تقطیر است. تحمیل حرارت‌های زیاد در موقع تقطیر باعث تجزیه و شکسته شدن مولکول‌های نفت شده و اشکالاتی در ادامه پالایش نفت بوجود می‌آورد، که از عواقب آن ، ضایع شدن مواد و افزایش هرینه را می‌توان نام برد.

نَفت مایع غلیظ و افروختنی به رنگ قهوه‌ای سیر یا سبز تیره‌است که در لایه‌های بالایی بخش‌هایی از پوسته کره زمین یافت می‌شود. نفت شامل آمیزه پیچیده‌ای از هیدروکربن‌هایی گوناگون است. بیشتر این هیدروکربن‌ها از زنجیره آلکان هستند ولی ممکن است از دید ظاهر، ترکیب یاخلوص تفاوت‌های زیادی داشته باشند.
واژه‌شناسی

ریشه واژه نفت از واژهٔ اوستایی «نپتا» گرفته شده‌است.کلدانیان اعراب آن را از زبان مادی گرفته و «نفتا» خوانده‌اند. در برخی منابع قدیمی به صورت نفط نیز آمده‌است. در فرانسه نیز Naphte گفته می‌شود و پیش از آن تا سال ۱۲۱۳ میلادی Napte گفته می‌شد که از واژه لاتین Naphta بر گرفته شده بود. ریشه این کلمه واژه پونانی Naphtha به معنی روغن شرقی یا d'o. orientale است.
کلمه نفت در زبان انگلیسی پترولیوم نامیده می‌شود از دو کلمه پترا (لغت یونانی کلمه سنگ) و کلمه اولئوم (روغن) تشکیل شده‌است. نفت مایعی است که عمدتاً از دو عنصر آلی هیدروژن و کربن تشکیل شده و دارای مقادیر کمتری از عناصر سنگین مانند نیتروزن اکسیژن و گوگرد می‌باشد و بصورت طبیعی در زیر زمین و بصورت استثنایی در روی زمین یافت می‌شود.

تاریخچه نفت

پیشینه کاربرد نفت در جهان اقوام متمدن دوران باستان، بویژه سومری‌ها و آشوری‌ها و بابلی‌ها، در حدود چهار هزار و پانصد سال پیش در سرزمین بین‌النهرین (محل عراق کنونی) با برخی از مواد نفتی که در دریاچه قیر بدست می‌آمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر به عنوان ماده غیر قابل نفوذ، استفاده می‌کردند. رومی‌ها و یونانی‌ها نیز مواد قیری را برای غیر قابل نفوذ کردن بدنه کشتیها بکار می‌بردند. همچنین برای روشنایی و گرم کردن نیز از آن بهره می‌جستند.
با توسعه و پیشرفت تکنولوژی حفاری در اواسط قرن نوزدهم و تکنولوژی تقطیر و پالایش نفت در اواخر قرن نوزدهم و استفاده از آن در موارد غیر سوختی، جهش حیرت‌آوری بوجود آمد. بطوری که امروزه صنایع پتروشیمی نفش اساسی و بنیادی در رفع نیاز عمومی جامعه به عهده دارد.

منشا نفت

بیشتر دانشمندان منشأ تشکیل نفت را گیاهان و موجودات آلی موجود در اقیانوس‌ها اولیه می‌دانند. باقی‌مانده حیوانات و گیاهانی که میلیون‌ها سال قبل از محیط دریا (آب)، قبل از دایناسورها زندگی می‌کردند در طی سال‌ها توسط لپه‌های گل پوشیده شده‌است. برای تبدیل این موجودات به نفت به گرما و فشار مناسب در طول سالیان دراز نیاز می‌باشد که در صورت وجود این شرایط همراه با سنگ مخزن مناسب نفت به مقدار زیاد در حوضچه نفتی جمع می‌گردد.
نفت خام حالت روغنی دارد و به شکلهای جامد، مایع و گاز دیده می‌شود. برخی اوقات به تمام اشکال نفت هیدروکربن نیز گفته می‌شود. اگر نفت در محلی جمع گردد به آن محل حوضچه نفتی می‌گویند. از مجموع چندین حوضچه نفتی یک میدان نفتی حاصل می‌شود. به سنگ متخلخل در بر گیرنده نفت، سنگ مخزن می‌گویند.

