تئوری موسيقی
مختصري درباره فيزيك صوت :
صوت:
انچه را كه انسان به كمك حس ضنوايي خود ميشنود صوت نام دارد : فركانسي بين 20 تا 20000 هرتز ، صوت نتيجه ارتعاش جسم مادي است يعني هرگاه يك جسم مادي با سرعتي كم يا زياد به ارتعاش درايد از ان صوت حاصل ميشود هر چه رفت و امد هاي جسم مادي منظم تر باشد صداي صوت حاطله به صورات موسيقيايي نزديكتر خواهد بود .
به عبارت ديگر بسامد يا حركت رفت و امدي ان قابل ثبت يا شمارش باشد و صوت حاصل از ان موسيقيايي باشد ، پس به طور كلي صوتي كه دراي ارتعاشات منظم هستند موزيكال و اصواتي كه داراي ارتعاش منظم نيستند غير موزيكال هستند.
يك صوت دراراي مشخصات زير است :
1- زير و بمي
2- ديرند يا كشش
3- شدت يا ديناميسم
4- طنين يا رنگ
زير و بمي يا ارتفاع صوت :
صداهاي موسيقيايي ميتوانند در سطوح مختلف زير و بمي حاصل شوند چنانكه صداي مردان از صداي زنها كلفت تر است هر چه ارتعاش صوت كند تر باشد صوت حاصله از ان بمتر است .و به طور كلي هرچه طول سيمهاي يك ساز كوتاهتر باشد صداي ان زيرتر و هر چه بلند تر باشد بمتر خواهد بود و هر چه سيمها نازكتر باشد صوت زيرتر و هر چه كلفت تر باشند صوت بمتر خواهد بود ،در لوله هاي صوتي هر چه اندازه لوله ها بلندتر باشد صداي حاصل از ان بمتر و هر چه كوتاهتر باشند صداي انها زير تر است.در كل هر كدام از اين شرايط ميتواند بر ارتفاع يا زير و بمي صوت حاصل موثر باشند.
ديرند ( كشش ):
كشش يعني زماني كه هر صوت موسيقيايي ادامه ميابد ، يك قطعه موسيقي از صوتهايي تشكيل شده است كه ارزشهاي متفائت زماني دارند و اين ارزشهاي زماني را كشش هر صوت مينامند
شدت يا ديناميسم:
صوت موسيقي ممكن است نسبت به يكديگر ضعيف تر يا قوي تر باشد.در اين باره ميتوان گفت هر چه دامنه ارتعاش يعني ميدان حركت رفت و امدي لرزش جسم ، وسيعتر باشد صوت ، قويتر و هرچه دامنه ارتعاش كوتاهتر باشد صوت ضعيفتر خواهد بود.
طنين يا رنگ :
اخرين خصوصيتي كه در فيزيك صوت بررسي ميكنيم طنين يك صوت است ، طنين يا رنگ هر صوت با ديگري متفاوت است در واقع به خاطر رنگ هر ساز است كه ما به سازي علاقه مند ميشويم و از سازهاي ديگر انرا تمييز ميدهيم ، طنين در واقع تركيبي است از طول موجها با شدت هاي گوناگون و اين اصوات فرعي هستند كه رنگ ساز را بوجود مياورند.
موسيقي:
تعريفي ساده از موزيك , موزيك يعني، مجموعه اي از سر و صدا هاي تنظيم شده ي پيشرفته.
پيدايش موزيك و آلات آن:
انسان هاي اوليه با توليد صداهاي مختلف به وسيله حنجره ي خود قطعات ديگر را اجرا مي كردند. بعد ها با ضربه زدن به شيي و بعدها با ضربه زدن شيي به شيي ديگر. با فوت كردن در اسكلت جمجه ي حيواني صداهاي عجيب غريب از آن توليد مي شد، با سوراخ كردن استخوان هاي كلفت تر صدا هاي بيشتري از آن توليد مي كردند. انسان ها با كشيدن كمان و وسايلي امثالهم به فكر ساختن سازهاي سيمي با الياف، روده ي حيوانات و بعد ها سيم هاي فلزي افتادند. در اين جا ثابت مي شود كه ترتيب پيدايش سازها، كوبه اي، بادي و سيمي مي باشد.
