مقالات علوم اجتماعي

» شکلهای نوین تبلیغات


تبليغات چيست؟
تبليغات جمع �تبليغ� به معناي �رسانندگي� است و در مفهوم جامع رساندن پيام به ديگران از طريق برقراري ارتباط به منظور ايجاد تغيير و دگرگوني در دانش، نگرش و رفتار مخاطب مي‌باشد.
هارولد لاسول، جامعه‌شناس ارتباطات، تبليغات را اين چنين تعريف مي‌كند: تبليغات در معناي گسترده آن، فن تحت تأثير قرار دادن عمل انسان، از طريق دست‌كاري تصورات يا باز نمودهاست. به گفته ادوارد برنيز پدر روابط عمومي و نويسنده كتاب �تبليغات� (1928): تبليغات نوين، تلاشي است پيوسته در جهت ايجاد يا شكل دادن رخدادها براي تحت تأثير قرار دادن عامه مردم، با كار فكري يا گروهي [1، ص 67].
لئونارد دوب مشاور موسسه تحليل تبليغات (1937)، چنين توصيفي درباره تبليغات ارائه مي‌دهد: اقدامات منظمي كه فرد يا افراد ذي‌نفع از راه تلقين، براي نظارت بر حالات رواني گروه‌هايي از افراد و در نتيجه نظارت بر اعمال آنها به عمل مي‌آورند و يونگ روانپزشك سوئيسي تبليغات را چنين تعريف مي‌كند: نشر افكار، عقايد و حالات رفتاري كه موضوع واقعي را براي شنونده يا خواننده به روشني بيان نمي‌كند [2]
در هر حال هر نوع ارتباط به منظور نشاندن داده‌ها، ايده‌ها و يا انگاره‌ها در اذهان بشري براي تأثيرگذاري بر افكار، عواطف و يا كنش‌هاي فردي يا گروهي را تبليغ مي‌گويند.

اهداف و اهميت تبليغ
اهداف تبليغات را مي‌توان براساس نيت و غرض از انجام تبليغات تقسيم‌بندي كرد به
1-آگهي اطلاع‌دهنده: نظير اطلاع‌رساني دربارة محصولي جديد.
2-آگهي متقاعد‌كننده: نظير ايجاد ترجيحات براي مارك مشخص.
3-آگهي يادآوري كننده: نظير يادآوري اين موضوع به مشتريان كه محصول ممكن است در آينده نزديك مورد نياز باشد مانند شركتهاي بيمه.
تبليغات در تحولات عمومي جهان، در همه فعاليت‌هاي بشري اعم از علمي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي، شخصي و جمعي تأثير عمده‌اي دارد. ساليانه ميلياردها دلار در سراسر جهان به طور رسمي و علني صرف تبليغات مي‌شود. امروزه يكي از شاخص‌هاي تضمين سوددهي واحد‌هاي توليدي و بنگاههاي تجاري ارائه طرح‌هاي موفق تبليغات است. در ميان همهمه و غوغاي مبادلات و معاملات تجاري تصور فروش كالايي بدون در نظر گرفتن امكانات و تسهيلات تبليغاتي بيشتر به افسانه مي‌ماند تا به حقيقت.
گرچه از پيدايش انسان اجتماعي، تبليغات نيز به صورت ساده و ابتدايي به وجود آمده و رشد كرده است اما نفوذ بسيار با اهميت و دگرگون ساز و حساس تبليغات در دنياي معاصر، حكايت از اهميت سرشار آن دارد [همان].

تاريخچه تبليغات
از برخي تصاوير روي ديوار غارها گرفته تا بنرهاي امروزي، تبليغ مقوله‌اي نيست كه چندان جديد باشد و مربوط به سالهاي اخير گردد بلكه ريشه در زندگي اجتماعي انسانها داشته است. با اين همه آنچه ما تحت عنوان تبليغات نو و جديد مي‌شناسيم، ريشه در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم دارد. تبليغات به شكل امروزي مانند بسياري از رسوم ديگر وارد تجارت و كسب و كار شد و رفته رفته توسعه يافت ، چرا كه لزوم آن احساس مي‌شد.
بعد از انقلاب صنعتي ، بدليل بالا رفتن حجم توليدات، ديگر فروش مقوله راحتي نبود. زيرا اولاً بدليل توليد انبوه، تمايز در بين محصولات توليدي از ميان رفت و بيشتر محصولات، استاندارد و يك شكل شدند. ثانياً به علت زياد شدن فاصله بين توليد كننده و مصرف كننده، اطلاعات محصولات و خدمات مانند گذشته به سهولت در اختيار مصرف كنندگان قرار نمي‌گرفت لذا نياز به كانال ارتباطي جديدي احساس شد.
با اختراع ماشين چاپ و سپس راديو، تلويزيـون، اينترنت و ديـگر رسانه‌هاي جمعي، تبليغات رشد بيشتري يافت. رشد صنعت تبليغات تا آن حد بوده است كه امروزه بخش مهمي از فعاليتهاي سازمانها را در برگرفته و از تبليغات به عنوان يكي از عوامل كليدي موفقيت سازمان‌ها و شركتهاي توليدي و خدماتي نام برده مي‌شود [3]

تبليغات نوين
تبليغات طي گذر زمان تغييرات زيادي داشته و متناسب با پيشرفت‌هاي هر دوره ويژگي‌هاي خاص خود را دارا بوده است. امروزه با پيشرفت‌هاي شگرف در عرصه فناوري‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي شاهد به وجود آمدن شكلهاي جديدي از تبليغات هستيم كه طيف متنوعي از اشكال گوناگون تبليغات را از تبليغات برروي تابلوهاي كامپيوتري گرفته تا تبليغات از طريق گوشي‌هاي موبايل، تبليغات اينتراكتيو و تبليغات در شبكه جهاني اينترنت شامل مي‌شود [4].

ويژگي‌هاي تبليغات نوين
1-بي‌اعتقادي مبلغان به گفته‌هاي خودشان و تبعيت نكرن تبليغات از ايدئولوژي، برخلاف مبلغان مذهبي يا مسيونرهاي گذشته.
2-پنهان‌كاري تبليغات در عصر جديد: به معناي پخش استنتاج‌ها يا از منابع پنهان يا با اهداف نهان.
3-حكومت نامرئي مبلغان در عصر جديد، در اين عصر، مبلغان جديد، ذهن ما را شكل مي‌دهند و ذائقه ما را تعيين مي‌كنند و بدين گونه ما تحت سلطه كساني قرار گرفته‌ايم كه شناختي از آنها نداريم.
4-علمي بودن تبليغات جديد: تبليغات نوين، تلاشي است، در راستاي مفهومي اجتماعي براي ساختن الگوهاي رفتاري [1، ص 127].

شكلهاي نوين تبليغات
در حال حاضر حجم بالايي از تبليغات در فناوري‌هاي ارتباطي نوين و به ويژه اينترنت مورد استفاده قرار مي‌گيرد. يك نمونه از اين نوع تبليغات استفاده از آگهي‌هاي هوشمندانه به منظور جلب توجه مخاطبان است. مثلاً چنانچه كاربري در موتور جستجوي گوگل كلمه نرگس را تايپ كند، گوگل علاوه بر آنكه پاسخها را در مورد كلمه نرگس (به ترتيب ميزان مراجعه كه به آن شده است) در اختيار كاربر مي‌گذارد بلكه در سمت راست و بالاي صفحه، يك فروشگاه گل (كه از گوگل خواسته برايش تبليغ كند) معرفي خواهد كرد. اين روش چند مزيت دارد:
1-مزاحم، تحميلي و آزار دهنده نيست، چون از پاسخ‌ها جدا شده است.
2-فرمت بسيار ساده‌اي دارد.
3-آگهي كاملاً با پرسش كاربران مرتبط است.
از ديگر اشكال تبليغات نوين مي‌توان به شيوه متعامل و اينتراكتيو اشاره كرد كه ايجاد يك رابطه متقابل ميان مصرف كننده و شركت تبليغاتي مي‌كند و تبليغات براي هر كس متناسب با سطح سواد، درآمد و نياز متغير خواهد بود. اگر به راديو اينترنتي ياهو كه توسط كمپاني لانچ تأمين مي‌شود مراجعه كرده باشيد خواهيد ديد كه براي نام آهنگ، خواننده و آلبوم سه نظر سنجي جدا وجود دارد و شنونده به آنها امتياز مي‌دهد و به تدريج نرم افزارهاي ياهو ذائقه مشتري خود را تشخيص داده و آهنگ‌هاي مورد علاقه‌اش را بيشتر پخش مي‌كند.
شيوه ديگر،تبليغات از طريق بنر است. بنر پيام فعالى است كه به شكلى هنرى شامل تصاوير و متن‌هاى ثابت ومتحرك روى صفحه‌هاى وب ظاهر می‌شود و بينندگان را به سايت‌هاى آگهى دهنده هدايت می‌كند. بنر استاندارد ۴۶۸ پيكسل پهنا و ۶۰ پيكسل ارتفاع دارند. گروهى ديگر از بنرها كه به �بند انگشتى� يا �تمبر پستى� معروفند در حاشيه اين صفحه‌ها قرار می‌گيرند[5]. بنرها بدليل هزينه كم در طراحي و پست از متداول‌ترين اشكال تبليغات اينترنتي به شمار مي‌آيند.
بنرهای ثابت: بنر ثابت به بنري اطلاق مي‌شود كه تبليغ را بصورت يك تصوير و در اندازه‌اي ثابت ارائه مي‌كند. از آنجا كه بنرها در بسياري از سايت‌ها نمايش داده مي‌شوند، نرخ رويت بالايي دارند ولي نرخ كليك در آنها پائين است.
بنرهاي انيميشن‌دار (بنرهاي پويا): در حقيقت بنرهاي ثابتي هستند كه از فن‌آوري انيميشن در طراحي و ساخت آنها استفاده شده است. اين نوع بنرها بدليل برخورداري از انيميشن نسبت به بنرهاي ثابت غالباً نرخ كليك بالاتري دارند. بنرهاي ثابت و انيميشن‌دار هر دو ابزاري‌هاي مناسبي براي معرفي نام تجاري مي‌باشند.
بنرهای تعاملی: شكل ديگري از بنرها، بنرهاي تعاملي هستند. در اين نوع بنرها كه به تازگي بسيار مشهور شده‌اند، براي كاربران اين امكان فراهم است كه ارتباط دو طرفه‌اي را با تبليغ کنندگان برقرار نمايند. به عنوان مثال گزينه‌‌هايي به منظور ورود اطلاعات براي كاربران در نظر گرفته شده و به تناسب اطلاعاتي كه كاربران وارد مي‌كنند، پاسخ‌هايي به آنها داده مي‌شود. از بنرهاي تعاملي غالباً در خريدها و ثبت نام‌هاي اينترنتي و مواردي از اين قبيل استفــاده مــي‌شــود. در اغــلب موارد بــنرهاي تعاملــي با اسـتفاده از Java Script، Java Applet ، HTML، ساخته مي‌شوند [6].
خرده سايت‌ها، شيوه تبليغاتي ديگري در اينترنت هستند كه از پنجره‌هاي كوچكي (كوچكتر از اندازه معمولي پنجره مرورگر) تشكيل شده‌اند و هنگام جست‌وجوي در اينترنت ناگهان بر روي صفحه نمايشگر ظاهر مي‌شوند و حاوي نوشته‌ها و تصاوير تبليغاتي هستند و به پنجره‌هاي جهنده نيز معروفند.
پست الكترونيك زير مجموعه فناوري اينترنت بوده و سال‌ها قبل از وب مورد استفاده قرار مي‌گرفته است و در سالهاي اخير با افزايش تعداد كاربران اينترنت براي تبليغات مورد توجه قرار گرفته است. براساس آمار تعداد نامه‌هاي الكترونيك تبليغاتي كه كاربران اينترنت سالانه دريافت مي‌دارند از 40 عدد در سال 1994 به بيش از 1600 عدد در سال 2005 افزايش يافته است. پايين بودن هزينه، اثربخشي بالا و مديريت آسان از جمله مزاياي آن به حساب مي‌آيد.
شكل جديدي از تبليغات نيز توسط شبكه‌هاي تلويزيوني كابلي به شكلي هوشمندانه در اختيار بينندگان قرار مي‌گيرد. به عنوان مثال در هنگام پخش يك فيلم سينمايي با مضمون فلسفي، هيچگاه نوشابه يا خوراكي تبليغ نمي‌شود. از يك برنامه‌اي كه مورد علاقه بيننده است استفاده مي‌شود تا محصولات مرتبط با همان علاقه نيز به بيننده معرفي شوند. به عبارت ديگر يك رابطه منطقي ميان تبليغ و برنامه وجود دارد.
استفاده از تابلوها يا صفحات الكترونيكي بزرگ برروي وسايل نقليه از جمله اتوبوس‌ها نيز از شيوه‌هاي جديد تبليغات محسوب مي‌شوند كه در كشورهايي چون ژاپن، آمريكا، هنگ كنگ و... به تبليغ يا اطلاع رساني مشغولند.
نوع جديد ديگري از تبليغات ارسال پيام بر روي تلفن همراه است. به دليل نزديك بودن و در دسترس بودن هميشگي تلفن همراه در نزد صاحبان آنها، شانس ديدن، و پسنديدن محصولات تبليغاتي را به شدت بالا مي‌برد.
بزودي پژوهشگران ژاپنى تبليغات رسانه‌اى جديدى را به نام �باران اطلاعات� به جهان عرضه خواهند كرد. شبكه خبرى بى.بى.سى در آخرين گزارش‌هاى خود اعلام كرد محققان آزمايشگاه ژاپنى �سايبر سالوشن� تا چند سال ديگر پروژكتورهايى را اختراع می‌كنند كه درنقاطى خاص باران‌هاى اطلاعى توليد خواهند كرد. قطره‌هاى بارانى در اثر برخورد با زمين حركت‌هاى مواج توليد می‌كنند و همچنين اگر مردم وارد اين منطقه بارانى شوند می‌توانند آگهی‌ها را از طريق قطره‌هايى كه روى دست آنها می‌افتد، ببينند.
به اعتقاد �يوكوايشى� از پژوهشگران اين پروژه، تبليغاتى كه روى دست مصرف كننده ظاهر می‌شود می‌تواند او را متقاعد كند كه اين پيام واقعاً براى او تهيه شده است [5].