اکتشاف نفت

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]



یک منطقه انتخاب شده را با مطالعه نمونه‌های سنگی زمین مورد استخراج قرار می‌دهند. اندازه گیری‌ها انجام می‌شود و اگر مکان از لحاظ نفتی مکان موفقیت آمیزی باشد، حفاری آغاز می‌شود. بالای چاه ساختاری که دکل نامیده می‌شود، برای جا دادن وسایل و لوله‌های مورد استفاده در چاه ساخته می‌شود. زمانی که حفاری تمام می‌شود، چاه حفر شده یک جریان ثابتی از نفت را به سطح زمین خواهد آورد.

پالایش نفت

نفت بصورت خام نمی‌تواند مورد ستفاده قرار گیرد و باید در پالایشگاه نفت مورد تصفیه قرار گیرد.

اندازه گیری نفت

نفت را با بشکه می‌سنجند.هر بشکه حاوی ۱۵۹ لیتر نفت می‌باشد.

انواع نفت خام

نفت خام مخلوط «رشادت - رسالت» (Reshadat-Resalat Crude Oil Blend)

نفت خام رشادت-رسالت قبل از پيروزي انقلاب اسلامي به نام نفت خام مخلوط رستم و رخش خوانده مي شد. بهره برداري از نفت خام رشادت در اوت 1969 و از ميدان رسالت (رخش) از فوريه 1971 آغاز شد. توليد اين نفت خام در دسامبر 1976 به دنبال تجاوز نظامي امريكا به سكوهاي نفتي ميدان هاي رشادت، رسالت و سلمان قطع شد و در اوت 1992 بهره برداري مجدد از آنها آغاز شد. اين نفت خام با درجه «اي.پي.آي» 35، 1.7 درصد وزني گوگرد دارد و نقطه ريزش آن 10- درجه سانتيگراد است.

نفت خام «زارزيتين» (Zarzaitine Crude Oil)

زارزيتين نفت خام كشور الجزاير است كه به وسيله خط لوله به تونس انتقال يافته و از طريق بندرصخيره (shkhirra) صادر مي شود. درجه «اي.پي.آي» نفت خام زارزيتين 42 و ميزان گوگرد آن 0.05 درصد وزني است. بازده فراورده اين نفت خام 15 درصد نفت سبك و سنگين، 10 درصد نفت سفيد، 24 درصدگازوئيل سبك و سنگين و 37.5 درصد نفت كوره است.

نفت خام هاي «زاكم» (Zakum Crude Oils)

نفت خام هاي زاكم از نفت خام زاكم بالا و زاكم پايين تشكيل شده و از فلات قاره ابوظبي استخراج مي شود. نفت خام زاكم بالا با درجه «اي.پي.آي» 34 حدود 1.7 درصد وزني گوگرد دارد و نفت خام زاكم بالا1.1 درصد وزني گوگرد، درجه «اي.پي.آي» آن 40 است. اين نفت خام از جزيره «داس» در خليج فارس صادر مي شود.

نفت خام «زويتينا» (Zueitina Crude Oil)

نفت خام زويتينا» با درجه «اي.پي.آي» 41.5 حدود 0.3 درصد وزني گوگرد دارد. بازده فراورده اين نفت خام 35 درصد بنزين موتور، 37 درصد نفت سفيد و گازوئيل و 27 درصد نفت كوره است. نفت خام زويتينا از اسكله شناور (SBM) بندر زويتيناي ليبي صادر مي شود.

نفت خام «ساسان» (Sassan Crude Oil)

نفت خام سرير ليبي در سال 1961 كشف شد. اين نفت خام با درجه «اي.پي.آي» 37.5، حدود 0.3 درصد وزني گوگرد دارد. بازده حجمي فراورده اين نفت خام 19.9 درصد بنزين موتور، 27.8 درصد نفت سفيد و گازوئيل و52.3 درصد نفت كوره است. نفت خام سرير از بندر مرساالحرقه ليبي صادر مي شود.

نفت خام «سلمان» (Salman Crude Oil)

نفت خام سلمان كه قبل از انقلاب به نام ساسان خوانده مي شد، نخستين ميداني است كه به وسيله شركت نفت لاوان (LAPCO) در آب هاي فلات قاره ايران كشف شد و با ميدان نفتي ابوالبخوش ابوظبي مشترك است. بهره برداري از اين ميدان در سال 1968 آغاز شد. نفت خام سلمان به صورت مخلوط با نفت خام هاي رشادت و رسالت (مخلوط لاوان) صادر مي شود.