پيدايش كلمه ي موزيك:
Music از كلمه ي يوناني Muse مي آيد. در اساطير يوناني« آپولو » نام خداي موسيقي و هنرهاي زيباست، و Muse نام نه فرشته اي هست كه همراه او در كوه « پارناس » به سر مي برند و هر يك در فني از آواز و نوازندگي مهارت دارند.
پيدايش نُت:
الفباي موسيقي را كه داراي 12 حرف (7 حرف اصلي و 5 حرف فرعي) هست «نُت» مي گويند. «گليسا» نام راهبيست ايتاليايي، كه نخستين بار نت را اختراع كرد، در سال 930 ميلادي «نوما» تقسيم بندي اصوات و بعدها «كباد» خطوط نت و خواندن آن را به وجود آورد و در سال 1480 ميلادي «سن جان» خطوط را تكميل كرد. دقيقا در دوره ي رنسانس كه برهه ي پر تحركي در زمينه ي موسيقي اروپا بود.
ساز ها و دسته بندي آنان:
در سال 1914، دسته بندي سازها توسط «اريش فن هور نبوستل» و «كورت زاكس» انجام گرفت كه پايه گذاري آن بر چگونگي توليد اصوات در سازها است. اين سيستم به پنج قسمت اصلي تقشيم شده، كه هر كدام از آنان قسمت بندي هاي ديگري دارند. 1- بادي ها 2- كوبه اي ها 3- پوستي ها 4- سيمي ها 5- سازهاي مكانيكي و الكترونيكي
1- بادي ها: بادي ها سازهايي هستند كه در آن صدا توسط ارتعاش هوا بوجود مي آيد. تقسيم بندي آنان نيز به ارتعاش صدا بستگي دارد كه شامل نمودار زير مي شوند.
بادي ها
سوراخ دميدني:
فلوت هاي مستقيم
فلوت هاي مايل
فلوت هاي بيني
فلون هاي آوندگونه
فلوت هاي چند شاخه
پان فلوت
منقاري شكل:
سوط ها
شوگل ها
بلوك فلوت ها
فلاژولت ها
يك زبانه:
كلاريت ها
ساكسفون
زبانه ي دوبل:
سورناها
ابواها
فاگوت ها
ني انبان
زبانه با نوسان آزاد:
ترومپت ها و پوزان ها
هورن ها
ارتعاشات نامحدود هوا:
هارمونيكاي دهني
آكاردئون ها
هارمونيم ها
چوب هاي غژغژي
صفحه ي مدور وزوزي
ارگ:
فلوت ها از عصر حجر تا به حال كارايي داشتند و به خود حالت سحر آميز نسبت داده اند. ساز هاي زبانه دار ساختمان پيچيده تر از فلوت ها دارند و منشا آنان مشرق زمين است. اين ساز ها امروزه در ديگر نقاط جهان نيز به چشم مي آيند. ساز هايي كه ارتعاش صدا در آنان نامحدود است در برخي از نقاط جهان ديده مي شوند مانند چوب هاي غژغژي و يا صفحه ي مدور وزوزي. امروزه ساز هاي بادي بيشترين بخش موزيك نظامي را تشكيل مي دهند. اين ساز ها در بسياري از نقاط جهان حالات جادويي و سحر آميز دارند، در مراسم سوگواري، برداشت محصول و يا هنگام شورش استفاده مي شوند. از قرون وسطي تا به امروز ارگ ها در كليساها مورد استفاده قرار مي گيرند.
2 - كوبه اي ها:
پيدايش اين سازها به هزاران سال پيش باز مي گردد زماني كه انسان اولين بار ضربات را تنظيم كرد تا توانسته باشد ريتمي براي رقص و پايكوبي اختراع كند. اين سازها اكثرا از مواد طيبعي ساخته مي شوند و در اركستر سمفونيك ها تعداد متعددي از اين ساز ها با ابعاد مختلف ديده مي شود. ساز هاي كوبه اي به 8 گروه تقسيم مي شوند. در اين گونه ساز ها ارتعاشات بر اثر ضربات توليد مي شود.