تبليغات زيرحسي يا نامرئي
تبليغ زيرحسي توسط يك متخصص امور تبليغات بنام جيمز ويكاري بكار رفت. او هنگام نمايش فيلم اسپارتاكوس در سالن سينما عبارت پاپ كورن بخوريد و كوكا بنوشيد را با سرعت يك سه هزارم ثانيه، بدون اطلاع قبلي بينندگان روي پرده سينما انداخت. پس از آن ، تماشگران در خلال فيلم تمايل زيادي به پاپ كورن و نوشابه كوكاكولا در خود احساس كردند [1، ص 68]. اين شيوه در آن، آگهی دهنده، پیام خود را به گونه‌ای طراحی می‌کند که از حاشیه‌های پایین گسترة شنوایی و بینایی مخاطبان بهره گیرد تا ضمیر ناخودآگاه آنها را متأثر سازد. بدین منظور از شگردهای مختلف الکترونیکی و کامپیوتری و روان شناختی توأم استفاده می‌شود.
حاشیه‌های پایین گسترة بینایی، شامل تشخیص ناخودآگاه صحنه‌های نمایشی گذرا در مدت زمان کوتاه است. چشم انسان، صحنه‌های نمایشی را که مدت زمان آنها کمتر از حدود یک دوازدهم ثانــیه باشد (مثلا یک بیستم ثانیه) نمی‌تواند تشخیص دهد [7].
در سال 1979 ، در چند فروشگاه زنجیره‌ای آمریکایی، در نوار موسیقی متداول در فروشگاها، صدای ضبط شده �من دزدی نمی کنم!� را با شدت صوتی کم در هرچند ثانیــه به موسیقی اضافه کردند، به طوری که حس شنوایی خودآگاه آن را دریافت نمی‌کرد. طبق ادعا، نتیجه این شد که در مدت نه ماه، تعداد سرقت‌ها در فروشگاها به 37 درصد کاهش یافت.
حاشیه‌های پایین گسترة شنوایی شدتی، شامل صداهایی با شدت حدود چند دسی بل که در شرایط معمولی شنیده نمی‌شود؛ و حاشیه‌های پایین گسترة شنوایی بسامدی، شامل صداهای دارای بسامد کمتر از 20 هرتز است [7].
دربارة موثر بودن یا موثر نبودن �تبلیغات زيرحسي� اخــتلاف نظر بسیار است. برخی از متخصصان تبلیغات، قاطعانه �تبلیغات زيرحسي� را رد می‌کنند و برخی دیگر، آن را بسیار موثر می‌دانند [همان]. ماكس ساترلند اينگونه تبليغات تجاري را شيطنت‌هاي عمليِ كلمات و تصاوير نهفته شده در متن تبليغات مي‌نامد [1، ص 68]. همچنین، �تبلیغات زيرحسي�، در برخی از کشورهای صنعتی صراحتاً ممنوع شده است و بالطبع انتشار مطالب علمی و تحقیقی دربارة تکنولوژی آن نیز می‌تواند ممنوع باشد. اما ممکن است در برخی از متون مبحث روانشناسی ترغیب، به �تبلیغات زيرحسي� اشاره‌هایی شده باشد. در برخی از کشورها نیز مقرراتی وجود دارد که آن را غیر قانونی مي‌سازد. براي مثال در ايران طبق آئین نامه ساخت آگهی‌های رادیوئی و تلویزیونی اداره کل بازرگانی صدا و سیما، تبلیغات نامرئي از طریق رسانه‌های رادیو و تلویزیونی صدا و سیما ممنوع است.
اصل 15: در آگهي‌ها نبايد با استفاده از تمهيدات فني و يا بكارگيري تصاوير بازرگاني كوتاه و يا شيوه هاي ديگر، ضمير ناخودآگاه مخاطب تحت تأثير قرار گيرد و پيام مورد نظر بدون دادن آگاهي لازم به ببيندگان منتقل شود و اذهان آنان را تحت تأثير قرار دهد [7].

ويژگي‌هاي تبليغ موفق
1-تماماً بر درستي و راستي استوار باشد.
2-كاملاً يا دستكم تا آنجا كه ممكن است، شفاف باشد.
3-علاوه بر تأمين اعتماد مخاطب، حسن نيت فرستندة پيام را روشن سازد.
4-بر آگاهي مخاطب، هرچند هم اندك، بيفزايد.
5-بيان و شيوة تبليغ با كاربرد واژه‌هاي نوين پذيرفته شده و تعابير و تصاوير مناسب و مطلوب، جذابيت لازم را پيدا كرده باشد.
6-پر محتوايي پيام و غناي مضامين و ارزشمند بودن آن را تضمين نمايد.
7-انرژي رواني انسانها را در جهت ترقي و تعالي، جاري سازد و از اين راه حركت تكاملي اجتماع و روند پيشرفت و تعالي فردي و اجتماعي را شتاب بخشد [8، ص 39].

نتيجه‌گيري
دنياي آينده دنياي رقابت، سبقت و سرعت است كه مخاطب باوري را محور فعاليت و جايگاه‌يابي تبليغات را مهمترين دغدغه برنامه‌ريزان اين صنعت قرار مي‌دهد.
تبليغات بايد گوشه‌اي از ذهن مخاطب را اشغال كند، مردم آگهي‌هاي مزاحم را نخوانده دور مي‌ريزند آنها تبليغاتي كه حياط خانه‌هايشان را مملو از كاغذ‌هاي بي‌مصرف مي‌كنند، دوست ندارند. تسخير ذهن مخاطب بي‌توجه به شناخت بازار و دانستن اينكه مشتريان چه كساني هستند و تقسيم‌بندي آنان به وجود نخواهد آمد، زيرا مخاطبان گروههاي نامتجانسي هستند كه هميشه مشابه نيستند. فرد فعال در عرصه تبليغات با بهره‌گيري از علوم مختلف از جمله روان‌شناسي، جامعه‌شناسي و نيز شناخت فرهنگ و آداب و رسوم مخاطبان مي‌تواند بهترين و كارآمدترين شيوه‌ها را به كار گيرد.
در نهايت بايد گفت كه تبليغات بر روي زندگي و نگرش افراد تأثير بسيار زيادي دارد پس نبايد باورها، اعتقادها، ارزش‌ها، فرهنگ‌ها و ... را به انحطاط كشيد بلكه بايد به آنها ارتقاء بخشيد و اين بخشي از وظايف متخصصين تبليغات است. با آگاهي صحيح از كاركرد تبليغات مي‌توان حتي به دور از توسل به هرگونه حيله و نيرنگ مخاطب را به سوي كالا و سازمان خود جلب كرد.
تبليغات همه جا هستند، هر جا كه باشي به سراغت مي‌آيند با شكلها و شيوه‌هاي مختلف و هيچ نهاد و بنيادي از آن بي نياز نيست.

منایع
[1].ـ شاه محمّدي، عبدالرضا. اقناع و تبليغ. (تهران: انتشارات زرباف، 1385).
[2].ـ نصيري ، بهاره. �نقش تبليغات در

فرار مغزها (brain drain)