نفت خام مخلوط «سوئز» (Suez Blend Crude Oil)

اين نفت خام مخلوط كه بخش عمده صادرات مصر را تشكيل مي دهد، از بندر «رأس شوخير» صادر مي شود. نفت خام مخلوط سوئز با درجه «اي.پي.آي» 33 حدود 1.5 درصد وزني گوگرد دارد. بازده حجمي اين نفت خام 45 درصد بنزين، 14 درصد گازوئيل و 34 درصد نفت كوره است.

نفت کوره ، متشکل از سنگین‌ترین بخشهای نفت خام و معمولا ، فراورده پایین ستون تقطیر در خلاء است.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
نفت کوره ، یک فراورده جانبی

بیشتر نفت کوره‌های باقیمانده مصرفی در ایالات متحده آمریکا ، از خارج وارد می‌شود. این سوخت به قیمت بسیار ارزانی فروخته می‌شود (قبلا حدود 70 درصد قیمت نفت خامی که از آن تولید شده است) و بعنوان یک فراورده جانبی تلقی می‌گردد.
مشخصه‌های بحرانی نفت کوره

مشخصه‌های بحرانی نفت کوره عبارتند از گرانروی و مقدار گوگرد. در سالهای آینده ، با توجه به لزوم جلوگیری از آلودگی هوا ، مقدار بیشینه گوگرد ، بی شک ، کاهش خواهد یافت. در برخی نقاط ، فقط نفت کوره‌های کم‌گوگرد می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند و این گرایش ، رو به توسعه است.
نفت کوره سنگین

نفت کوره‌های سنگین که حاوی گوگرد بسیار کمی باشند، خواهان بیشتری دارند و به قیمتهای نزدیک قیمتهای نفتهای خام اولیه فروخته می‌شوند.
نفت‌های گرمایشی

هر چند مصرف فراورده‌های نفتی برای گرمایش فضا از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، ولی این مصرف بر حسب محل و شرایط جوی تغییر زیادی می‌کند. در سالهای اخیر نیاز به نفتهای گرمایشی نسبتا کاهش یافته است، زیرا بر مصرف LPG (گاز نفتی مایع که برای گرمایش خانگی و پخت و پز بمصرف می‌رسد) افزوده شده است.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
مهمترین نفت‌های کوره تقطیری

مهمترین نفت‌های کوره تقطیری ، نفت کوره شماره 1 و نفت کوره شماره 2 می‌باشند.

• نفت کوره شماره 1: این نفت کوره ، بسیار شبیه نفت سفید، ولی معمولا دارای نقطه ریزش و نقطه نهایی بالاتری است. مشخصه‌های حدی آن عبارتند از تقطیر، نقطه ریزش ، نقطه اشتعال و مقدار گوگرد. نقطه ریزش ، پایین‌ترین دمایی است که در آن ، یک روغن نفتی جاری می‌شود یا ریزش می‌کند. نقطه پایانی یا نهایی ، دمای حد بالا در تقطیر است.
• نفت کوره شماره 2: نفت کوره شماره 2 ، بسیار شبیه سوخت دیزلی شماره 2است. ذخایر گراکینگ شده نفت ، نفت سفید. سوخت دیزلی و نفتهای سبک چرخه کراکینگ بدست می‌آید که مشخصه‌های حدی آن ، عبارتند از مقدار گوگرد ، نقطه ریزش، تقطیر و نقطه اشتعال.

سلام بر همه ی دانشجویان مهندسی نفت

به خوبی هویداست در بین انرژیهای غیر فسیلی (تجدید پذیر) و انرژی های فسیلی ( سوخت های جامد- مایع و گاز ) شاه بیت غزل انرژی ‌‌‌‌« نفت خام » میباشد كه سخن گفتن از آن به زمانی بسیار و مجالی فراخ و مقاله ای بس فربه و متورم محتاج است .

این مایع سیاه یاقهوه ای تیره كه رؤیای كیمیاگران را به واقعیت تبدیل نمود (!) پس از آب فراوان ترین مایع در بخش های بالایی پوسته زمین است . اگر چه كمی اغراق آمیز بنظر می رسد ولی زندگی در جهان امروز بدون این مایع قهوه ای تیره كه بوی نامطبوعی دارد ناممكن خواهد بود . دست كم در حال حاضر نفت نقش پراهمیتی را در زندگی بشر بازی می كند .