كوبه اي ها
طبل دهني
ساز هاي خراشيدني
ساز هاي مالشي
سنج ها
ضربه اي:
ميله هاي چوبي:
متالوفون ها
ليتوفون ها
اكسيلوفن ها
ساز هاي آوند گونه
گانگ ها
زنگ ها:
زنگ هاي ضربه اي
زنگ هاي سر خود
تكان دادني:
زنگ ها با زبانه جدا
زنگوله ها
راسل ها
كوباندني ها
كوبيدني ها
3- پوستي ها:
ساز هايي هستند كه ارتعاش در آنان توسط پوست و يا ورقه ي نازكي توليد مي شود.
پوستي
ميرلتين ها
طبل ها:
طبل هاي مالشي
طبل هاي قاب دار
طبل هاي آوند گونه
طبل هاي لوله اي:
طبل هاي كشيده
طبل هاي پايه دار
طبل هاي كاسه اي
طبل هاي ساعت شني
طبل هاي بشكه اي
طبل هاي مخروطي
طبل هاي استوانه اي
همان طوري كه درنمودار ديد اين سازها بر دو فرم هستند. طبل ها بيشتر از ميرليتن ها مورد استفاده قرار مي گيرند. طبل هايي در بين النهرين و مصر يافت شده كه حداقل به 4000 سال پيش باز مي گردد. از قرن 18 طبل ها و تمپاني ها عضوي از اركستر اروپا قرار گرفته اند. ملل هاي متعددي طبل ها را وسايلي جادويي و يا قابل پرستش مي دانند. آن ها را براي رفع بدبختي و شومي، در هنگام فرا خواندن روح و يا رفع بيماري به صدا در مي آوردند. ساز هاي پوستي ساز هايي هستند كه بيشتر در همراهي آواز و يا رقص و پايكوبي مورد استفاده قرار مي گيرند.
4- سيمي ها:
در اين ساز ها ارتعاش صدا توسط سيم هاي ساز توليد مي شود. ساز هاي سيمي بر پنج نوعند.
سيمي ها
كمان ها:
كمان ساده
كمان بارزوناتور
كمان هاي دهني
كمان هاي زميني
كمان هاي چند شاخه
لير ها:
لايرهاي جبعبه اي
لايرهاي آوندگونه
هارپ ها:
هارپ هاي خميده
هارپ هاي زاويه دار
هارپ هاي قاب دار
عود ها:
عود هاي مضرابي:
عود هاي پشت خميده
عود هاي پشت صاف
عود هاي آرشه اي:
عود با پرده بندي
عود بدون پرده بندي
سيتر ها:
سيترهاي ساده:
سيترهاي تغاري
سيترهاي لوله اي
سيترهاي كلك گونه
سيترهاي ميله چوبي
سيترهاي كشيده
سيترهاي تخته اي مضرابي:
اسپنت
ويرجينال
چمبالو
پسالتريم
سيترهاي چوبي نواختي:
هاك برت
كلاويكورد
پيانو
در ميان اين ساز ها كمان ها از همه قديمي ترند كه امروزه در آمريكا و آفريقا نواخته مي شوند. چنگ ها و لير ها ساز هايي هستند كه حدود 5000 هزار سال قبل از ميلاد مسيح در يونان، ايران، مصر و سومر نواخته مي شدند. امروزه چنگ ها در نقاط مختلف جهان نواخته مي شوند ولي لير ها كار برد كمتري دارند و بيشتر در آفريقا نواخته مي شوند. عودهاي مضرابي هم داري تاريخچه ي زيادي هستند. عود هاي پشت خميده در عهد ساسانيان در ايران نواخته مي شدند. گيتار هاي امروزي از خانواده ي عود ها هستند. و گيتار هاي الكتريكي نمونه ي كاملا پيشرفته ي آنان هستند. آرشه ها ابتدا براي سازهاي همچون «فيدل» مورد استفاده بود، اولين بار در قرن 10 ميلادي آرشه براي عود به كار رفت و خانواده ي ويولن تكامل يافت. سيترهاي امروزي با سيتر هاي ابتدايي تفاوت هاي بسياري دارند، سيتر ها به نوعي شبيه به برخي از ساز هاي كوبه اي مانند اكسيلوفون هستند.