اين واژه در بيشتر زبان هاي اروپايي به معناي به سوي خود كشيدن و جذب مغزهاي پرورده است در حالي كه معادل فارسي اين اصطلاح، مفهوم فرار كردن و دفع را با خود دارد و برخي از نويسندگان مصري با عبارت دزدي مغرها از آن نام مي برند. بنابراين با اين كه كوچ نيروي انساني ورزيده و پرورده از جايي به جاي ديگر واقعيت واحدي است تحليل گران ساكن مناطق توسعه يافته و قدرتمند، اين حركت را جذب به درون مرزهاي خود تلقي مي كنند در حالی که صاحبنظران ساكن در كشورهاي موسوم به جهان سوم و كمتر توسعه يافته، آن را نوعي دفع از اقامتگاه خود مي دانند.
پيشينه بحث در مورد فرار مغزها درمنابع و مراجع بين المللي به دهه 1960برمی گردد كه نخست به طور موردي مفاله هايي درنشريات علمي انتشاريافت. نخستين گردهمايي بين المللي در اين باره در سال 1967 توسط مركز پژوهشهاي ارويائيان و كميسيون مشورتي ايالات متحده درباره امور آموزشي و اجتماعي بين المللي در لوزان سوئيس برگزار شد. در اين كنفرانس كه دانشمندان و صاحب نظران ده كشور از سراسر جهان شركت داشتند ،به موضوع فرار مغزهاتحت عنوان �� فرار ماده خاكستري�� بحث کردند که به صدور اعلاميه اي انجاميد كه شامل ديدگاههاي كنفرانس در هشت ماده بود. ازآن پس فرار مغزها مورد توجه بيشتر سازمان ملل قرار گرفت و به صورت يك موضوع عمده مورد بررسي قرار گرفت.در سال 1968 كنفرانسي به سرپرستي يونسكو و موسسه كارآموزي و پژوهش سازمان ملل متحد ترتيب داده شدكه نمايندگان عضو سازمان ملل در آن شركت داشتند.در اين كنفرانس درباره راههاي جلوگيري از فرار مغزها بحث شد.
در ايران نيز از دهه 1960 ميلادي مطابق با دهه 1340 هجري شمسی، مطالعه در باره اين موضوع آغاز گرديد.
امروزه نيروى انسانى، يكى از پيش زمينه هاى توسعه همه جانبه است و نيروى انسانى متخصص و تحصيل كرده به موتور محركه جامعه قلمداد مى شود. بنابراين از دست دادن اين نيروها به مفهوم از دست دادن سرمايه هاى اصلى كشور است؛ يا به عبارتی ديگر، امروزه سرمايه انساني ازمهمترين ابزارهاي توسعه است و توسعه معطوف به حفظ سرمايه انساني است. در قرن بيست و يكم تجارت مختص كالاهاى اقتصادى نيست و مغزها را به عنوان يك كالاى استراتژيك و قابل معامله در برمى گيرد.
در مطالعه پديده مهاجرت مغزها در كشورهاي جهان سوم ، سرمايه‌ اصلي كشورهاي در حال توسعه كه نيروي انساني متخصص است به بهايي ارزان در اختيار كشورهاي توسعه يافته قرار مي‌گيرد و هر ساله ميلياردها دلار از طريق مهاجرت مغزها از دست مي‌رود. در محاسبات اقتصادي كشورهاي صنعتي، جذب هر فرد تحصيل كرده با مدرك كارشناسي ارشد يا دكتري از كشورهاي جهان سوم يك ميليون دلار سود عايد آنها مي‌كند، بدين ترتيب ملاحظه مي‌شود كه كشورهاي جهان سوم علي‌رغم دارا بودن 80 درصد جمعيت جهان تنها 20 درصد درآمد جهان و 10 درصد توان علمي جهان را در اختيار دارند.
در جهان كنوني صنعت و تكنولوژي، زيربناي اقتصاد جديد مي‌باشد و پايه‌گذاري جامعه پيشرفته، بدون تكنولوژي امكان‌پذير نيست. كشاورزي، بهداشت، مسكن و بالاتر از همه، دفاع ملّي، به طور اساسي به تكنولوژي وابسته است و بدون عنايت كافي به آن، استقلال اقتصادي محال است. يكي از مهمترين ابعاد رسيدن به آن توانايي‌ها و مهارت‌هاي انسان مي‌باشد كه در واقع به عنوان عامل كليدي مطرح است. در فرهنگ لغات بين‌المللي، نيروهاي انساني متخصص و ماهر، همان مغزهاي متفكر يك كشور هستندکه در برگيرنده افراد دانشمند، مخترع، مبتكر، و ساير افرادي مي‌باشد كه از سطح دانش بالايي برخوردار هستند. اين نيروها داراي نقش ويژه‌اي هستند لذا معمولا اهميت و ارزش وجود افراد متخصص و فارغ‌التحصيلان دانشگاه‌هاي يك كشور را با منابع زيرزميني و كشاورزي آن مقايسه مي‌كنند. مي‌توان اذعان داشت كه از جمله مشكلات بزرگي كه در طي سال‌هاي پس از جنگ جهاني دوم گريبانگير بخش عظيمي از كشورها به خصوص ممالك جهان سوم شده است و مانع بزرگي در راه پيشرفت و توسعه اين كشورها بوجود آورده است، آن است كه قدرت‌هاي صنعتي بعد از تسلط بر منابع طبيعي ملل ديگر، غارت سرمايه‌هاي انساني آن‌ها را مدّ نظر قرار داده اند. پيشرفت‌هاي عظيم و چشمگير علمي در جهان توسعه‌يافته و موفقيت‌هايي كه آن‌ها در سايه وجود مغزهاي متفكر كسب كرده‌اند از يك سو، و اشتياق نسل جوان به كسب دانش، همراه با كمبود امكانات و وسائل لازم در وطن از سوي ديگر، اين روند را شدت بخشيده است.
متأسفانه كشورهاي در حال توسعه، در داخل مرزهاي جغرافيايي خود از آن‌چنان توان علمي لازم براي پاسخ‌گويي به نيازها و تربيت كادر دانشمند كه متناسب با پيشرفت علم و تكنولوژي روز باشد، برخوردار نيستند. از سوي ديگر، جوانان مشتاق فراگيري دانش، به اين اميد كه پس از خاتمه تحصيل به كشور بازگشته و تخصص خود را وقف رشد و تعالي مردم خويش نمايند به كشورهاي خارج هجرت مي‌كنند اما كشورهاي مقصد كه سال‌ها در استفاده از نيروهاي كارآمد تجربياتي به دست آورده‌اند، براي جذب هر چه بيش‌تر اين نيروها، شيوه‌هاي متنوعي را به كار مي‌برند. آن‌ها تا حدي قابل توجه، موفق شده اندكه تقريبا بدون هيچ‌گونه سرمايه‌گذاري، نيروهاي متفكر را از وراي مرزهاي خود، به سوي خويش جلب نمايند.
امروزه به اين نكته توجه شده است كه پيشرفت و افزايش پتانسيل علمي در كشور، همان قدر ارزشمند است كه منابع معدني و كشاورزي، لذا اگر اين باور وجود دارد كه توسعه اقتصادي علاوه بر، جنبه‌هاي كمّي و مادّي، داراي بعد كيفي نيز مي‌باشد، بايستی جريان‌هاي خروج سرمايه‌هاي فكري و مغزها از داخل و تبديل آن‌ها به جريانات انباشت سرمايه مولِّد در درون را مورد توجه قرار داد. به اين ترتيب مي توان ادعا كرد كه عامل نيروي انساني متخصص و ماهر است كه باعث پيشرفت سازمانها يا كشورها و بهره وري بهينه از امكانات و منابع كشورها مي شود. زيرا مدير و مدبر است و مي تواند منابع ديگر از قبيل منابع معدني و زيرزميني، منابع مالي، سرمايه اي و پولي، تجهيزات و ماشين آلات و يا ابزار توليد و اطلاعاتي را به كار گيرد. سرمايه نيروي انسانـي دانشگاهي و متخصص، تنها سرمايه اي است كه نمي توان مانند منابع فيزيكي ديگر، مقدار دقيق پولي آن را محاسبه كرد. بنابراين، زيانهاي ناشي از مهاجرت نخبگان شامل دو نوع زيانهاي بالفعل و بالقوه است.
طبق يك برآورد، فقط سرمايه ايرانيان مقيم خارج در حدود 800 تا 1000 ميليارد دلار است كه اين رقم حدوداً معادل سي سال صدور كالاهاي نفتي و غيرنفتي ايران با قيمت بالا است. تحقيقات يک پژوهشگر ايراني که در دانشگاه MIT آمريکا تدريس مي‌کند، نشان مي‌دهد که بيش از۴۵ درصد از ايرانيان مقيم کشور آمريکا داراي مدارک تخصصي يا فوق تخصصي هستند. يعني از سه ميليون مهاجر نزديك به 1.5 ميليون آن داراي مدرك تحصيلي ويژه اند.
نخبگاتی كه جذب فضاي بين‌المللي شده اند در فرايند توليدي آن فضاها شركت خواهند جست و توانايي‌ها و دانش و مهارت‌های خود را در اختيار آن‌ها خواهند گذاشت و به توليدات آنان كمك مؤثر خواهند كرد. بنابراين، مي‌توان نتيجه گرفت كه ستاده‌هاي آن فضا را افزايش خواهد داد و تأثير مثبت بر رشد اقتصادي كشورهاي مقصد خواهند گذاشت. برعكس، در فضاي ملي به علت كاهش جريان توليد، كمبود كالا مشهود بوده، به ناچار بايد براي رفع نياز به ديگر كشورها رجوع كرد و واردات كشور بدين‌سان افزايش يافته و بر تراز پرداخت‌ها تأثير سوء خواهد گذاشت. بنابراين، گفته مي‌شود كه: �... فرار مغزها كه خود از جهتي معلول عدم توسعه اقتصادي و فقدان وسائل تحقيق و مطالعه در يك جامعه است، از جهت ديگر موجب كندي پيشرفت امور اجتماعي در همان جامعه مي‌شود و بدين عرتيب علت و معلول اثر متقابل در يكديگر كرده و به اصطلاح دايره معيوبي به وجود مي‌آورند كه متوقف ساختن آن اشكالات بسياري در بر دارد.
اثرات منفي تمركز نيروي علم و تحقيق در نقاط معيني ازجهان، شكاف بين كشورهاي توسعه‌يافته و توسعه نيافته را روز به روز عميق‌تر مي‌كند و موجب مي‌شود كه جريان توسعه اقتصادي در كشورهاي عقبم‌انده همچنان در حال ركود باقي بماند زيرا ترديدي نيست كه شرط داشتن اقتصادي سالم و مترقي، داشتن نيروي فكري باروري است كه بتواند علوم جديد را در راه بهره‌برداري درست از منابع كشور به كاربرد. قدرت‌هاي غربي به ويژه امريكا، همراه با غارت منابع طبيعي و زيرزميني كشورهاي در حال توسعه، دست به غارت نيروي انساني متخصص مي‌زنند؛ و در اين راه از شيوه‌هاي مختلف و روش‌هاي رياكارانه و ترفندهاي گوناگون سياسي، اقتصادي، اجتماعي، رواني و تبليغاتي بهره مي‌گيرند كه حاصل آن، از يك طرف، ترغيب و تشويق دانشجويان و انديشمندان به اقامت در آن كشورها و از سوي ديگر، جذب و جلب متخصصين سرآمد جهان سوم است.
آمارهاى ارائه شده نشان مى دهد در سالهاي گذشته از ۱۲۵ دانش آموز شركت كننده در المپيادهاى علمى كه موفق به كسب رتبه و جايزه شده اند، ۹۰ نفر از آنها در دانشگاههاى آمريكا به تحصيل مشغول شده اند. اما هزينه هاى اقتصادى ناشى از فرار مغزها براى كشور ما چقدر است؟ براساس برآورد صورت گرفته توسط سازمان ملل، هر كشور بايد به طور متوسط بين ۱۵ تا ۲۰ هزار دلار هزينه كند تا يك فرد به يك متخصص تبديل شود. براساس اين برآورد جريان فرار مغزها موجب از ميان رفتن ۸ تا ۱۱ ميليارد دلار از منابع كشور شده است. علت اصلي اين موضوع بسيار واضح است و آن اين است که در کشور ما کمترين کار براي امکان رشد نخبه ها انجام شده است. متاسفانه بهترين دانشجويان کشور را ترک مي کنند و ديگر باز نمي‌گردند و در اين دنياي پيچيده، کشوري مانند ايران براي اداره خود نياز به اين افراد دارد و متاسفانه بايد گفت مهمترين مولفه براي پيشرفت را که نقش حياتي براي کشور دارد به راحتي از دست مي‌دهيم .
نخستين بارى که اصطلاح فرار مغزها در دهه ۱۹۶۰ ميلادى مطرح شد، هيچ کس انتظار نداشت که جهان شاهد چنين سيل خروشان مهاجرت نخبگان و مغزها از کشورهاى در حال توسعه به سوى کشورهاى غربى باشد اما ورق هاى بعدى تاريخ اين را به باور همگان رسانيد.تا امروز که ديگر نمى توان جلودار اين معضل و فرار سرمايه هاى انسانى شد. از اين رهگذر معضلات جبران ناپذيري در تمام ابعاد مختلف به يك كشور وارد مي‌شود که آن را سالها به عقب مي راند و جلوي رشد و بالندگي اش را مي گيرد. مهاجرت براي كسب دانش برتر امري منفي نيست اما عدم بازگشت به وطن مسئله اي است كه ذهن اغلب كارشناسان با آن درگير است اين عارضه که از منظر آسيب شناسان به نوعى استثمار شدگى کشورهاى جهان سوم ، توسط کشورهاى توسعه يافته محسوب مى‌شود به عنوان مخربترين بحران اجتماعى شناخته و تعريف شده است در اين کشورها صدمات جبران ناپذيرى در بخش هاى اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى و تمام ابعاد مختلف جامعه وارد مى‌شود که شايد جبران آن يکى از دشوارترين کارها براى اين قبيل کشورها باشد. فرار مغزها به عنوان يک آسيب اجتماعى مختص کشورهاى جهان سوم ، بيش از يکربع قرن است که جوانان ايرانى را به دام خود گرفتار کرده است با يك نگاه اجمالى به آمار و ارقام مربوط به پديده فرار مغزها، پيامدهاى بسيار ناگوار آن غيرقابل تصور مى نمايد از يكسو كشورهاى صنعتى و به اصطلاح مقصد قرار دارند كه عامل مهم در جذب نخبگان كشورها به شمار مى روند و منبع مهمى براى جذب نخبگان، از سوى ديگر كشورهاى مبدأ و جهان سوم قرار دارند كه همه سرمايه و هستى خود را تقديم بيگانگان مى كنند.