بخش بزرگی از نیازهای ما به انرژی با سوزاندن و سوختن نفت تأمین می شود نفت یك منبع غنی از مواد شیمیایی است موادی كه میتوان از آنها رنگ ، دارو ، انواع پلاستیك ، پارچه، پروتئین های ساختگی (مصنوعی) و مواد گوناگون دیگر ساخت و كلید حمل و نقل ـ كه پای روان انسانها و بال تیز پرواز بشر است ـ در دست نفت می باشد . از نفت هم برای سوختن و هم برای ساختن استفاده می شود .براساس مطالعات آماری از هر بشكه نفت خام حدود 87% آن برای سوختن و سوزاندن و تولید انرژی و13% آن برای ساختن ـ آنچه از نفت میسازند و حكایتی پر ماجرا دارد ـ مورد استفاده واقع می شود .

مندلیف دانشمند معروف روسی دهها سال پیش هشدار داد كه : سوزاندن نفت برای تولید انرژی مانند آن است كه اجاق آشپزخانه را با سوزاندن اسكناس با پشتوانه ، روشن، نگه داریم .

فراوانی ظاهری سهولت انبار داری و حمل ونقل ، كاربرد آسان و بهای ارزان نفت و هزار و یك پارامتر دیگر ـ كه فرصت پرداختن به آن نیست ـ موجب شده است كه به توصیه مندلیف توجه نكنیم كه علاوه بر هشدار مندلیف ، مشكل مضاعف دیگری هم كه از سوختن نفت زاییده شده ، مشكلات زیست محیطی است كه با سوختن نفت به انحاء مختلف انواع مواد سمی و غیر سمی و خفه كننده را در هوای دل انگیز طبیعی رها می كنیم تا آنجا كه حجم زیاد گاز CO2 ناشی از سوزاندن نفت و مشتقات آن موجب شده دمای زمین به تدریج افزایش یابد و لایه ازون آسیب بیند و اشعه های خطرناك فراكیهانی بشریت و طبیغت را تهدید و تحدید نماید .

از آن جهت كه ‌‌‍«نفت» تاریخی بس بلند و پر سابقه دارد لازم است به صورت خیلی خلاصه و فشرده ـ قصه این متاع پراوازه و گرانبهارا ـ كه از نعمت های پر ارزش خدادادی است ـ را باز گو كنیم :
قدما نفت را می شناخته و بعضی از موارد استعمال آن را می دانستند . در كشورهای خاورمیانه كه جنگل های انبوه كم بود و تراوش نفت روی زمین از كشورهای مناطق دیگر بیشتر نمودار می گشت مردم آن نواحی زودتر از دیگران به كشف نفت و فواید آن پی بردند.

بر عكس در یونان و روم و كشورهای اروپایی كه مردم در سرزمینی پر جنگل و مستور از بوته و چمن می زیستند سوخت خود را با هیزم وزغال چوب تأمین می كردند و صمغ های درختی به جای نفت و قیر حوائج آنها را مرتفع می ساخت از این رو در كتابهای تاریخی آسیا و شمال آفریقا نام نفت و موارد استعمال آن بسیار دیده می شود ولی از رواج و شیوع نفت در اروپای آنروز خبری نیست .

در كتابهای عهد عتیق از جمله تورات باب ششم آیه چهاردهم خطاب به نوح پیغمبر می نویسد: «پس برای خود كشتی از چوب كوفر بساز و حجرات در كشتی بنا كن و بیرونش را با قیر اندود كن»

كوفر : نام درختی باچوبهای مستحکم وزمخت است و احتمالاً منظور سدر یا كنار می باشد.

هم چنین در همین كتاب باب دوم آیه سوم راجع به تولد حضرت موسی می نویسد:
چون مادر موسی نتوانست او را از دیگران پنهان دارد تابوتی ازنی برایش گرفت و آن را به قیر و زفت اندود و طفل را در آن نهاد و آن را در نیزار به كنار نهر گذاشت.