5- ساز هاي مكانيكي و الكترونيكي:
اولين ساز مكانيكي صندوقچه اي بود كه توسط يك ساعت ساز سوئيسي در اواخر قرن 18 ميلادي ساخته شد. طولي نكشيد كه صندوقچه هاي مجهز به غلتك هاي خاردار محبوب شدند. در اواخر قرن 19 غلتك ها تبديل به صفحه هاي خاردار شدند كه محبوت تر بودند زيرا صفحه هاي خار دار قابل تعويض بودند. «گرامافون» ها نمونه پيشرفته ي اين صندوقچه ها مي باشند. ساز ها مكانيكي و الكتريكي ساز هايي هستند كه انسان، به صورت كامل در نواختن آنها دست نداشته و يا در برخي بطور كلي دست ندارد. اين ساز ها بر دو دسته اند.
سازهاي مكانيكي و الكترونيكي
لايرها با دسته ي گردان
ويولن هاي مكانيكي
ويولن هاي اتوماتيك
اركستريوم
ساز هاي متعددي همانند پيانو، ارگ، ويولن و گيتارها، شيوه ي مكانيكي و الكتريكي آن ها نيز اختراع شده است. گيتار ها و ارگ هاي الكتريكي امروزه استفاده زيادي دارند.
بار ديگر اشاره مي شود كه دسته بندي سازها به ارتعاش صدا در آنان بستگي دارد نه به تاريخ بوجود آمدن آن ها.
الفباي موسيقي
موزيك (musique) : به معناي تعليمات روحي است.
نت ( munt) : الفباي مخصوص موسيقي كه مركب از هفت گام است.
موزيكال(musical) : به معني همراه و آميخته به موسيقي
گام (gamme) : عبارت است از هفت صورت متوالي كه به طور طبيعي درفواصل معين واقع شده باشد.
تن ( ton) : واحد فاصله صوتي بين دو نت متوالي را تن مي گويند.
مقام يا تناليته (tonalite): هر گاه يك قطعه موسيقي با نتهاي معيني اجرا شود گويند كه آهنگ داراي تناليته است.
مدولاسيون (modulation) : تغيير دادن مقام را مي گويند.
اكرد (accord) : مجموع چند صورت را كه تحت قاعده معيني تركيب شود را اكرد گويند.
نوا يا ملودي ( melodi) : مايه اصلي موسيقي است.
همفون (homophone) : ملودي يا نوايي است كه با ساز و آواز تنها اجرا شود.
پوليفون ( polyphone) : ملودي كه از چند ساز و آواز تشكيل شده باشد.
ضرب يا ريتم (rythme) : در موسيقي عبارت از توالي ضربات آهنگ است و براي موزون كردن نواي موسيقي به كار مي رود.
هارموني (harmonie) : دستورها و قواعد مدوني است كه بين اصوات مختلف در يك قطعه چند صدايي توافق و هماهنگي برقرار مي سازد.
آريا ( aria) : قسمت اصلي و ملوديك اپرا را آريا گويند.
اركستر فيلارمونيك: نام اركسترهايي كه وابسته به انجمن دوستداران موسيقي است.
اوورتور : بمعني در آمد است و در موسيقي كلاسيك اورتور يك قطعه موسيقي سازي است كه در مقدمه اپراي دسته جمعي اجرا مي شود.
الگرو (allegro) : قسمت هاي تند و سبك در موسيقي سنفونيك (الگرو) ناميده ميشود.
آرانژمان (arrangement) : در موسيقي چنانچه آهنگي را براي اركستر مشخصي نوشته باشند و به صورت ديگر تنظيم شده باشدآنرا آرانژمان گويند.
باريتون (baryton) : بم ترين صداي مرد.
تنور (tenor) : صداي مرد جوان.
كنتر آلتو ( contralto) : صداي بم زن.