با نگاهى به آمار و ارقام اين معضل بيشتر آشكار مى شود از ميان کشورهايى که به دليل در اختيارگذاشتن امکانات پژوهشى و رفاهى به صاحبان انديشه بيشترين نخبگان ايرانى را به خود جذب کرده اند، آمريکا و کانادا به ترتيب رتبه اول و دوم را به خود اختصاص داده اند.
معضل فرار مغزها يك معضل بسيار نگران كننده است و داراي اثرات زيانبار و تاسف آوری است که دام گير کشورهای جهان سوم شده است. کارشناسان سازمان جهانی بهداشت بر اين باورند که فرار مغزها و نخبگان از کشور فقط خروج چند نفر از کشور نيست ، بلکه به معنای خروج ژن های باهوشی از مرزهای علمی اين سرزمين است دکتر داريوش فرهود ، کارشناس سازمان جهانی بهداشت در بيماریهای ژنتيکی در گفتگو با مهر افزود: فرار مغزها و نخبگان از کشور فقط خروج چند نخبه از کشور نيست بلکه زمانی که نخبه و باهوشی برای هميشه از کشور می رود ژن های باهوشی را نيز از کشور خارج می کند مانند وقتی که شاخه گل متفاوت و نادر از ريشه را به فرد ديگری می فروشيم در واقع ژن آن گياه کم نظير را از دست داده ايم.
وی با بيان اينکه ايرانی ها جزء باهوش ترين مردم دنيا هستند، گفت: فرار مغزها از کشور باعث می شود که نسل اين افراد در مکان ديگری ادامه يابد و در اين صورت ژن های باهوشی از کشور خارج می شود. وی تصريح کرد: زيان ناشی از خروج نخبگان از کشور چندين برابر زيان های اقتصادی است چون زيان های اقتصادی حتی در صورت سختی قابل جبران است اما با خروج نخبگان، ژن های باهوشی از کشور خارج می شوند بنابراين قابل جبران نيست.
عضو کميته کشوری پيشگيری از بيماريهای ژنتيکی گفت: حداقل کاری که برای ورزشکارانی که قصد همکاری با کشورهای ديگر را دارند، انجام می شود اين است که کشور آنان را در قبال دريافت هزينه به کشور ديگر واگذار می کند اما متاسفانه در مورد نخبگان وضعيت بدتری حاکم است چرا که کشور به راحتی و بدون هيچ هزينه ای نخبه های علمی خود را از دست می دهد و آنان را در اختيار کشورهای ديگر قرار می دهد.
تحقيقات يک پژوهشگر ايرانى که در دانشگاه MIT آمريکا تدريس مى‌کرد ، نشان مى‌دهد که بيش از۴۵ درصد از ايرانيان مقيم کشور آمريکا داراى مدارک تخصصى يا فوق تخصصى هستند. از ميان سه ميليون مهاجر ايراني به ترتيب 1/2ميليون نفر در آمريكا، 200 هزار نفر در كانادا، 180 هزار نفر در انگليس، 110 هزار نفر در آلمان، 100 هزار نفر در فرانسه، 90 هزار نفر در سوئد، 70 هزار نفر در استراليا و بقيه در ديگر كشورها ساكن شده اند.
تحقيقات ديگرى که در سطح دانشگاه هاى معتبر ايران انجام شده نشان داده است که به طور متوسط از هر۱۸ نفرى که از سوى دانشگاه براى کسب تخصص به کشورهاى توسعه يافته اعزام شده اند، تنها۳ نفر به ايران بازگشته اند.
آمارها نشان مي‌دهند كه جمهوري اسلامي ايران در يك مقايسه بين‌المللي، در منطقه آسيا و اقيانوسيه با 16 درصد مهاجرت متخصصان داراي دومين رتبه به لحاظ ميزان مهاجرت افراد داراي تحصيلات عالي بالاي 25 سال به آمريكا مي‌باشد. هم‌چنين به لحاظ مهاجرت نيروي انساني متخصص به مقصد كشورهاي عضو سازمان همكاري اقتصادي و توسعه (OECD) ايران با از دست دادن 30 درصد از نيروي انساني ماهر خود داراي رتبه دوم در منطقه آسيا و اقيانوسيه است.
مهاجرت نخبگان در بلند مدت قطعا زوال کشور را به همراه خواهد داشت در دنيای امروز ، رشد اقتصادی به توانايی فکری و علمی نيروی انسانی جوامع بستگی دارد. چرا که ارزش افزوده منبع نيروی انسانی با ارزش افزوده ساير منابع قابل مقايسه نيست. انسان در اثر قدرت خلّاقه و استفاده از طبيعت و منابع اطرافش، محصولات جديدي را به وجود مي‌آورد؛ ولي اين منابع در اثر كاربرد تكنولوژي، در حال تحليل رفتن است، لذا بشر بايد همواره در فكر جايگزيني منابع طبيعت باشد.
فروش نفت ارزش افزوده زيادی ندارد، بلکه اين نيروی تحصيلکرده ايران است که با داشتن ارزش افزوده بسيار، در حال خروج از کشور است. لذا لطمه ای که از اين روند به توسعه ايران وارد می شود، قطعا غير قابل جبران است. بنابر اين بايستی بی اعتنايی به اين سرمايه را کنار گذاشت و براي مواجه شدن با چالش‌هاي جهاني شدن در زمينه مهاجرت نيروي انساني متخصص علل اين مهاجرت ها مورد مطالعه قرار گرفته و راه‌كارهاي جدي برای مقابله با آن در برنامه‌هاي ملي توسعه پيش‌بيني شود زيرا همان طور که می دانيم در دنيای امروز، جامعه ای پيشرفت پيدا خواهد کرد که نقاط ضعف و قوت خود را بشناسد و برای از بين بردن و يا تقويت آنها از هيچ گونه کوششی فروگذار نکند وبه اين نکته توجه کند که پاک کردن صورت مسئله تنها راهی برای گريز از مشکلات است چرا که با وجود شواهد ی که حاکی از وجود مساله فرار مغزها در ايران است هنوز بعضی از مسولين کشورآن را انکار می کنند. (معاون علمی و فناوری رئيس جمهوری در سومين همايش استعدادهای درخشان در دانشگاه صنعتی شريف گفت: اصطلاح فرار مغزها درباره ايران امروز صدق نمي‌كند و نيروهای انسانی متخصص در حال فرار از كشور نيستند.
صادق واعظ زاده تصريح كرد: فرار معني ندارد و در اين زمينه حتی کلمه مهاجرت را نيز بايد به دقت به کاربرد، زيرا نخبگانی که برای ادامه فعاليت‌های تحقيقاتی خود در خارج به سر می‌برند، می‌توانند با کشور نيز ارتباط داشته و رفتن آنها به معنای قطع ارتباط با کشور نيست.)
عوامل متعددى در بسترسازى براى فرار مغزها موثر است،حداقل دو دسته عوامل اقتصادي و اجتماعي را مي‌توان ريشه‌هاي اصلي فرار مغزها به شمار آورد. اين عوامل در وضعيت جديدي كه جهاني شدن فراروي بازار كار بين‌المللي قرار داده است از طريق گسترش پيوندها و ارتباطات ميان عرضه و تقاضاي كار در عرصه جهاني شدن، باعث شده كه متخصصان بتوانند با سهولت بيش‌تري وارد بازار كار جهاني شوند.
در ميان عوامل اقتصادي مهم‌ترين عامل، تفاوت چشم‌گير ميزان دست‌مزد متخصصان در كشورهاي در حال توسعه و كشورهاي توسعه يافته است، كه بيان‌گر امكان دست‌يابي به سطح رفاه و شرايط اقتصادي به مراتب بهتري براي آنان، در صورت مهاجرت آنان به كشورهاي توسعه، يافته است. در ميان عوامل اجتماعي از آن‌جايي كه نخبگان هر جامعه جدا از رفاه اقتصادي به آزادي‌هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي و نيز يك چشم‌انداز با ثبات براي خانواده و فرزندان خود اهميت زيادي مي‌دهند، بايد گفت كم‌بود آزادي‌هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي به گونه‌اي كه در بستر اين آزادي‌ها، نخبگان بتوانند استعدادهاي ذهني و روحي خود را شكوفا ساخته و به عبارت ديگر نيازهاي روحي خود را به خوبي برطرف سازند، از ديگر عوامل مهم مهاجرت گسترده نيروي انساني متخصص بوده است.
در تقسيم‌بندي دبيرخانه شوراي عالي انقلاب اين علل و عوامل را به سه دسته تقسيم شده است.
1. علل علمي و تحقيقاتي
الف- كمبود امكانات مناسب و تحقيقاتي در كشور
ب- فقدان نظام بهره‌گيري از توان علمي و تحقيقاتي متخصصان
ج- عدم مصرف بهينه‌ بودجه‌هاي تحقيقاتي در عين ناكافي بودن
2. علل اقتصادي و اجتماعي
الف- عدم تناسب و توجيه منطقي بين درآمدهاي مشاغل در داخل كشور
ب- افزايش جاذبه‌هاي مادي در خارج از كشور و فاصله موجود با امكانات زندگي در كشورهاي پيشرفته .
ج- عدم تناسب بين فارغ‌التحصيلان آموزش عالي با فرصت‌هاي شغلي
د- عدم انطباق تخصص و توان فارغ‌التحصيلان با نيازهاي كشور
3. علل فرهنگي و سياسي
الف- احساس عدم ثبات اقتصادي نسبت به حال و آينده كشور
ب- كاهش انگيزه و تعهد براي خدمت به مردم به عنوان وظيفه ديني و ملي
ج- ايجاد تغييرات فرهنگي در روحيات متخصصان به دليل طولاني شدن مدت اقامت در خارج
د- تبليغات سوء رسانه‌هاي جمعي بيگانه در بدبين نگه داشتن ايرانيان مقيم خارج نسبت به نظام
هـ- ناهمگوني فرهنگي و سياسي برخي از متخصصان با اعتقادات و ارزش‌هاي حاكم بر جامعه
در گزارشي كه توسط اداره‌ كل امور فرهنگي ايرانيان خارج از كشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي تهيه شده است فضاي اجتماعي نامناسب ، عدم توجه به شان علم و عالم ، الگوسازي و الگوپذيري از خارج ، سطح علمي دانشگاه‌ها و فقدان ابزار و تجهيزات پيشرفته، نبودن امكانات كافي براي ادامه‌ تحصيل در دوره‌هاي تكميلي، نداشتن ارتباط بين برخي از رشته‌ها با صنعت كشور، نبودن استادان مجرب و كارآزموده، به خصوص در رشته‌هاي ملي و وجود معضلاتي چون كنكور و آزمون‌هاي ورودي به عنوان علل و عوامل فرار مغزها استخراج و مطرح شده است كه همپوشي اين فهرست با ساير گزارش‌ها، نشان دهنده‌ي اتفاق نظر كارشناسان در اين زمينه است.
به نظربسياري از صاحب‌نظران، شان و منزلت دانشمندان و استادان دانشگاه در دو دهه‌ گذشته فارغ از دلايل آن كاهش محسوسي داشته است. در موقعيتي كه فرد اين كاهش منزلت را احساس كند، انگيزه‌اي قوي براي مهاجرت به محيط اجتماعي كه موقعيت بهتري را فراهم مي‌نمايد پيدا مي‌كند. شان و منزلت يك قشر اجتماعي را مي‌توان با دو شاخص بررسي كرد:
1. ميزان مشاركت دادن آن قشر در نظام تصميم‌گيري
2. ميزان بهره‌مندي از مواهب مادي و امكانات متناسب با موقعيت شغلي
در مجموع، با نگرش فوق اين پديده محصول چيزي است كه از آن به ((احساس محروميت نسبي)) تعبير مي‌كنند. محروميت نسبي بيشتر معلول عوامل روان شناختي ناشي از ضعف برخورد سياست گذاران با شخصيت و هويت افراد است. اين مولفه ((امنيت انساني)) را به خطر مي‌اندازد و فرد به منظور اعاده‌ي اين امنيت انساني نسبت به مهاجرت و تغيير محيط اجتماعي اقدام مي كند.
ارائه راه کارها و اقدامات اجرايي مي تواند تا اندازه قابل توجهي به حل اين مسئله كمك كند كه نخبه از كشور خارج نشود و در صورت اتمام تحصيلات تكميلي در خارج از كشور پس از آنكه توانست به رشد و پيشرفت دست يابد به وطن باز گردد و سرمايه خود را در راستاي اعتلاي كشور عرضه كند و اين امر ميسر نخواهد شد مگر با ايجاد ترتيبات مديريتي لازم از طريق تشکيل ستاد ويژه در هيئت دولت كه مشارکت همه مسوولين را مي طلبد. جهت گيري نظام تبليغاتي کشور به خصوص رسانه هاي جمعي به سوي تکريم انديشمندان و تلاش به منظور ايجاد رابطه مثبت ميان سواد و دارايي و سواد و منزلت اجتماعي در نظام اداري و مالي کشور، ايجاد ترتيبات و تسهيلات لازم براي ترجمه و انتشارآثار مفيد نخبگان مقيم خارج از کشور به زبان فارسي همزمان با انتشار در خارج از کشور و انتشارنشريات تخصصي مشترك، همچنين پرهيز از ايجاد ذهنيت هاي منفي عليه دانشگاهيان و ايجاد شکاف هاي تصنعي عوامل مهمي براي حل اين مسئله مي باشند. نوسازي و تجهيز امکانات آزمايشگاهي و کارگاهي و اطلاع رساني دانشگاه ها متناسب با تخصص ها و کار آمدي و شان اعضاي هينت علمي و پزوهشگران، هماهنگ با تحولات علمي ضرورتي است