آنچه در این دو بند بالا آمد فقط منظور چك نمودن سابقه تاریخی قیر و نفت می باشد و از بعد ارزشی و مذهبی و تحریفات صورت گرفته در این كتب آسمانی ، دخالتی نمی نمائیم و آن را به اهل تحقیق وتتبع وا می نهیم.

زفت: صمغ دارویی و چسپنده كه برای مداوا به سرافراد می مالیدند . هم چنین صمغ وزفت طبیعی كه از شكاف برخی سنگها بدست می آید ماده ایست مركب از هیدروكربن های جامد و خمیری شكل.

كاوشهای باستان شناسان در كشور عراق نشان داده كه از چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح ، ملات قیر در عمارات وابنیه به كار می رفته است .« هرودوت Herodotus معروف به پدر تاریخ ـ قرن پنجم پیش از میلاد می نوسید:
سنگ فرش كف باغهای معلق بخت النصر با « قیر معدنی » بند كشی شده بود و مردم بابل استخرها و راههای آب و سدهای خود را با قیر بند كشی می كردند . هم چنین بنا به گفته مورخین در بابل جاده ها را آجر فرش می كردندو با قیر بند كشتی می نمودند تا تحمل ارابه های سنگین را داشته باشد .

منظور از بند كشی ، پر كردن درز آجرها و سنگها با ملات می باشد .
مصریان از آسفالت و قیر ایران و فلسطین برای مومیائی كردن اجساد استفاده می نموده اند و بعضی از ملل خاورمیانه فراورده های نفتی را (به خصوص قیر معدنی) در سحر و جادو به كار می برده اند و گاهی هم بتهای كوچك و بزرگ از آن می ساختند .

«بحر المیت» فلسطین یكی از نقاطی بود كه ازان قیر به دست می آمد و به قرار معلوم از كف دریاچه مزبور تكه های بزرگ قیر روی آب می آمد و مردم آن را جمع نموده و از آن استفاده می نمودند .

یونانیها فقط در قرن هفتم میلادی نفت را در میدانهای جنگ به كار می بردند و اسلحه ای داشتند كه آن را « آتش مدیها » می خواندند . این اسلــــحه در زمان هراكلیوس «heraclius» امپراتور بیزانس اختراع شد به قسمی كه نفت پس از تماس با رطوبت مشتعل می گشت .

مسلمانان (عربها) دوبار قسطنطنیه را محاصره كردند و هر دو مرتبه حمله آنان بوسیله آتش اندازهای نفتی دفع شد در سال 941 میلادی هنگامیكه ناوگان روسی مركب از هزار كشتی به محاصره قسطنطنیه آمد رومیها نفت روی آب دریا ریختند و آتش زدند و كشتیهای روسی را سوزانده و بدینوسیله آنان را مغلوب ساختند. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

كاوشهای باستان شناسی ، محقق داشته كه از زمان سومریان (پنج الی شش هزار سال پیش) در شوش قیر مورد استفاده بوده ، به این صورت كه قیر را به جای ملات بین سنگها و آجرهایی كه در عمارات كار می كردند به كار می گرفتند و هم چنین جواهرات را به وسیله تكه های قیر نصب می كرند و دسته های چاقو را ( و بسیاری از ابزارهای جنگی ) با قیر مستحكم می ساختند و كشتی ها و ظروف سفالی را قیر اندودمی نمودند تا آب به آنها سرایت نكند .

و اما ریشه كلمه نفت در زبان فارسی به طور تحقیقی و دقیق معلوم نیست از چه زبانی اقتباس شده است پرفسور hertz feld ( هرتز فلد ) و پرفسور (baily) كلمه نفت را از فعل « ناب » فارسی به معنی «رطوبت داشتن» دانسته اند كه در زبان اوستایی «نپتا» بوده و کلدانیها و یهودیان و عربها آنرا از زبان « مدیها » گرفته و « نفتا » خوانده اند .

مدیها : زبان رایج ایران باستان بوده و احتمالاً ارتباط تنگاتنگ با كلمه « ماد » و « مادیها» دارد كه یكی از سه طایفه بزرگ آریائی بوده اند .
منسیودروم (monsieur dorme ) رئیس مدرسه علوم عالی پاریس مدعی است كه «اكدیها» كلمه نفت را از فعل « نپتو» كه به معنی افروخته و روشن كردن است ـ گرفته اند و بعدها این كلمه در زبانهای آشوری وبابلی به کار برده شده است.آنچه مسلم است درکتاب اوستا نفت به معنای روغن معدنی امده ودر دوره هخامنشیان نفت را برای روشنائی و مقاصد طبی به كار می برده اند .