سونات( sonate) : فرمي از موسيقي را مي گويندكه توسط يك يا دو ساز اجرا شوند و شامل سه قسمت است.
سنفوني(symphonie) : فرمي است كه براي يك اركستر بزرگ تصنيف شده باشدو قواعد آن مانند سونات است .
اپرا ( opera) : نمايشي است كه با آواز و به همراهي اركستر اجرا مي شود.
- بطور کلی سازهای ارکستر به چهار دسته عمده تقسیم می شوند : سازهای زهی ، سازهای بادی ، سازهای ضربی و سازهای کلاویه
1-ساز های زهی : سازهای زهی شامل چهار ساز اصلی است :
ويلون : ویلون سپرانوی سازهای زهی است و می تواند آهنگهای حساس را بخوبی اجرا کند.اصل ویلون از شرق است که بعد از جنگهای صلیبی به اروپا آمد ؟ این ساز دارای چهار سیم است که عبارتند از : می _ لا_ ر _سل .
ويولا ( VIOLA ) : که آلتو خوانده می شود ، کمتر آلتوی سازهای زهی است ، این ساز شبیه ویولون می باشد و تنها فرقش بت ویولون این است که اندکی بم تر از ویلون است .
ويولونسل : سازی است که به لحاظ اندازه بعد از کنتر باس بزرگترین ساز زهی است و اندکی بم تر از ویولاست .
کنتر باس : بزرگتر از ویولونسل است و پایین آن بر روی زمین قرار می گیرد و ایستاده نواخته می شود .
هارپ : بزرگتر از ویولونسل است و پایین آن بر روی زمین قرار می گیرد و ایستاده نواخته می شود . این ساز از ساز های استثنایی ارکستر است و گاهی اوقات هم در ردیف سازهای بادی هم قرار می گیرد .
2- سازهای بادی : سازهای بادی از حیث صدا و ساختمان به دو دسته تقسیم می شوند:
سازهاي بادي چوبي
سازهاي بادي مسي
پپيگلو ( piccolo ) : یکنوع فلوت کوچک است که زیرترین اصوات بادی را اجرا می کند . این ساز کوچکترین ساز موسیقی است و در زمان بتهون وارد ارکستر شد و جزء سازهای بادی چوبیاست .
فلوت : از سازهای بادی و یکی از اعضاء اصلی سازهای ارکستر سنفنیک است .
اوبوا : از سازهای قديمي است و صدایی شبیه قره نی دارد و نغماتی که بیشتر جنبه چوپانی دارد توسط این ساز اجرا می گردد.
کر آنگله ( cor anglais ) : یک نوع اپرا به شمار می رود و اولین بار توسط واگنر وارد ارکستر شد صدای کرانگله صدایی است شیرین و عاشقانه .
کلارنيت ( clarinette ) : یا قره نی سازی است که قادر است بیش از اکتاوا را اجراء کند و انواع مختلف این ساز با اسامی مختلف در ارکستر وجود دارد .
ساکسفون : سازی است که در سال 1840 توسط آدلف ساکس اختراع شد .در این اواخر توسط موسیقی دانانی مثل دبوسی واستر اونیکسی وارد ارکستر شد با این حال هنوز جزء سازهای اصلی موسیقی کلاسیک محسوب نمی شود .
ترومپت : نوعی شیپور است که جزء سازهای بادی مسی است و در قدیم آنرا از شاخ حیوانات می ساختند . این ساز را یهودی ها به نام شوفار در معابد خود به کار می بردند و بعدها یونانیان آنرا از فلز ساختند .
کرنه ( cornet ) : صدایی شبیه شیپور دارد و صدایی گرفته وحالتی غم انگیز به موسیقی می دهد .
کر ( cor ) : به معنی شاخ است و صدای گرفته ای دارد .
ترمبن ( trombone ) : دارای صدای نافذی است و نواهای با شکوه و پر سر و صدا را اجرا می کند . شبیه ترومیت است ولی قوی تر و بم تر .
توبا ( tuba ) : بم ترین و بزگترین ساز موسیقی است .
منبع: ملاصدرا