اصول طلايي تشريفات


اصل اول : رفتار شما بيشتر از گفتار شماست .
اصل دوم : استقبال را با گل لبخند آغاز كنيد .
اصل سوم : چشم اندازهاي مسير حمل و نقل را در اولويت ويژه اي قرار دهيد .
اصل چهارم : نیاز میهمانان به احترام یک نیاز مشترک و نیاز آنان به خدمات یک نیاز متفاوت است .
اصل پنجم : در پذيرايي سليقه اي ارزشمند تر از سليقه ميهمانان نيست .
اصل ششم : ميهمانان براساس ظاهر شما و ظاهر محيط كار شما قضاوت مي كنند.
اصل هفتم : صادقانه به حرف و حق ديگران احترام بگذاريد.
اصل هشتم : گوش دادن به نظرات (پيشنهادات و انتقادات)میهمانان، نارضايتي را كاهش مي دهد.
اصل نهم : بايستي به آنچه ميهمان مي‌گويد گوش فرا دهيم و سرعت پاسخگويي را اصل اول رضايت آنان قرار دهيم.
اصل دهم : براي برقراري ارتباطات مداوم ، تواضع را جايگزين تبعيض كنيد.
اصل یازدهم : احساس امنيت محل سكونت براي ميهمانان از درجه اهميت فوق العاده اي برخوردار است .
اصل دوازدهم : درباره ميهمانان قضاوت نكنيد محيطي مهيا كنيد تا آنان درباره شما قضاوت كنند.
اصل سیزدهم : ميهمان زماني راضي مي‌شود كه محترمانه با او برخورد شود و خدمات دوستانه به او ارائه شود.
اصل چهاردهم : هر آنچه را كه لازم است بايستي انجام دهيم تا ميهمانان مجددا" به ما رجوع كند.
اصل پانزدهم : ميهمانان را با خاطره اي شيرين بدرقه كنيد .

ابعاد تربیتی کودک


به این ترتیب ، تربیت رشد دادن است ؛ بزرگ کردن است ؛ از قوه به فعل در آوردن ‏است . کودک از این منظر یک ضرف پذیرا و پویا است . یعنی از یک طرف ظرفیت ‏پذیرش داده های تربیتی را دارد و از سویی نیز قدرت مداخله ای فعال در این داده ها ‏را داراست کودک تنها یک انبار برای ریختن داده های تربیتی در درون آن نیست . بلکه ‏به اشکال گوناگون در آنها مداخله می کند . با توصیف بالا باید پرسید که مظروف این ‏ظرف چیست ؟ یعنی چه چیزی را باید درون این ظرف فعال ریخت تا از طریق آن ‏بتوان به رشد مورد نظر رسید ؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که مظروف این ظرف ‏‏� فرهنگ � است تربیت انتقال فرهنگ است به موجود فعال و خلاقی به نام کودک . ‏فرهنگ نیز مجموعه ی سرمایه های شناختی ، عاطفی و عملی هر جامعه ای است که ‏دراصل در درون انسان ها جریان دارد . زیستگاه فرهنگ هر جامعه دنیای ‏روانشناختی انسان هاست . فرهنگ در درون ورفتار افراد هر جامعه جریان دارد . ‏فرهنگ یک جامعه را نمی توان در کتاب ها یا آثار بی جان آن جامعه جست و جو کرد ، ‏بلکه فرهنگ راباید در اندیشه ها ، روابط ، رفتارها و سنت های مردم هر جامعه یافت . ‏آثار مکتوب و مصنوع هر جامعه ممکن است حاوی فرهنگ های تاریخی یک جامعه ‏باشد هر چند که چنین آثاری قطعا شامل بخشی از اندیشه ها ، افکار و رفتارهای رایج ‏در هر جامعه نیز هست ؛ لیکن این گونه آثار نه منعکس کننده تمامی فرهنگ یک جامعه ‏است ، و نه نشانگر فرهنگ زنده و جاری آن جامعه می باشد به هر حال ، فرهنگ یک ‏جامعه ماده اصلی رشد دهنده ی ظرفیت ها و استعدادهای فرزندان آن جامعه است به ‏این ترتیب می توان تربیت را از منظری دیگر نیز تعریف کرد ، و آن ، تربیت به معنای ‏فرهنگ پذیر کردن فرزندان یک جامعه است از آن جا که انتقال فرهنگ به کودکان یک ‏جامعه ضرورتا به شکل ارادی و آگاهانه انجام نمی گردد ، از این رو باید تربیت را ‏فعالیتی تعریف کرد که هم آگاهانه و ارادی انجام می گیرد و هم نا آگاهانه و غیر ارادی ‏‏. بسیاری از عناصر فرهنگی ، در یک فرایند ناهشیار به فرزندان یک جامعه منتقل ‏می شود . ‏
گامی موثر در تربیت فرزندان ‏
از جمله کارکردهای بسیار مهم خانواده تربیت فرزندان است . اختلال در این کارکرد ‏زمانی پیش می آید که اولیاء نسبت به تربیت موثر و نیز ایجاد ارتباط سالم و سازنده ‏با فرزندان خود ، آگاهی کافی نداشته باشند ازسوی دیگر تربیت صحیح فرزندان منوط ‏به فراهم کردن شرایط ، امکانات و عوامل بی شماری است که شرح هر یک از این ‏امکانات و عوامل تربیتی نیازمند تألیف کتاب های فراوان است در مقاله ی حاضر از ‏بین صد ها عوامل موثر در تربیت ، فقط به یک عامل مهم اشاره شده است . ‏
یکی از راه هایی که منجر به تربیت تأثیرگذار والدین و مربیان می گردد این است که ‏والدین و مربیان قادر باشند الگوی اعتقادی عمیق و پایداری در مورد آن چه در زندگی ‏روزمره انجام می دهند ، به فرزندان خود ارائه دهند یعنی کودک از طریق حالات و ‏رفتارهای والدین به اطمینان آنان نسبت به درستی کارهایشان واقف شود . هر گونه ‏رفتار و عمل موثر والد ، خود نیازمند پشتیبانی فرهنگی است � یعنی اعتقاد داشته ‏باشد آن طریقی که امور را انجام می دهیم ، برای کودکان ما خوب است . اریکسون ‏‏(1950) می گوید : در نگاه نخست این امر گیج کننده است که اطمینان والد چه ربطی به ‏کودک دارد شاید در این جا اریکسون اندیشه هایی مشابه با روانپزشک معروف ، ‏سالیوان در ذهن داشته است سالیوان معتقد بود که در نخستین ماه های زندگی ، ‏کودک نوع ویژه ای از هم حسی بدنی با مادر یا جانشین او دارد ، به نحوی که کودک ‏به طور خودکار حالت تنش مادر را احساس می کند . اگر مادر احساس اضطراب کند ، ‏کودک نیز احساس اضطراب می کند و اگر مادر احساس آرامش کند ، کودک هم ‏احساس آرامش می نماید . این تعامل های اولیه به نحو خود نگرش های و دیدگاه های ‏بعدی را تحت تاثیر قرار می دهند از این قرار ، مهم است که والدین به صورتی منطقی ، ‏احساس اعتماد و اطمینان به خود داشته باشند تا اینکه کودک در مورد تماس های بین ‏فردی بیش از حد محتاط نشود. کودکان نیاز دارند احساس کنند که نزدیک بودن به ‏دیگران به طور احساسی خوب و اطمینان بخش است . ‏
تجربیات مشاوره ای در مرکز راهنمایی و مشاوره نشان می دهند که برای بسیاری از ‏والدین جامعه ما همیشه آسان نیست که به روش تربیت کودکان خود اطمینان درونی ‏داشته باشند این در حالی است که والدین نسل ما و نسل های گذشته حتی اگر شیوه ‏های تربیتی ناصحیح را هم در تربیت فرزندان به کار می برند با اطمینان و اعتماد کافی ‏شیوه های تربیتی خود را معتبر می دانستند و دچار تردید و دودلی نبودند والدین ‏امروزی نسبت به والدین نسل های قبل ، بسیاری از فنون و شیوه های تربیتی را بهتر ‏می دانند و به کار می گیرند ، اما تفاوت در این جاست که والدین امروزی با وجود ‏دانسته های تربیتی ، بیشتر دچار تردید و دودلی اند و به یقین فرزندان به مردد بودن ‏والدین خود آگاهی می یابند و این خود آسیب زاست . اسپاک در کتاب خود والدین را ‏تشویق می کند که به خود اعتماد کنند او به والدین می گوید بیش از آنچه می اندیشند ، ‏می دانند و آنان بهتر است برای پاسخگویی به نیازهای کودکان خویش از تصمیمات ‏اولیه خود پیروی کنند اسپاک به اهمیت اینکه والدین صاحب یک اطمینان درونی باشند ‏پی برده است از دیدگاه اریکسون والدین می توانند به وسیله دین و مذهب نوعی امنیت ‏درونی به دست آورند ایمان و اطمینان درونی والدین به کودک انتقال می یابد و به وی ‏یاری می دهد که احساس کند جهان مکانی است که ارزش و قابلیت اعتماد را دارد به ‏هر حال کودکان بیش از آنچه ما بزرگتر ها فکر می کنیم ، قدرت درک دارند . کودکان ‏به راحتی مکنونات درونی والدین خود را می فهمند . بنابراین به نظر می رسد وجود ‏اطمینان و امینت درونی والدین گامی موثر در تربیت صحیح فرزندان می باشد . ‏
کودک ، ظرفیت یا موضوع تربیت ‏
کودک موجودی است با توانمندی های گسترده ، پیچیده و حتی ناشناخته . موجودی با ‏این وضع ، آمادگی آن را دارد تا بی نهایت رشد کند ، ببالد و تا رسیدن سرمنزل لایزال ‏بپوید . در کودک در خانواده به دنیا می آید و رشد و تربیت او نیز در خانه آغاز ‏می شود حتی استمرار تربیت کودک در نهادهای مدنی ، چون مدرسه و دانشگاه نیز با ‏پشتیبانی و هدایت خانواده انجام می گیرد . به این ترتیب خانواده مهد تربیت کودک و ‏محل انتقال فرهنگ به اوست . انجام چنین رسالتی بدون شناخت کودک به درستی ‏امکانپذیر نیست . یکی از لوازم شناخت کودک ، شناخت ابعاد شخصیت اوست ، یعنی ‏تحلیل دنیای جسمانی و روانی او به عناصر قابل فهم و تربیت پذیر .‏
انسان موجودی است واحد. هرچند که به اعتباری مرکب است از جسم و جان و جسم ‏او نیز مرکب از اندام ها و دستگاه های گوناگونی است ، لیکن تمامی اینها حول محور ‏خود سازمان یافته و موجود وحدت یافته و یگانه را ایجاد کرده اند . علم روانشناسی ‏مفهوم خود را برای نشان دادن جنبش های گوناگونی از دنیای روانشناختی انسان به ‏کار گرفته است و از آن جمله برای بیان جنبه های وحدت یافته و یگانه ی شخصیت ‏آدمی ( پروین ، 1381) هر انسانی خود را با همین معنا و مفهوم یگانگی و وحدت ‏یافتگی درک می کند و می دانند که به رغم داشتن اندام های گوناگون و نیز داشتن ‏امتداد زمانی در گذشته ، حال و آینده و نیز با علم به این که در حیطه های مختلف ‏زندگی ، نقش های گوناگونی و گاه متضادی ایفا می کند ، لیکن فردی است یگانه این ‏احساس با وجود غیر عینی بودن و غیر قابل درک بودن بوسیله حواس ظاهری ، چنان ‏محکم و استوار است و چنان عمومیت دارد که حتی رفتار گرایان که به جنبه های ‏درونی انسان بی توجه بوده حتی گاه منکران آن اند ، مفهوم خودرا پذیرفته اند اسکینر ‏یکی از سردمداران رفتارگرایی ، مفهوم خود را می پذیرد و از آن تعاریفی هر چند ضد ‏و نقیض ارائه می دهد ، ( فیست ، 1990) . به رغم یگانگی وجود انسان و غیر قابل ‏تجزیه بودنش ، حتی به جسم و جان او عملا نشان می دهد که دارای ابعاد گوناگون ‏است ، وجود بعد برای یک شیء موجب تجزیه او نمی شود اشیای مادی به رغم ‏وحدت و یکی بودن دارای ابعادی از نوع طول ، عرض و ارتفاع اند اما این ابعاد وحدت ‏و یکپارچگی اشیاء را از بین نمی برند در دنیای روان انسان نیز به رغم وجود ‏یکپارچگی و وحدت ، ابعادی وجود دارد مهم ترین ابعادی که می توان برای زندگی ‏روانی انسان برشمرد ، عبارتند از : ‏




‏ 5- بعد اخلاقی ‏
‏ 6- بعد هنری ‏
این ابعاد همان گونه که گفتیم نه تنها یکپارچگی روانی انسان را تهدید نمی کنند بلکه ‏مقّوم و مؤید آن نیز هستند . زیرا نشان می دهند که هر یک با حفظ حدود خود ، متأثر ‏از سایر ابعاد و وابسته به آنها نیز می باشند . بعد شناختی انسان یعنی جنبه های ‏گوناگون ادراکی او ، ضن اینکه مستقلا بعد مهمی از دنیای روانشناختی انسان را ‏می سازد ، لکن متأثر از ابعاد دیگری چون بعد عاطفی ، اجتماعی و حرکتی نیز هستند . ‏استقلال آن موجب برجستگی وجهی از وجوه انسان و وابستگی آن به سایر ابعاد ‏نشانگر وحدت یافتگی زیربنایی آن با سایر ابعاد در کنه وجود اوست . با این توصیف ‏هر چند که هدف تربیت انسان است لیکن برای تربیت صحیح باید همه ابعاد ‏روانشناختی او مورد توجه قرار گیرد . تربیتی درست است که انسان را با تمامی ‏ابعادش هدف قرار دهد نه در بعد یا ابعادی محدود . ‏