اكدیها : ساكنان شهر اكدی یا (اكد)‌از قلمرو نمرود و یكی از شهرهای بابل بوده است .
ایرانیها كه آتش را جزء عناصر مقدس دانسته، احترام می كردند. گاز نفت را كه در پاره ای جاها به خاطر فشار زیاد گاز ـ از زمین خارج می شد با رعد و برق زمستانی و بهاری شعله ور می گشت (‌یا خود مردم آنرا مشتعل می نمودند) و چون همیشه می سوخت در نظر آنان «آتش جاودان»‌به شمار می آمد و آنرا به زبان پهلوی «‌اخوار شینیك»‌ می نامیدند كه به معنی «‌آتش همیشگی ـ‌ مظهر بخت روشن»‌می باشد و در نقاطی كه این آتش دیده می شد آتشگاه بنا می كردند و در اران (بادكوبه یا باكو)، دامغان، بلخ، و مسجد سلیمان و فیروزآباد اینگونه آتشكده ها وجود داشته است .

یاقوت بن عبداله حموی از مورخین قرن هفتم هجری در كتاب مشهور «مجمع البدان‌» از قول جهانگردی نقل می كند كه در محلی موسوم به «شیز» واقع در آذربایجان (ظاهراً‌محل مزبور میان مراغه و زنجان است و اكنون آنرا تخت سلیمان می گویند)‌آتشكده ای بود كه هفتصد سال پیش در آنجا «آتش جاودان»‌فروران بوده است. سپس این مورخ (یاقوت) با كمال تعجب می گوید كه پس از هفتصد سال آتش سوزی كمترین اثری از خاكستر در آنجا مشهود نیست،

هرودوت (پدر تاریخ) در مورد نفت در ایران چنین می نویسد :
در 22 كیلومتری شوش محلی است كه «‌اردیكا» نام دارد. در اینجا چاههایی است كه با چرخ و خیك (كوزه) از آن نفت و قیر و نمك بیرون آورده و در مخزن می ریزند و پس از چندی قیر و نمك ته نشین می شود و نفت به شكل مایع باقی می ماند (جالب است بدانیم «هرودوت(پدر علم تاریخ) مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح بوده است ).


پلوتارك (plutarch) مورخ معروف یونانی در قرن دوم میلادی در شرح حال اسكندر می نویسد:
«هنگامی كه اسكندر از كشور بابل می گذشت در یكی از شهرهای باستانی (استان اكباتان) مردم برای استقبال و خوش آمدگویی وبه پیشواز رفتن اسكندر نفت را روی جاده ها می ریختند و آتش می زدند تا شعله های فروزان آن موجب مسرت و شادی اسكندر گردد»‌.
ظاهراً پلوتارك (مورخ نامبرده) در تعیین اسم محل اشتباه كرده زیرا استان اكباتان جزء كشورهای بابل نبوده و احتمالاً منظور پلوتارك ناحیه نفت خیز كركوك ومو صل ‌»بوده ـ كه از قلمئرو كشور بابل بوده است .

در هر حال این مدرك تاریخی می رساند كه در ایران و كشورهای مجاور آن نفت از دیرباز وجود داشته و مردم این ممالك به انواع مختلف حتی برای جشن و آتش بازی از آن استفاده می كردند . صحبتهایی از قبیل آتش پرستی ایرانیان باستان مراسم- چهارشنبه سوری و... مسایلی است كه ریشه در همین نفت و گاز خود جوش از زمین دارد كه با مشتعل نمودن آن از وحشت تاریكی و تیرگی شب خود را می رهانیدند و مایه آرامش آنها بود.