گذشته از حافظه ، روابط بين تصورات يا به عبارتي چگونگي شكل گيري تصديقات نيز ‏از زواياي گوناگون در علم روانشناسي مورد بررسي قرار گرفته است . انتزاع يا ‏جداسازي جنبه هاي مختلف يك شي ء از قبيل وزن ، حجم توده و مقايسه ي بين ‏اوزان ، احجام و اجرام ، همگي در طي تحول شناختي كودك به وجود مي آيند و ‏گسترش مي يابند . در تربيت بعد شناختي بايد تمامي اين وجوه مد نظر قرار گيرند . به ‏عبارت ديگر براي پرورش جنبه ي شناختي كودك نه تنها بايد تصور و تصديقاتي را ‏به عنوان مصالح اوليه ي تفكر در اختيار كودك قرار دهيم بلكه مهم تر از آن بايد به ‏نحوه ي پردازش داده هاي شناختي نيز توجه داشته باشيم . يعني نه تنها بايد افكار را ‏به كودك آموخت ، بلكه بايد روش فكر كردن را نيز به وي آموزش داد . ‏
در تربيت بعد شناختي به مسئله ي خلاقيت نيز بايد توجهي خاص داشت . انسان به ‏كمك خلاقيت خود توانسته است بسياري از قالب هاي فكري پيشينيان خود را بشكند و ‏طرح هاي نويي را به عالم انساني عرضه كند . تربيت بايد امكان گسترش خلاقيت را ‏براي كودكان و نوجوانان فراهم آورد . خلاصه آن كه تربيت شناختي بايد فرزند ‏انسان را در استفاده ي گسترده و همه جانبه از توانمندي هاي ذهني اش ، يعني ‏استفاده از حافظه و جنبه هاي گوناگون آن ، استفاده از استدلال و تفكر منطقي و نيز ‏گسترش خلاقيت ، ياري كند . تربيت ضمن توجه به ساير ابعاد شخصيت انسان بايد ‏بعد شناختي او را تا حد امكان پرورش دهد . ‏

بسياري از افرادي كه دروغ مي گويند با اذعان به نادرست بودن اين عمل مرتكب آن ‏مي شوند . براي اين گونه افراد ، انگيزه ي دروغ گفتن قوي تر از دانستن قبح دروغ ، ‏يعني داشتن جنبه ي شناختي ، عمل مي كند . از اين رو توجه به جنبه ي عاطفي انسان ‏يعني بعد انگيزشي و شكل دادن و پرورش انگيزه هاي مثبت و حذف انگيزه هاي منفي ، ‏از وظايف مهم تربيت است . پرورش انگيزه هايي چون تمايل به نيكي ، بندگي خداوند ، ‏مطالعه ، تفكر ، زيبايي دوستي ، كمال جويي ، علم دوستي و ... نيز تضعيف انگيزه ‏هايي چون پرخاشگري ، سود جويي ، خودپسندي ، خود بزرگ بيني ، و خود كوچك ‏بيني ، عصبيت و ... از جمله وظايف يك پرورش درست است . ‏
تربيت بعد عاطفي شخصيت انسان از انگيزه هاي اوليه يا انگيزه هاي بدني آغاز مي ‏شود . گرسنگي و تشنگي از اولين انگيزه هاي انساني اند . همين انگيزه هاي اوليه و ‏ساده بايد تحت تربيت قرار گيرند . كاري كه تا حدودي در تربيت غيررسمي و گاه ‏ناهشيار انجام مي گيرد . تنظيم اوقات غذا خوردن ، خوردن غذاهايي خاص و خوردن ‏غذا در شرايطي ويژه همگي حاصل تربيت انگيزه ي گرسنگي است . در تربيت هشيار و ‏رسمي نيز بايد تربيت چنين انگيزه هايي با تحليل مشكلات و مسائل موجود در تربيت ، ‏مورد بازنگري قرار گيرند . براي مثال در فرهنگ ايراني خوردن غذا تبديل به يك تفريح ‏و وسيله اي براي پركردن اوقات فراغت شده است . در اين فرهنگ خوردن غذا تا حد ‏زيادي از تحريك طبيعي مركز گرسنگي مجزا شده است و تحت تأثير شرايط محيطي ‏قرار گرفته است ايرانيان به محض اينكه دور هم جمع مي شوند ، شروع به خوردن ‏مي كنند ؛ مسافرت هاي خود را با خوردن انواع تنقلات در ماشين آغاز كرده ، به ‏محض پياده شدن در محلي براي استراحت يا تفريح ، بساط خوردن پهن مي كنند . ‏
تماشاي تلويزيون و فيلم در سينما اغلب با خوردن همراه است . اين رفتارها ، علاوه بر ‏اينكه نشانگر اين است كه فرهنگ ، تعيين كننده ي نوع عمل انگيزه هاست ، خود دال بر ‏آن است كه تربيت رسمي و هشيار جامعه نبايد از كنار چنين رفتارهايي به سادگي ‏عبور كنند تربيت بايد به تصحيح رفتارها و عادت هاي غلط نيز بپردازد . ‏
در تربيت عاطفي تنها نمي توان به انگيزه هاي اوليه اكتفا كرد انگيزه هاي انساني داراي ‏سلسله مراتبي اند كه از انگيزه هاي اوليه و بدني آغاز شده ، تا انگيزه هاي متعالي و ‏برآمده از قلب انساني پيش مي روند . تربيت عاطفي پس از توجه به تربيت انگيزه هاي ‏بدني ، بايد به انگيزه هاي اجتماعي بپردازد و پس از آن انگيزه هاي فردي يعني ‏استقلال طلبي و احترام به خود و آنگاه انگيزه هاي قلبي همچون عشق ، ايمان ، اطمينان ‏و زيبايي دوستي را مد نظر قرار دهند . ‏


نيازهاي عالي انسان نيز همزيستي با ديگران را اجتناب ناپذير مي كند . احتياج به افكار ‏و آثار ديگران ، تاثير پذيري از انفاس قدسي اوليا و ... همگي نياز انسان را براي زندگي ‏با ديگران نشان مي دهد . از اين روبايد آن دسته از رفتارهايي كه براي مشاركت با ‏ديگران به آن ها نيازمنديم ، به خوبي پرورش پيداكنند . همكاري ، ايفاي نقش رهبر و ‏پيرو در مقاطع مختلف زندگي ، همدلي ، همزيستي و ايفاي نقش هاي گوناگون در گروه ‏هاي اجتماعي از جمله مواردي است كه در تربيت اجتماعي كودك بايد مورد توجه قرار ‏گيرند . خلاصه آن كه در تربيت بعد اجتماعي شخصيت بايد توجه داشت كه هر يك از ‏ما ، در هر برهه از زمان ، بايد در يك بازي اجتماعي شركت داشته باشيم . بازي ، نه ‏از نوع لهوي آن ، بلكه از نوع قانونمند آن . يك بازي فوتبال ، مي تواند يك عمل لهو ‏نباشد ، بلكه يك بازي اجتماعي باشد كه بر آن قوانيني حاكم است . در اين بازي ، ‏كسي كه مي تواند به خوبي از عهده ي رعايت قوانين بر آيد ، مي تواند به خوبي ‏مشاركت داشته باشد . قانونمندي بر همه ي بازي هاي اجتماعي حاكم است : بازي ‏ميهماني ، بازي دوستي ، بازي مدرسه و حتي بازي زندگي . بر تمامي اين بازي ها ‏قانون حاكم است و كسي مي تواند در اين بازي ها به خوبي وارد شده ، نقش مثبت و ‏موثر ايفا كند كه اين قوانين را به خوبي بشناسد و رعايت كند . تربيت اجتماعي در ‏حقيقت آماده كردن افراد براي ورود به بازي هاي قانونمند اجتماعي است . ‏


الحان زيبا ، الوان زيبا ، مناظر و مراياي دلنشين ، بايد با ظرافتي خاص توسط كودك ‏مورد توجه قرار گيرد . او را بايد براي ايجاد صحنه ها و آثار زيبا تشويق كرد . ‏ ‏1- بعد شناختی ‏ ‏2- بعد عاطفی ‏ ‏3- بعد حرکتی - جسمانی ‏ ‏4- بعد اجتماعی ‏ ‏1- بعد شناختی : بعد شناختی انسان بر جنبه های ادراکی او تاکید دارد . در منطق ، ‏شناخت را متشکل از تصور و تصدیق می دانند . تصور عبارت است از مفهوم و ‏صورتی منفرد مانند درخت و احمد . تصدیق ارتباط دو تصور را نشان می دهد . مانند ‏‏� احمد یک مرد است � و � درخت یک گیاه است � امروز در علم روانشناسی همین دو ‏مفهوم به ظاهر ساده یعنی تصور و تصدیق به شکل گسترده ای مورد بررسی و ‏مطالعه قرار گرفته است حافظه به عنوان محلی برای نگهداری تصورات و تصديقات از ‏زواياي گوناگون مورد بررسي قرار گرفته است و آن را به حافظه ي كوتاه مدت و ‏حافظه ي بلند مدت ، تقسيم كرده اند و اخيرا اين تقسيم بندي را كامل تر كرده و آن را ‏به حافظه ي كاري و حافظه ي بلند مدت تقسيم كرده اند . اين تقسيم بندي نسبت به ‏تقسيم بندي قبل كاملتر و با واقعيت منطبق تر است . ‏ ‏2- در بعد عاطفي ، با نيروهاي رواني انسان سرو كار داريم ، ما تنها به كمك ‏شناخت نيست كه رفتار مي كنيم ، بلكه بدون نيروهاي رواني يا همان بعد عاطفي نمي ‏توانيم شناخت هاي خود را به منصّه ي ظهور و عمل برسانيم. بسياري از ما با اين ‏حال كه مي دانيم عبادت ، تفكر ، مطالعه و دستگيري از محرومان و مستمندان ، كاري ‏است پسنديده ، ولي در عمل به آن ها نمي پردازيم . يعني دانستن يا داشتن جنبه و بعد ‏شناختي ، براي انجام كارها را داشته باشيم . وجود مواردي از اين دست ، اهميت جنبه ‏ي عاطفي شخصيت انسان را نشان مي دهد و گاه بروز رفتارهايي كاملا متضاد با ‏باورهاي شناختي ، اهميت جنبه ي عاطفي يا انگيزشي رفتارها را نشان مي دهد . ‏بسياري از انسان ها دست به كارهايي مي زنند كه از نادرست بودن آن آگاهي دارند . ‏ ‏3- توجه به بعد حركتي � جسماني انسان در تربيت ، يعني سالم و متعادل ‏نگه داشتن جسم و حركات نيز از جمله وظايف تربيتي است . هدف تربيت بدني ، تحقق ‏اين جنبه از تربيت است . جسم نه تنها بايد از سلامت و تعادل كافي براي امروز كودك ‏برخوردار باشد بلكه در مراحل مختلف عمر نيز بايد داراي استحكام و تعادل خوبي ‏باشد . دراين ميان تربيت بدني براي دختران ، اهميت بالايي دارد . دختران به دلايل ‏محدوديت هايي كه به اشكال گوناگون براي آنان وجود دارد از تحرك جسماني كافي ‏برخوردار نيستند . در تربيت دختران بايد به آينده ي آن ها ، به مسئله ي زايمان و ‏تحمل مسائل و مشكلات بارداري و نگه داري كودك توجه داشت در تربيت بعد حركتي ‏‏� جسماني علاوه بر سلامت و تعادل جسم ، به استفاده از ظرفيت هاي بالاي بدن نيز ‏بايد توجهي ويژه داشت . بدن انسان توانايي يادگيري هاي بسيار گسترده اي دارد ‏مهارت ها ي گوناگون يدي در انجام انواع هنرها و ساخت انواع مصنوعات و نيز ‏اجراي انواع حركات نمايشي و ورزشي نمونه هايي از ظرفيت بدني انسان اند . تمامي ‏اين استعدادها بايد تحت تربيت قرار گيرند . يكي از جنبه هاي بعد حركتي � جسماني ‏انسان تاثير غلبه ي جانبي بدن او بر ساير اعمال است تحقيقات نشان مي دهند ‏كودكاني كه در بدو تولد يكي از دو سمت چپ يا راست آنها در فعاليت هاي مربوط به ‏دست ، پا و چشم كامل شده اند از عهده ي وظايف مدرسه بيشتر و بهتر از كساني كه ‏اين غلبه در آنها تكميل نشده است بر مي آيند .‏ ‏4- بعد اجتماعي شخصيت انسان بر رفتارهايي تاكيد دارد كه در ارتباط ما با ‏ديگران ، سهم مهمي بر عهده دارند اين گونه رفتارها هر چند كه از ابعاد شناختي ، ‏عاطفي و حركتي � جسماني انسان به دور نيستند ، لكن به دليل اهميت آنها در زندگي ، ‏از بر جستگي خاصي برخوردارند . انسان چنان به جامعه و انسان هاي ديگر وابسته ‏است كه برخي اجتماعي بودن آدمي را ذاتي او دانسته اند و او را � مدني الطبع � ناميده ‏اند . اگر انسان را ذاتا نيز اجتماعي ندانيم ، بالعرض و بالضروره اجتماعي است . ‏كودكي طولاني انسان گستردگي نيازهاي گوناگون او و وجود پديده ي عادت در بين ‏انسان ها موجب شده اند كه انسان ها به يكديگر وابسته باشند . نيازهاي مختلف انسان ‏از داني تا عالي او را وابسته به ديگران ساخته است نيازهاي جسماني و فيزيولوژيك ‏او از يك سو متنوع است و از سوي ديگر مستمر . انسان ها نه مانند احشام وابستگي ‏محدود به غذاهاي گياهي دارند و نه مانند حيوانات دير هضمي چون مار و لاك پشت ، ‏هر از گاهي به غذا نيازمندند ، بلكه آن ها به انواع غذاها احتياج دارند ، تا جايي كه حتي ‏به غذاي محدود بهشتي نيز صبر نمي كنند و به موسي مي گويند : � لن نصبر علي ‏طعام واحد � يعني ما به غذاي واحد نمي توانيم اكتفا كنيم و تنوع غذايي از او طلب ‏مي كنند . حتي در نياز جنسي نيز ، انسان نياز مستمر به حضور ديگران را نشان مي ‏دهد . حيوانات ، جز مواردي بسيار اندك ، نياز جنسي مستمر ندارند ، بلكه اين نياز در ‏زمان هايي خاص از سال بروز پيدا مي كند و پس از آن به حالت كمون در مي آيد ، در ‏حالي كه در مورد انسان چنين نيست . ‏ ‏5- بعد اخلاقي شخصيت ، بر شكل گيري وجدان اخلاقي ، يا ناظر و كنترل كننده ي ‏دروني تاكيد دارد . مهاركننده هاي رفتارهاي انساني دو دسته اند : مهاركننده هاي ‏دروني و مهاركننده هاي بيروني . مهاركننده هاي بيروني شامل كنترل كننده هاي ‏اجتماعي و محيطي است كه از طريق تنبيه ها و تشويق ها اعمال مي شوند . مهاركننده ‏هاي دروني كه در راس آن ها وجدان اخلاقي قرار دارد ، رفتار انسان را توسط ‏خودش مهار مي كنند . وجدان ؛ نظارت بر خود ، ارزشيابي از خود و تنبيه خود را بر ‏عهده دارد . اين وجدان تنها محصول يادگيري هاي محيطي نيست ، بلكه وجود عقل و ‏ظرفيت مهار كردن خود ، زير بناي شكل گيري وجدان است . محيط از طريق ارائه ي ‏قواعد ، قوانين و هنجارها ، و پي گيري در انجام آن وجدان اخلاقي را در درون فرد ‏شكل داده ، تقويت مي كند . تربيت بايد به پرورش اين بعد از شخصيت كودك توجه ‏داشته باشد . پرورش متعادل وجدان ، از وظايف مهم خانواده است . خانواده نه براي ‏كنترل كودك و اعمال سلطه ي خود بر او ، كه براي پرورش يكي از جنبه هاي مهم ‏شخصيت انساني ، مي بايد دست به كار تربيت اخلاقي فرزند شود . خانواده بايد با ‏اعمال خود به كودك نشان دهد كه او خود بايد مهار كننده ي رفتارهاي خود باشد ، نه ‏محيط . چنين تربيتي منجر به دروني شدن ارزش ها مي شود . هر چند كه بايد گفت ‏درپرورش وجدان نبايد راه افراط را در پيش گرفت ، بلكه كودك ضمن كنترل شدن ‏توسط وجدان مي بايد خود بر وجدان خود نيز تسلط داشته باشد . يعني عقل بايد ‏قوي تر از وجدان باشد و آن را در موقعيت هاي مختلف تحت كنترل خويش گيرد ‏‏.مقصود از پرورش متعادل وجدان ، تسلط دادن عقل بر وجدان است .‏ ‏6- بعد هنري شخصيت بر جنبه ي زيبايي شناختي و خلق زيبايي توسط انسان ‏تاكيد دارد . ديدن و درك زيبايي ها و نيز آفريدن زيبايي ها ، بايد در تربيت مورد ‏توجه قرار گيرند . ‏

تاریخچه شکل گیری انسان شناسی خوراک


خوراک تنها به عنوان موضوعی که ارزش مطالعه دارد، مورد توجه انسان شناسان قرار ندارد، بلکه خوراک یک واسطه است که دامنه ی وسیعی از مطالعات فرهنگی را به هم مرتبط می کند. در واقع به اعتقاد انسان شناسان، مطالعه موضوعاتی نظیر ازدواج، مبادله، یا دین، بدون در نظر گرفتن خوراک تقریبا غیر ممکن است. (Watson & Caldwell: 1-2) اولین مطالعات در زمینه انسان شناسی خوراک توسط گریک مالری و ویلیام رابرتسون اسمیت، در اوائل قرن نوزدهم انجام شده است، اما انسان شناسی خوراک به معنایی که امروزه از آن در ذهن داریم از 1930 به بعد به وجود آمده است.
مطالعات ائودری ریچاردز Audrey Richards در بانتوی جنوبی و بمبا Bomba در زامبیا، اولین مطالعاتی هستند که در حوزه انسان شناسی خوراک انجام شده اند، و در قالب مطالعات فرهنگی به بررسی رابطه میان فرهنگ و خوراک در جوامع مورد بررسی خود پرداخته اند.
ریچاردز در پژوهش خود به بررسی روابط انسانی بر اساس نیازهای غذایی پرداخته است. او در واقع می خواست تاثیر گرسنگی بر شکل گیری گروه های اجتماعی را مورد بررسی قرار دهد.
مارگارت مید نیز جزو نخستین کسانی است که به موضوع انسان شناسی خوراک پرداخته است.
مطالعات این انسان شناسان در دهه های میانی قرن بیستم، بیشتر بر بررسی نگرش انسان ها در باره خوراک در فرهنگ های مختلف، و این موضوع که این نگرش ها چه تاثیری بر روابط اجتماعی ثانوی آنان دارد، متمرکز بود.
در دهه 40 میلادی و در سال های میانی جنگ جهانی دوم، مشکلات تغذیه ای در ایالات متحده گسترش یافت، و به این منظور کمیته عادات غذایی تاسیس شد که مارگارت مید و روث بندیکت نیز در آن عضو شدند. نخستین مطالعات انسان شناسی خوراک در ایالات متحده در این کمیته انجام شده است.
البته این کمیته پس از پایان جنگ حهانی دوم به فعالیت خود پایان داد.
سپس این ساختار گرایان بودند که بررسی موضوع خوراک را به عنوان یکی ازموضوعات مطالعاتی خود انتخاب کردند. مهم ترین کار در این حوزه در کارهای لوی استراوس قابل مشاهده است.
ماری داگلاس نیز از دیگر انسان شناسان ساختارگرایی است که به موضوع خوراک توجه نشان داده است.
اما در واقع در دهه 80 میلادی بود که انسان شناسان اجتماعی شروع به انتشار مونوگراف های پیچیده ای در باره خوراک کردند که ارتباط کمی با مطالعات پیشین ساختارگرایان و ماتریایست های فرهنگی پیشین در باره خوراک داشت.
کتاب سیدنی مینتز تحت عنوان "مزه ی شیرین و قدرت" (1985)، و کتاب ماری وایز مانتل تحت عنوان "خوراک، جنسیت، و فقر در میان اهالی اکوادور" (1988) از جمله این کتاب هاست.
این نوشته ها در شکل گیری انسان شناسی خوراک به عنوان یک رشته مستقل دانشگاهی نقش کلیدی داشتند. (Macbeth & MacClancy: 1 - 3 )
انسان شناسی خوراک در حقیقت تحلیل خوراک در چارچوب فرهنگ است. با وجودی که مهم ترین هدف استفاده از خوراک تامین نیازهای تغذیه ای است، اما خوراک ابعاد فرهنگی نیز دارد، و در این چارچوب فرهنگی است که انسان ها تصمیم می گیرند که چه غذاهایی را مصرف کنند و چه غذاهایی را مصرف نکنند. این انتخاب فقط به خاطر طعم خوراک، یا ارزش تغذیه ای خوراک نیست، بلکه تحت تاثیر عوامل محیطی، و پایگاه اجتماعی، فرهنگی، و دینی افراد شکل می گیرد.
انسان شناسی خوراک به عنوان یک واحد درسیامروزه انسان شناسی خوراک به عنوان یک واحد دانشگاهی در بسیاری از گروه های انسان شناسی در کشورهای مختلف تدریس می شود.
در حال حاضر در واحد های درسی انسان شناسی خوراک، معمولا به مبانی بیولوژیک تولید خوراک پرداخته می شود، و بررسی تاثیر زندگی گروهی بر شکل گیری عادات غذایی از مواردی است که در این واحد درسی مورد تاکید قرار می گیرد.
اهمیت غذا در برساختن جنسیت، و هویت قومی، نیز از موضوعات است که معمولا در واحدهای درسی انسان شناسی خوراک مورد توجه قرار دارد.
بررسی کتاب انسان شناسی خوراک، و بدن کتاب انسان شناسی خوراک، مفهوم خوراک در خارج از معنای زیستی آن مورد وجه قرار داده است، و با محوریت خوراک تلاش کرده با به مسائلی نظیر جنسیت، بدن و فرهنگ بپردازد.
رویکرد نویسنده در این کتاب بیشتر فمنیستی است، و سعی نویسنده بر این بوده که از رویکرد دترمینیسم زیستب فاصله بگیرد.
این کتاب در واقع به این موضوع می پردازد که باورها و اعتقاداتی که در باره خوراک در جوامع مختلف وجود دارد بر نگرش ها ی مبتنی بر جنسیت چه تاثیری می گذارد.
همچنین این کتاب این موضوع را مورد توجه قرار داده است که ما از طریق خوراک، بدن، جنسیت، و خود را چگونه معنا می کنیم.
مطالب کتاب بر اساس مطالعات میدانی نویسنده و از طریق مصاحبه و تحلیل محتوای متون داستانی کودکان در آمریکای شمالی و بخش هایی از اروپا تدوین شده است.
این کتاب از 11 فصل تشکیل شده است.
نویسنده در فصل نخست کتاب که تحت عنوان " خوراک، فرهنگ، و جنسیت" است با تاکید بر این موضوع که سیستم های غذایی با محیط محلی آنها مرتبط است، بحث خود را آغاز می کند.
وی با اشاره به این موضوع که غذا برای ادامه حیات انسان ها ضروری است و مواد ضروری را وارد بدن ما می کند، ارتباط میان قدرت و خوراک را مورد واکاوی قرار می دهد.
او با اشاره به این موضوع که موقعیت اجتماعی هر فرد بستگی به میزان، و نوع غذایی دارد که وی مصرف می کند، به این موضوع می پردازد که " طبقه بندی هایی نظیر طبقه، کاست، نژاد و جنس از طریق کنترل میزان دسترسی افراد به غذا چگونه ایجاد و حفظ می شوند. " (ص 7 � 8)
او در ادامه تاکید می کند که الگوهای مختلف غذایی یکی از شیوه هایی است که ثروتمندان ازآن طریق خود را از فقرا تفکیک می کنند.
نویسنده سپس در ادامه توضیحات خود به مطالعات استفان مانل در فرانسه اشاره می کند که بررسی های او نشان داده است که دوست داشتن با دو ست نداشتن یک غذای خاص، یک مساله خنثی نیست بلکه به طبقه احتماعی افراد مربوط می شود. ( ص 8)
وی در ادامه ی بحث خود به بررسی رابطه بین مصرف خوراک با مساله جنسیت می پردازد، و تاکید می کند که در تمامی فرهنگ ها، زنانگی و مردانگی با مصرف غذاهای خاصی مرتبط است، و معمولا قوانینی هم برای کنترل مصرف این گونه غذاها وجود دارد. ( ص 9)
وی با اشاره به این موضوع که بین خوراک و کسب قدرت در جوامع انسانی ارتباط وحود دارد، اظهار می دارد که اطلاعات جمع آوری شده از بسیاری از فرهنگ ها نشان می دهد که زنان می توانند با خودداری از پخت غذا، یا پختن غذاهایی که مردان دوست ندارند، و واردار کردن آنان به خوردن این غذاها قدرت و برتری خود بر مردان را حفظ کنند. ( ص 11)
نویسنده علاوه بر این بر اساس مطالعات میدانی خود نشان می دهد که عادات غذایی انسان ها در تعریف گروه ها، نوع رابطه میان مردم، تعامل میان انسان ها و خداوند، و همچنین رابطه بین زندگی و مرگ موثر است.
به عنوان مثال خوردن با نخوردن غذا یا افراد خاصی می تواند نشانه دشمنی بی دوستی تلقی گردد. وی همچنین به برهمن ها اشاره می کند که هرگز با دشمنان خود غذا نمی خورند.
او با استناد به مطالعات میدانی خود که در ایالات متحده و بخش هایی از اروپا انجام داده، نشان می دهد که در فرهنگ های مختلف، با یکدیگر غدذا خوردن نشانه دوستی ، اعتماد، رفاقت و در برخی از فرهنگ ها نشانه نزدیکی جنسی است. ( ص 13 )
در بسیاری از فرهنگ ها نظیر ایران هم گاهی غذا در حکم هدیه تلقی می شود، و غذا مولفه مهمی برای انجام مبادلات متقابل است.
در ادامه کتاب نویسنده به جایگاه خوراک در خانواده اشاره می کند و آن را یکی از مهم ترین کانال های جامعه پذیری کودکان عنوان می کند. ( ص 17 )
در فصل دوم کتاب نویسنده نان را به عنوان یکی ار عادات مهم غذایی و نقش آن در دنیای مدرن بررسی می کند.
او با اشاره به اهمیت و جایگاه نان در عادات روزانه غذایی، به ضرب المثل هایی اشاره می کتد که در ساردینیا - که مکان مورد مطالعه او در ایتالیا است � متداول است و نشان دهنده نقش حیاتی نان در فرهنگ روزمره مردم این ناحیه است.
او همچنین مراحل آماده سازی نان را در میان مردم سنتی این ناحیه یکی از کانال های برقراری ارتباط بین زنان سنتی روستا ذکر می کند، و تاکید می کند که زنان این منطقه در حین انجام مراحل مختلف آماده سازی نان در باره توانایی ها، گذشته خود، خواسته ها، عشق، و آرزوهای از دست رفته شان صحبت می کنند. ( ص 32 )
او در فصل سوم کتاب که عنوان آن " خوراک، قدرت، و هویت زنانه در فلورانس معاصر" است به این موضوع می پردازد که تغییراتی که پس از خاتمه جنگ جهانی دوم در جامعه ایتالیا رخ داده است چه تاثیراتی بر هویت و قدرت زنان شهری داشته است. ( ص 43 )
او با استفاده از بررسی اطلاعاتی که از 15 زن در فلورانس جمع آوری کرده است، بر این موضوع تاکید می کند که یافته هایش نشان می دهد که در بیشتر جوامع و من جمله فلورانس ایتالیا، زنان خود را مسئول آماده سازی غذا و ارائه آن به دیگران می دانند، چون برداشت شان این است که کنترل روزانه آنان بر مراحل آماده سازی خوراک آنان را کار آمدتر می کند.
زنان در واقع از طریق غذایی که به دیگران ارائه می دهند، هویت خود را بر می سازند.
زنان حتی با تصمیم گیری در باره ظروف غذایی که مورد استفاده قرار می دهند، و همچنین غذاهایی که آماده می کنند به صورت نمادین مفاهیمی در باره خود و خانواده خود را ارائه می کنند. ( ص 44 � 49 )
او در ادامه این فصل با اشاره به زنان مورد مطالعه خود به این موضوع تاکید می کند که با توجه به این که امروزه زنان پا به پای مردان کار می کنند، این مساله پایگاه اجنماعی زنان را تغییر داده است، و تقریبا در موقعیت برابری با مردان قرار داده است، و این مساله آنان را در تقابل با نقش سنتی آنان در خانواده قرار داده و باعث شده از این که نمی توانند نقش های سنتی و جدید خود را با هم تلفیق کنند در رنج باشند. ( ص 59 )
در واقع زنان جدید، منبع پیشین کسب پرستیژ اجتماعی خود را از دست داده اند.
وی همچنین در فصل 6 کتاب و با بررسی 3 کتاب که در باره روزه گرفتن زنان نوشته شده است، تلاش می کند نشان دهد که دلایل روزه گرفتن زنان در گذشته با دلایل امروزی آنا فرق کرده است.
او تاکید می کند که این مساله به تغییر نمادین رابطه جهانی زنان با خوراک بستگی دارد.
وی روزه گرفتن را عاملی تقریبا وابسته به جنسیت می داند، و تاکید می کند که حتی در قرون وسطی هم خودداری از صرف خوراک در تمامی فرهنگ ها وجود داشته است، اما دلایل افراد برای امتناع از مصرف خوراک، در قرون وسطی با دوران امروزی متفاوت است.
او در این فصل به این موضوع می پردازد که در قرون وسطی یکی از اهداف اصلی زنان در خودداری از صرف خوراک، برقراری ارتباط ایجاد یگانگی میان خود و خداوند، و همچنین ایجاد ارتباط روحی با فقرا بوده است، در حالی که امروزه دلایل بسیاری از زنان غربی برای روزه گرفتن تغییر کرده است. امروزه زنان غربی برای دستیابی به تقدس یا ارتباط با خداوند روزه نمی گیرند، بلکه برای لاغر شدن از خوردن امتناع می کنند. آنها در واقع خود را متقاعد می کننند که گرسنگی ارزشمند و لذتبخش است. ( ص 93 � 99 )
او در فصل 8 کتاب با بررسی داستان های ویژه کودکان برداشت کودکان از چاقی، لاغری، را مورد بررسی قرار داده، و به این منظور 129 داستان کودکان را مورد مطالعه قرار داده است.
وی از این مطالعه نتیجه می گیرد که برداشت دختران و پسران در باره غذا، شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند.
وی همچنین غذا را به عنوان عاملی که موجب برقراری پیوند میان اعضای خانواده می شود، مورد بررسی قرار داده است. ( ص 156 )
نویسنده در فصل دهم کتاب، با تاکید بر این موضوع که در جوامع مورد بررسی وی زن وسیله ای برای کسب لذت است، لاغری را نیز به عنوان یک شاخصی برای کسب لذت از زنان عنوان می کند.
او تاکید می کند که در جوامع معاصر آمریکای شمالی و ایتالیا، زن بدن خود را یک امر شخصی و خصوصی تلقی نمی کند. به اعتقاد نویسنده این برداشت زنان از بدن خود به عنوان وسیله ای برای کسب لذت و استفاده دیگران از بدو تولد کودک و نقشی که وی برای خود و بدنش در دادن غذا به کودک قائل است، آغاز می شود. نویسنده با استفاده از شواهدی که در جوامع مورد بررسی خود جمع آوری کرده نشان می دهد که زنان معمولا این احساس را دارند که باید به واسطه بدن شان موجبات بهره مندی دیگران را فراهم سازند. از این رو، این امر مردان را مجاز می کند که زنان را از روی بدن شان فضاوت کنند و خودشان از قضاوت و داوری دور بمانند. ( ص 194 )
نویسنده سپس با اشاره به این موضوع که بسیاری از زنان بدن خود را دوست ندارند، و با استفاده از اطلاعاتی که از طریق مصاحبه به دست آورده، نشان می دهد که زنان به شدت در باره ظاهر خود نگران هستند، و سعی می کنند که با کاهش وزن، و کمتر خوردن تغییراتی در خودشان ایجاد کنند، و در واقع موجبات رضایت دیگران را فراهم سازند.
او نتیجه می گیرد که " تلاش زنان برای کاهش وزن، در واقع به معنای تلاش آنان برای تقلیل خود است. " ( ص 195 )
نویسنده در این فصل نشان می دهد که چرا و چگونه رایطه زنان با غذایی که مصرف می کنند تبدیل به رابطه قدرت می شود و برتری قدرت مردان را نشان می دهد.
او سپس با تمرکز بر بارداری زنان به این موضوع اشاره می کند که بارداری امکان باز تعریف بدن را به زنان می دهد. زنان از طریق بارداری بدن خود را ابزاری برای رشد کودک و حیات بخشیدن به او و نیز تغذیه کودک پس از تولد او تلقی می کنند.
وی سپس بر اساس این بافته های میدانی نتیجه گیری می کند که بارداری برداشت مثبت زنان از خویش را افزایش می دهد. ( ص 202 )
اما کتاب از چند جهت حائز اهمیت است.
کتاب از این جهت که تمامی اطلاعات مورد استفاده از آن از طریق بررسی های میدانی به دست آمده بسیار ارزشمند است، و می تواند به عنوان چارچوب روش شناختی مورد استفاده کسانی قرار گیرد که مایل به انجام مطالعات انسان شناسی در زمبنه خوراک هستند. به خصوص که با توجه به نوپا بوده این مباحث در ایران زمینه روش شناختی مناسبی را جهت انجام بررسی ها فراهم می کنند.
بسیاری از موضوعات مطرح شده در کتاب در باره ی رابطه میان خوراک، جنسیت و خوراک، و برداشت از خود در چارچوب ارتباط با خوراک، از موضوعات با ارزشی است که می تواند مورد مطالعه قرار گیرد. این کتاب از نظر روش شناسی می تواند مواد خام کافی برای انجام این دست مطالعات را فراهم سازد.
اما از جمله محدودیت های کتاب این است که این کتاب فقط به بررسی زنان غربی، به خصوص زنان طبقه متوسط بالا در جامعه غربی می پردازد، و سایر گروه های اجتماعی را نادیده گرفته است. از این رو شای د اطلاعات خام آن چندان قابل تعمیم به جوامع مذهبی تر و همچنین جوامع در حال توسعه نباشد.
از یکسو رویکرد فمنیستی کتاب بسیار قوی است، و از سوی دیگر نویسنده نتوانسته است خود را از رویکرد ماتریالیستی و مارکسیستی رها سازد، و این رویکرد وی در جای جای تحلیل های او به چشم می خورد.
با این حال کتاب اطلاعات ارزشمندی درباره انسان شناسی خوراک و موضوعاتی که می تواند مورد استفاده محقق این رشته قرار گیرد، به خواننده ارائه می دهد.