حتی فردوسی در شاهنامه ضمن داستان بستن سدیاجوج و مأجوج توسط اسكندر و چگونگی ساختمان آن از «نفت» نام برده چنین می گوید :

زهر كشــوری دانشـــی شد گروه دو دیوار كرد از دو پهلوی كـوه
ز بن تــا سر تیـــغ بــالای او چو صد ا رش كـردند پهلـوی او
از او یك رش انگشت و آهن یكی پراكنده مس در مـیان انــــدكی
همی ریخت گو گردش اندر مـیان چنین باشد افسون و رأی كیـــان
همی ریخت هر گـوهری یـك رده چو از خـاك تا تیغ گشــت آژده
بسی «نفـت و روغن» بیامیــختند همـی بر ســر گوهران ریختنــد

همچنین در طی داستان رزم اسكندر با هندیها راجع به استعمال نفت چنین می گوید :

نشستند دانش پژوهان به هـم يكي چاره جستند بر بيش و كم
يكي انجمن كرد از آهنگـران هر آنكس كه بودند از ايشان سران
ز رومي و مصري و از پارسی فزون بود مـردان ز صد پارســـي
يكي بارگي سـاختند آهنيــن سوارش ز آهـن وز آهنش زيــن
به ميخ و به مس درزها دوختند سوار و تــن و باره افروختنـــد
به گردون همي راندند پيش شــاه درونش بيا كنده نفت سيـــاه
سكندر بــديد و پسند آمـــدش خردمند را سـودمند آمـــدش
به اسب و به نفت آتش اندر زدند همه هنديان دست بر سر زدند
از آتش بر افروخـت نفت سيــاه بجنبيد از آن كاهنين بد ســياه
ز لشكر بر آمـد سرا سـر خروش بزخم آوريدند پيلان به جــوش
چو خورطوم ها شان بر آتش گرفت بماندند از آن پيل به آنان شگفـت
همـه لشكـر هنــد گشتند بـــاز همان ژند پيلان گردن فــــــراز


مورخ دیگری بنام «آمیانوس مارسلنیوس AMMianus Marcelinus» آخرین مورخ مشهور روم قرن چهارم میلادی كه همراه ژولینی (juline) امپراتور روم به جنگ شاهپور دوم امده بود چنین می نویسد:
«ایرانیان برگهای گیاه مخصوص را در روغنی مخصوص خیس می كردند سپس مایع دیگری به نام «نفت» بر آن می افزودند. آن گاه تیرهای جنگی خود را در آن گزارده آتش می زدند و به طرف دشمن پرتاب می كردند و دقت می كردند كمان را آهسته رهاكنند تا تیر به سرعت پرتاب نگردد و آتش آن خاموش نشود این تیرها به هر جا می رسید ایجاد آتش سوزی می كرد و اتش آن با آب خاموش نمی شد و فقط ریگ وشن آن حریق را می خواباند.

دویست سال پس از آن ایرانیان هنگام دفاع از قلعه « پترا petra » واقع در قفقاز با اسلحه های نفتی رومیان مهاجم را می راندند.

پروكوپیوس (procopiuse) مورخ امپراتوری بیزانس (قرن ششم میلادی ) كه در جنگی كه رومیها بفرماندهی Belisari use باایرانیان داشتند حضور داشته ـ در تاریخ آن جنگها چنین می نویسد:
« ساخلوی ایرانی كوزه های بسیاری كه از گوگرد و نفت و قیر انباشته شده بود آتش زدند و به طرف ر و میان پرتاب كردند وتوانستندبدان وسیله حریقی راه بیندازند که تقریبا همه چیز را سوزاند.

ساخلو به معنی فرمانده «پادگان نظامی و سربازان جنگی»میباشد.
در كتاب «دربند نامه» تألیف ابراهیم قزوینی آمده : المعتمدخلیفه عباسی در سال 272 هجری مالیات چشمه های نفت و معدنهای بادكوبه (باكو) را به اهالی در بند قفقاز بخشید.

مسعودی از مورخان و سیاحتگران و جغرافی نویسان مشهور قرن چهارم هجری، خود در سال300 هجری به بادكوبه (باكو) رفته و پس از دیدن معادن نفت آنجا چنین مینویسد:
«در آنجا چشمه های نفت سفید بود و زیر دودكش ها«آتش جاودان» می سوخت و هیچگاه خاموشی نمی گشت.

یا قوت حمدی از مورخان معروف قرن هفتم میلادی (هجری ) در معجم البلدان خود راجع به نفت بادكوبه چنین می نویسد:
بادكوبه در ایالات شیروان نزدیك در بند است . در این شهر چشمه بزرگ نفت وجود دارد كه روزی هزار درهم نفت می دهد. كنار آن چشمه دیگری از نفت سفید است كه مانند روغن زیبق( جیوه) می باشد و شب و روز جاری است و عایدی این چشمه هم مانند چشمه اولی می باشد.

ابن البلخی در فارسنامه می نویسد:
سینیز (sinize) شهركی است بر كنار دریا و حصاركی دارد و این سینیز كه همان بندر دیلم كنونی در استان بوشهر است میان مهروبان و جنابا « گناوه كنونی» است ...... كاشتی نكنند و جزخرمانخیزد و روغن چراغ و نفت آن شهر معروف است.
مقصود او از چراغ و روغن چراغ همان نفت است كه از دشت قیر و دالكی به دست می آمده است.

ماركوپولو جهانگرد مشهور می نویسد:
در سر حد ارمنستان و گرجستان چشمه نفتی موجود است كه مقادیر زیادی نفت از آن بدست میا ید و در یك وقت صد كشتی می تواند از آن بار گیری نماید.این روغن برای خوراك مناسب نیست ولی برای روشنائی مصرف می شود وشترهای مبتلا به امراض پوستی را با « نفت » معالجه می کنند.

سخن سرای بزرگ ایران زمین، سعدی شیرازی در باب هفتم گلستان از نفت سخن به میان آورده است :
« هندوئی نفت اندازی همی آموخت، حكیمی گفت ترا كه خانه نئین است بازی نه این است » .

بازی « نفت اندوزی » كه سعدی به آن اشاره كرده بدینصورت بوده: كه دو طرف چوبی را كهنه ( پارچه ) پیچیده، در نفت فرو می برند و آتش می زنند و می چرخاندند.

حمد اله مستوفی از مورخان و جغرافی نویسان معروف قرن هفتم هجری در« نزهته القلوب » كتاب مشهورش می نویسد:
«آنچه در ایران است معدن «بدیه» آبی از توابع شبانكاره ( برازجان بوشهر)، كوهی است كه از او قطراتی فرو می چكد و چون موم «نفت» منجمد می گردد آنرا موم آبی گفته اند و معادن نفت بسیار دارد و قس علیهیذا»

شاردن كه در اواخر قرن هفدهم میلادی در ایران بوده چنین می نویسد:
«نفت سیاه و سفید در مازندران یافت می شود و آنرا برای رفع سرماخوردگی و روشنائی وسوخت و رنگ كردن اشیاء و مخلوط كردن آن با رنگ های دیگر به كار می بردند».

بطوری كه در تاریخ ذكر شده، نادر شاه برای ترساندن پیل های محمد شاه هندی و سپاهیان هند از آتش اندازی بوسیله نفت استفاده كرده است و....
آنچه تا كنون بیان گردید نشان دهنده وجود نفت در ایران و آشنائی ایرانیان خردمند با این مایع گرانسنگ از قدیم الایام بوده است.

بخاطر جلوگیری ازاطاله كلام در مورد تاریخچه نفت لازم است بدانیم در اروپا ( روم، جزیره سیسیل، باواریا در آلمان لهسان، اسپانیا و .... ) هم سوابقی در مورد نفت وجود دارد كه از ذكر جزئیات خودداری نموده و آنرا انشاء اله به فرصت دیگری موكول می كنیم.

به علاوه در خاوردور مخصوصاً جزایر اندونزی، ژاپن، چین، برمه و ... در اسناد تاریخی، روایات و مطالبی موجود است كه نشانگر وجود نفت در این مناطق و آشنائی قد ما با این مایع ارزشمند بوده است.

در قاره آفریقا و آمریكا هم حكایتی از قبیل معالجه امراض با نفت، خرید و فروش قیر توسط سرخ پوستان كانادا، جویدن آدامسهای نفتی و نفت طبی آمریكا برای رفع روماتیزم و.... وجود دارد كه ذكر جزئیات آن قصه هفتاد من مثنوی خواهد شد.

جدای از مسئله وجود نفت در باستان و ازمنه قدیم كه شرح آن رفت توسعه صنعت در نیمه قرن نوزدهم، نتیجه افزایش تقاضا برای به كار بردن به صورت یك منبع روشنائی بود. نخستین حفاری نفت توسط سرهنگ دریك (derick) در تاریخ 27 اوت 1859 میلادی در ناحیه اتازونی در ایالات پنسیلوانیای. آمریكا صورت گرفته و چاهی حدود 20 متر روزانه حدود 4 متر مكعب نفت تحویل می داد. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]