انسان شناسی شهری


تغيير و تحول به وجود آمده در شهرها و افزايش و رشد سريع جمعيت‏هاي شهري در شهرهاي مدرن و پي‌آمدهاي فرهنگي، اجتماعي و ظهور خصوصيات فرهنگي جديد و خرده‌فرهنگ‏ها و هم‏چنين تنوع قومي و بحث هم‌جواريشان، انسان‏شناسان را برآن‌داشت تا از حوزة كلاسيك كه مربوط به قلمرو جغرافيايي اقوام ابتدايي و بومي بود، به جوامع پيچيده يعني جامعة شهري توجه كنند. كتاب انسان‏شناسي شهري اثر ريچارد بشام از آثار انسان‏شناسي شهري است كه تحت تأثير همين تحولات نگاشته شده و از آثار خواندني و قابل توجه به شمار مي‌آيد.
اگر زمان تقريبي شكل‏گيري انسان‏شناسي شهري (1940) را تا به حال (2003) به سه دورة دو دهه‏اي تقسيم كنيم،‌ اثر بشام به دورة دوم يعني دو دهة مياني مربوط مي‏شود كه موضوعات خاصي را مورد توجه قرار مي‏دهد و تفاوت‏هايي با دو دهة ديگر دارد.
كتاب مذكور حاوي هشت فصل است. فصل اول كتاب، به روند شكل‏‎گيري انسان‏شناسي شهري و روش‏شناسي كلاسيك انسان‏شناسي و چگونگي انطباق آن با محيط شهري مي‏پردازد. كانون اصلي توجه در كتاب بشام، در همين فصل و فصل آخر كتاب نهفته است به همين دليل براي آشنايي و بررسي اين شاخة تخصصي سعي خواهد شد بر اين فصول تأكيد بيشتري شود.
بشام ريشه‏هاي شكل‏گيري انسان‏شناسي شهري را با تغييرات به وجود آمده پس از جنگ جهاني دوم مرتبط مي‌داند. با ظهور جنگ جهاني دوم و تغييرات عمده در كشورهاي جهان و برچيده شدن امپراطوري‏هاي استعماري و استقلال كشورهاي تحت استعمار، تغييرات عمده‏اي در رويكرد مطالعاتي انسان‏شناسي به وجود آمد. با جنگ جهاني دوم و تغييرات سريع در سراسر جوامع بشري، انسان‏شناسان روند مطالعاتي خود را كه ابتدا موسوم به جوامع ابتدايي بود،‌ تغيير دادند و به واقعيت‏هاي زندگي اجتماعي مدرن توجه كردند. اين مطالعات از دهه‌هاي چهل وپنجاه ميلادي قرن بيستم آغاز شد و انسان‏شناسان به نقش شهرها كه در جهان امروز باعث تغييرات عمده‏اي در شيوة زندگي و شكل‏گيري تعاريف فرهنگي جديد شده‌اند، توجه كردند. بشام نقش تغيير و جهان‌شمول شدن تغيير پس از جنگ جهاني دوم و پي‌آمدهاي تغيير را در شكل‏گيري اين شاخه از علم انسان‏شناسي، مهم مي‏داند.
افزون بر اين، وي به نگرش ضد استعماري توجه كرده واضافه مي‌كند كه اين نگرش در كشورهاي تازه به استقلال رسيده، به دليل مهاجرت و اقامت تعداد كثيري از نخبگان بومي كشورهاي غربي براي آموزش در دانشگاه‏هاي غربي بود. در خلال اين سفرها، حقيقتي براي آن‏ها مكشوف شد كه براي آن‏ها ناراحت‏كننده بود. آن حقيقت، اين بود كه علم انسان‌شناسي، مردمان موسوم به�ابتدايي‏� را مورد مطالعه قرار مي‏دهد، به اين دليل كه اغلب انسان‏شناسان در همين محيط‏هاي استعماري به مطالعه مي‏پرداختند، اين مكان‌ها عموماً موطن اين نخبگان بود و در عوض، علم جامعه‏شناسي، جوامع متمدن و غربي را مورد مطالعه قرار مي‏دهد. پيوند انسان‏شناسي با مردمان �ابتدائي� به اين تفكر منجر شد كه تداوم حضور انسان‌شناسان غربي را در اين كشورها نوعي توهين قلمداد كنند و دست به تغييري در نگرش خود نسبت به انسان شناسي بزنند و به اين ترتيب پارادايم انسان‏شناسي را ازمحدودة حوزة ابتدايي وساده خارج كرده، به حوزة جوامع پيچيده و شهري گسترش دهند.
همان‌گونه كه ذكر شد، فصل اول و آخر كتاب بشام معرفي انسان‏شناسي شهري و روش‏شناسي اين شاخه از انسان‏شناسي است. بقيه فصل‌ها به موضوعات اين شاخه تخصصي و تحقيقاتي كه در قالب اين موضوعات توسط انسان‏شناسان شهري انجام گرفته، پرداخته است. از نكات قابل توجه كتاب بشام پاسخ روش‏شناختي او براي مطالعه در شهرهاست. وي پس از معرفي دو روش پايه‏اي و اساسي انسان‏شناسي كه عبارتند از مشاهدة مشاركتي و كل‎‏گرايي سوالاتي در مورد به‏كار بردن اين روش‏شناسي درگسترة جامعه شهري مطرح مي‏كند. براي مثال بشام اين پرسش را پيش مي‌كشد كه با توجه به آن‌كه روش‌شناسي انسان‌شناسي براي مطالعه بر جوامع كوچك و عناصر و اطلاع‌رسان‌هاي محدودي طراحي شده است ، گذر به شهر با پيچيدگي و تنوع و فراوني عناصر آن چگونه امكان‌پذير خواهد بود؟ آيا گستره وحجم بزرگ شهر سبب نخواهد شد كه مطالعة انسان‌شناس شهري سطحي وكم عمق شود؟ بشام، براي پاسخ به اين سؤالات و به كاربردن روش‏شناسي دقيق كه به تحريف واقعيت جامعة شهري منجر نشود، كاربرد شيوة خاصي را در روش‏شناسي توصيه مي‏كند. به اعتقاد او اين روش‏شناسي، در متن، ماهيت و ذات انسان‏شناسي نهفته است. انسان‏شناس با اين تمهيد روش‏شناختي است كه مي‏تواند يك متن يا يك پديده را مورد بررسي دقيق قرار دهد. تمهيد روش‏شناختي توصيه شده توسط بشام براي بررسي متن شهري، محدود كردن حوزة ميداني و انتخاب يك زمينة فرهنگي مشخص در جامعة كلان شهري است.
او معتقد است بخش‏بخش كردن حوزه‏هاي شهري و گنجاندن حوزه‏ها در قالب محله يا زمينة فرهنگي با محدودة مشخص، مي‏تواند تمهيدي باشد براي به كارگيري روش‏شناسي پايه‏اي انسان‏شناسي در متن شهري.او معتقد است در حوزه شهري، محققين انسان‏شناس بايد مطالعات اجتماعي سطح ميانه‏اي را جستجو كنند كه هم روش مشاهده مشاركتي و هم روش كل‏‎گرايي درآن قابل به‏كارگيري باشد.بشام در فصل آخر كتاب خود روش‏هاي تكميلي را برمي‏شمارد كه همراه با روش‏شناسي پايه‏اي مي‌توانند در مطالعات شهري موردستفاده قرار گيرند. روش‏هاي تكميلي ارايه شده در فصل آخر كتاب بشام عبارتند از: اتنوگرافي خرد‌شهري ، فن‌ معنا‏شناسي قومي و فن‌شبكه‏اي ، مصاحبه‌هاي رسمي، اتنوگرافي كلان شهري ، و�
وي در فصول ديگر كتاب كه به موضوعات انسان‏شناسي شهري مرتبط است، به‏كارگيري اين روش‏هاي تكميلي را با ذكر نمونه‏هايي تشريح مي‏كند. در واقع او از يك طرف موضوعات انسان‏شناسي شهري را در اين فصول معرفي مي‏كند و از طرفي ديگر روش‏شناسي تكميلي را با بسط موضوع در هر بخش نشان مي‏دهد. به عنوان مثال در فصل پنجم كتاب، يكي از انسان‏شناسان مشهور به نام اسكار لويس با توجه به موضوع در متن شهري با روش‏شناسي تكميلي معرفي مي‏شود كه مي‏تواند مثال موردي دراين باره باشد. كار عمدة لويس، مطالعة فقر شهري و فرهنگ فقربود. وي براي مطالعة اين موضوع از فن زندگي‌نامه استفاده مي‌كرد. لويس معتقدبود با به‏كارگيري اين روش در يك متن شهري مي‏توان به يك معني واقعي دست يافت. مثلاً براي بررسي و مطالعة عميق يك خانواده از طريق اين روش مي‏توان به معني واحد مؤثري رسيد كه به ديگرخانواده‏هايي كه در موقعيت مشابه اين خانواده زندگي مي‏كنند، قابل‌تعميم باشد. خانواده سانچز، حاشيه‏نشينان مكزيكوسيتي از مطالعات لويس با اين روش تكميلي است و لويس توانست با اين روش‏شناسي مسئله فرهنگ فقر را ارائه دهد. او فرهنگ فقر را منعكس كنندة وجود محروميت‏هاي اقتصادي، نابساماني اجتماعي يا فقدان يك پديده يا يك حالت خاص نمي‏داند بلكه علاوه بر اين‏ها وضعيت و حالتي مثبتي مي‏داند كه سودمندي‏هايي دربردارد و بدون آن، شخص فقير به سختي مي‏تواند در شرايطي كه براي او وجود دارد به زندگي بپردازد، در واقع فرهنگ فقر از ديدگاه لويس، روشي از زندگي است و بهترين مكان براي مطالعة اين فرهنگ را محلة فقير‏نشين شهري مي‏داند. همان‏گونه كه مشاهده مي‏شود، روش تكميلي در يك متن شهري با زمينة فرهنگي مشخص در كتاب بشام به خوبي معرفي مي‏شود و خواننده را با نحوة به كاربردن آن با يك مثال‏واره آشنا مي‏سازد.
همان‌گونه كه گفتيم انسان‏شناسي شهري سه دورة دودهه‏اي را تا به حال پشت سرگذاشته است. نسل‏هاي انسان‏شناسي شهري در طي دوره‏هاي مختلف موضوعات متفاوتي را مورد مطالعه قرار مي‏دادند.
نسل اول‏ انسان‏شناسي شهري كه متعلق به دو دهة اول يعني دهه‌هاي چهل و پنجاه بود. درپي يافتن بقاياي زندگي روستايي در شهر بود. اين نسل را مي‏توان در نزد انسان‏شناسان مكتب منچستر ديد كه درپي يافتن قبايل و قبيله‏‎گرايي در شهرهاي آفريقاي مركزي بودند و حتي مفهوم باسازي قبيله‌اي را ابداع كردند.
دو دهة دوم يعني دهه‌هاي شصت وهفتاد قرن بيستم تا حدودسال1980 ،نسل دوم انسان‏شناسي، موضوعات اصلي انسان‏شناسي در گذشته را، در شهر جستجو مي‏كردند. در اين دوره، شهر به مفهوم عام كلمه مورد توجه نبود، اكثر انسان‏شناسان شهري اين دوره مسايل خاصي هم‌چون مهاجرت، خويشاوندي، قشربندي اجتماعي، سازگاري و نحوة سازگاري مهاجران، نقش‏هاي اجتماعي و غيره را در شهر جستجو مي‌كردند.
آغاز نسل سوم انسا‏ن‏شناسي شهري از حدود 1980 ميلادي است كه انسان‏شناسان شهري، علايق‏شان را به‌تمامي جنبه‌هاي زندگي شهري معطوف كردند. براي انسان‏شناسي شهري اين دوره آنچه اهميت دارد،‌ خصوصيات فرهنگ شهري و ويژگي‏هاي شكل‏هاي گوناگون زندگي در شهر مورد مطالعه است اين انسان‏شناسي ديگر به دنبال پديده‏هاي زندگي روستايي و كوچ‏نشين يا مسايل ديگر از اين دست در شهرنيست.
كتاب انسان‏شناسي شهري بشام را بايد متعلق به دورة دوم دانست . با رجوع به فصول دوم به بعد، بشام موضوعات خاص انسان‏شناسي را در شهر جستجو مي‏كند. موضوعاتي هم‌چون مهاجرت ازروستا به شهر، عوامل دفع و جذب، خويشاوندي در شهر، طبقه، كاست و قوميت در جوامع شهري.
با اين وصف اثر بشام، اثر قابل توجهي است و از آثار كلاسيك انسان‏شناسي شهري به شمار مي‏آيد. نحوة پرداخت و زبان شيوا و گوياي وي از شروع تا پايان كتاب و توجه جامع‏نگر و كامل او را چه به لحاظ نظري، تاريخي و روش‏شناختي و چه به لحاظ موضوعي و مثال‏واره‏اي در جاي جاي كتاب مي‌توان ديد.در اين‌جا مي‌توان نگاهي نيز به موضوع شهري در ايران داشت.
اهميت مطالعات انسان‏شناسي شهري در ايران
براي انسان‏شناسي شهري در ايران هيچ پيشينه‏اي نمي‏توان رديابي كرد. در مقايسه با دامنه گستردة ادبيات اين رشته در آمريكا و اروپا، هنوز به‏رغم اهميت مطالعات شهري در ايران به دليل دگرگوني‏هاي به وجود‏ آمدة شهري در سال‏هاي اخير و وجود خصوصيات فرهنگي و اشكال گوناگون آن، بررسي و شناخت آن از اين منظر مورد توجه قرار نگرفته‏ است و زمينة وسيعي را جهت كار براي انسان‏شناسان و محققان نسل‏هاي كنوني و آتي عرضه مي‏كند. براي روشن‏ كردن اهميت انسان‏شناسي شهري در مطالعات شهرهاي ايران، لازم است نگاهي اجمالي به دلايل مطالعه از چند زاويه داشته و از اين چند منظر اهميت مطالعة اين رشته در شهرهاي ايران را اجمالاً روشن كرد.
شهرهاي ايران از خصوصياتي منحصر به فرد برخوردارند. منشاء توسعه و تكامل شهرهاي ايراني دلايل گوناگوني داشته است. بسياري از اين شهرها بر حسب كاركردهاي ويژه‏اي به وجود آمده‏اند. و هنوز تحت تأثير همان كاركردها و با تركيبي از عناصر بيروني قرار دارند و بر رفتارها و خصوصيات فرهنگي مؤثرند. از ويژگي‏هاي عمده‏اي كه شهرهاي ايران متأثر از آن هستند ،تنوع و پراكندگي تحت تأثير زمينه‏هاي فرهنگي، قومي، اقليمي است. اين امر خصوصيات و اشكال گوناگوني از فرهنگ شهري را به وجود آورده و بر ساخت كل شهر تأثير گذاشته است.
الف ـ تأثير زيست شهري براشكال زيستي ديگر
با مدرن شدن جامعة ايراني به خصوص در زيست شهري و منشاء تغيير در اين زيست، ‌اشكال زيستي ديگر تحت تأثير اين زيست قرار گرفته‏اند. به گونه‏اي كه زيست عشايري و روستايي در زيست شهري مستحيل شده است. مرزهايي كه در گذشته ميان اين سه نوع زيست وجود داشته برچيده و نفوذ زيست شهري بر زيست‌هاي ديگر بيشتر شده است.
انسان‏شناسي شهري با مطالعة دقيق مي‏تواند، استمرار زيست عشايري و روستايي را در زمينة شهري مورد مطالعه قرار دهد و به اين پرسش پاسخ دهد كه آيا شهرهاي ايران به جوامع شهري واقعي مبدل شده‌اند؟ يا در شهرهاي ايران مجموعه‏اي از زيست‏هاي عشايري و قومي روستايي وجود دارند كه در كنش عمومي مشاركت ندارند و بر ساخت كلي شهر تأثير مي‏گذارند؟‌ در واقع آيا انسجام شهري ايراني وجود دارد يا قبيله و روستا و نظام موروثي پنهان در داخل شهر ادامه داشته و بر مفهوم جامعه شهري غلبه دارد؟ از طرف ديگر تأثير زيست شهري بر زيست‏هاي ديگر چگونه بوده و اين تأثير چه تغييراتي را در ساختار اجتماعي فرهنگي زيست عشايري و روستايي گذاشته است؟ به طور كلي اختلال در سه شكل زيستي در ايران در چند دهة اخير پي‌آمدها و نتايجي به همراه داشته كه شناخت اين مسايل مي‏تواند نقش عمده‏اي در درك خصوصيات و اشكال فرهنگي جامعه ايراني و تغييرات به وجود آمده داشته باشد. انسان‏شناسي شهري با مطالعه در اين زمينه مي‏تواند چگونگي سازگاري مردم را در شهر با پس‏زمينه‏هاي روستايي و عشايري نمايان سازد.
ب‌ ـ گسست شهر قديم / شهر جديد
اين موضوع مي‌تواند يكي از دلايل ديگر اهميت مطالعات انسان‏شناسي شهري در ايران باشد شهرها كه درگذشته داراي طرح و بافت فرهنگي- اجتماعي خاصي بودند. در اين شهرها روابط و كنش‏هاي اجتماعي و خصوصيت فرهنگي نوعي پويش دروني به وجود مي‌آورد. اما تغييرات در شهرها در چند دهة اخير، منجر به گسست و انقطاع شهر با اين گذشته شده و شالوده‏هاي كهن ارتباطات درون شهري و معماري و به طور كلي طرح و بافت نظام اجتماعي فرهنگي از هم گسسته شده است. (حبيبي، 1378)
عناصر جديد كه در شهرهاي ايران وارد شده، بر شيوة زندگي شهري تأثير گذاشته و شهرهاي ايران را به سمت سبك مدرن سوق داده كه خواه ناخواه اين سبك جديد بر رفتار مردم تأثير گسترده‏اي داشته است. انسان‏شناسي شهري سعي دارد يك ديدگاه انسان‏شناختي براي مطالعة زندگي شهري در فضا و زمان سبك جديد شهرها نسبت به فضا و زمان سبك قديم شهرها به دست دهد و تغييرات و تحولات اين انتقال را مورد كنكاش قرار داده و نفوذ و تأثير شهرها بر الگوي سبك جديد زندگي مردم را مورد بررسي قرار دهد. در واقع انسان‏شناسي شهري سعي دارد با مطالعة تطبيقي زندگي شهري در زمان ومكان در اين دو سبك به نتايج مفيدي دست يابد.
پ ـ مهاجرت روستايي
يكي ديگر از پديده‏هايي كه در چند دهة اخير مي‏توان در شهرها مشاهده كرد روانه شدن سيل گسترده‏اي از جمعيت روستايي و عشايري به شهرها و در پي آن افزايش جمعيت شهري است. فروپاشي شيوه‏هاي توليدي سنتي در جامعة ايراني كه نقطة اوج آن به اصلاحات ارضي در دهة چهل برمي‏گردد به عنوان نقطة عطفي در روند شهرنشيني در ايران قابل بررسي است. اين روند شهرنشيني از سال 1340 تا 1360، نرخ جمعيت شهري را 5/34 درصد به 51 درصد رساند ورشد اين نرخ هنوز ادامه دارد. تا قبل از اصلاحات ارضي،‌ ايران كشوري روستايي ـ عشايري بود و اكثر مردم در جوامع روستايي يا عشايري زندگي مي‏كردند، اما با پيدايش دولت مدرن و سياست تخته‏قاپو كردن و مصرفي شدن جامعة ايراني به دليل پيدايش دلارهاي نفتي و افزايش خدمات پس از اصلاحات ارضي درصد شهرنشيني روند رو به افزايش داشت و اكثر مردم را در خود جاي داده است.(حساميان،1377 ، مك كي 1380)
درچند دهة اخير، در برخي از شهرها ميزان رشد مسئله‌ساز بوده است. حركت از روستا و اجتماعات كوچك به جامعه شهري با ابعاد بزرگ تغييرات عمده و گسترده‏اي در شيوة زندگي شهري و الگوي كنشي و روابط اجتماعي و هم‌چنين در سنت‏هاي فرهنگي از يك زمينة روستايي ـ ايلي به زمينة شهري به وجود آمده است. با توجه به روستايي و ايلي بودن بسياري‌ از مردم شهرهاي ايران و سكونت آن‏ها در شهرها يكي از مسايلي كه مي‏توان به آن توجه كرد، گسست يا عدم رابطه ميان فرهنگ و سرزمين است. به اين معني كه آيا مرزهاي جغرافيايي مشخص براي فرد شهري با زمينة فرهنگي روستايي گسسته شده يا ادامه دارد؟ با توجه به شرايط اجتماعي مدرن و شهري شدن اكثر مردم ايران در شهرها، افراد از فضاهاي فرهنگي وجغرافيايي خود كنده و به مكان جغرافيايي و فرهنگي جديدي با خصوصيات و ويژگي‏هاي نو پرتاب شده‏اند. اين فرايند كه در اكثر شهرهاي ايران ديده مي‏شود و داراي نتايج و پي‌آمدهاي روان‏شناختي، اجتماعي،‌ فرهنگي فراواني بوده است. در واقع، انسان‏شناسي شهري سعي دارد در بحث مهاجرت به عوامل دفع و جذب آن بپردازد. هم‌چنين سعي دارد اين موضوع را روشن سازد، آيا زمينه‏هاي روستايي، ايلي در زمينه‏هاي شهري استقرار دارد يا نه؟ اين استقرار در چه زمينه‏هايي است؟ چه تأثيري بر روابط اجتماعي و به طور كلي در ساخت پي‌آمدهاي مهاجرت، الگو‏هاي اسكان مهاجران ـ مثلاً زاغه‏نشيني، حاشيه‏نشيني، كپرنشيني ـ و وضعيت آن‏ها در شهرها داشته است؟ واز اين راه احتمالاً بتواند به نتايج مفيدي از اين واقعيت‏هاي اجتماعي و فرهنگي مدرن دست يابد.
ت ـ كريولي شدن فرهنگ
دليل ديگري كه مطالعات انسان‏شناسي شهري مي‏تواند در ايران اهميت داشته باشد، كريولي شدن فرهنگ شهري در شهرهاي ايران است.
مفهوم كريول در زبان‏شناسي وفرهنگ‌شناسي به كار مي‏رود. زبان يا فرهنگ كريول پديده‌اي است كه به صورت يك زبان كاملاً تحول يافته با يك رشته قواعد كامل و واژگان وسيع تكامل يافته باشد. (پلاك، 1375) به عبارت ديگر، زبان يا فرهنگ كريول به پديده‌اي مي‏گويند كه از تركيب دو زبان يا فرهنگ مختلف پديد آمده باشد اين مفهوم را مي‏توان در فرهنگ‏هاي شهري نيز مشاهده كرد. اكثر شهرهاي ايران داراي فرهنگ شهري خالص و ناب گذشته نيستند. با ورود به عرصه مدرن و تحولات گسترده در ايران و تأثير مدرنيته بر فرهنگ شهري،‌ اكثر شهرهاي ايران در واقع داراي آميزه‌اي از نفوذ فرهنگ بيرون و سنت‌هاي محلي، به عبارت ديگر همان فرهنگ كريول شده هستند.
دامنة زندگي مردم اكثر شهرهاي ايران از حدود و حصار خود شهرها و ايران فراتر رفته است. در اكثر شهرها، مي‏توان به پيوستارهاي فرهنگي برخورد كرد كه يك سوي آن مربوط به كلان‏ شهرهاي اروپايي و آمريكايي (عناصر مدرنيته) و سوي ديگر آن به فرهنگ ملي و سنت محلي مربوط مي‏شود. در اكثر شهرهاي ايران ديگر فرهنگ ناب شهري مفهومي نيست كه بتوان آن ‌را در محدودة همان شهر مشاهده كرد. در اين‏جا بايد توجه داشت كه مفهوم كريولي‌شدن فرهنگ‏هاي شهري ايراني مترادف با تركيب پيوندي يا التقاطي‌شدن فرهنگ‏ها نيست، بلكه دقيقاً به اين معنا است كه از تركيب دو يا چند فرهنگ متفاوت، فرهنگ جديدي پديد آمده كه مانند زبان كريول جاي خود را پيدا مي‏‏كند و عمق تاريخي مي‏يابد.
بنابراين، انسان‏شناسي شهري در حوزه شهرهاي ايران مي‏تواند به چگونگي جذب و پذيرش فرهنگ جهاني در فرهنگ محلي و به وجود آمدن شيوة خاصي از زندگي اجتماعي فرهنگي در شهرهاي ايران بپردازد. به بيان ديگر كريولي‌شدن فرهنگ شهرهاي ايران در همه جا و در همه وقت يك گونه و يكسان نيست. بنابراين انسان‏شناسي شهري مي‏تواند اين نايك‌سان و ناهم‌گون شدن فرهنگ شهرهاي ايران را نمايان سازد. دليل اين امر پراكندگي شهرهاي ايران با زمينه‏‏هاي فرهنگي قومي و گونه‌شناسي‌هاي متنوع است كه كريولي‌شدن فرهنگي متنوع و منحصر به فرد خود را به وجود مي‏آورد.
ث ـ تعدد وتنوع قومي
از موضوعات ديگر مورد مطالعه در انسان‏شناسي شهري كه مي‌تواند توجه اكثر انسان‏شناسان شهري را جلب كند و در ادبيات اين رشته حضور برجسته‏اي دارد، تنوع قومي در شهرها است. اين رشته در ادبيات حضور برجسته‌اي دارد.
همان‏گونه كه در بحث مربوط به موضوعات انسان‏شناسي شهري ذكر شد، انسان‏شناسي شهري بخشي از مطالعات خود را بر روي شكل‏گيري جماعت‏هاي ويژه در بعضي محله‏هايي كه جداسازي قومي در آن‌ها اتفاق افتاده متمركز مي‌كند ايران نيز مجموعه‏اي نامتجانس از گروه‏هاي قومي و انساني مختلف است. در واقع، مجموعة ناهمگوني از اقوام و مليت‏هاي مختلف نژادي، زباني، مذهبي، فرهنگي است. ( القايي، 1378 واحمدي 1378). اين تنوع تا قبل از مدرن شدن ايران در مرزهاي اقليمي و جغرافيايي خود محدود بود و اختلاط و هم‌جواري ‏ در آن مشاهده نمي‏شد. اما با مدرن‌شدن جامعة ايراني و اهميت شهرنشيني و افزايش درصد شهرنشيني سريع و انفجار جمعيتي شهرها به دليل مهاجرت بي‏رويه روستاييان و عشاير و گروه‏هاي قومي به شهر‏ها پديده‏‏اي را به وجود آورد كه مي‏توان، از آن به نام هم‏جواري1و همسايگي گروه‏هاي قومي در شهرها نام ‏برد. تركيب ساختار شهرهاي ايران نه تنها از همين رويكرد تنوع قومي برخوردار شده، بلكه در برخي موارد هر گروه قومي مشاغل ويژه‏اي را برگزيده و محله‏اي را چه براي‌سكونت وچه به عنوان محل اشتغال، اشغال كرده‏اند. اين جداسازي قومي و شغلي، مسايلي هم‌چون محله‏بندي‏ها و تأثير آن بر بافت شهري،‌ هويت‏يابي، خاص‏گرايي شهري و بسياري از مسايل ديگر را به دنبال داشته كه هريك مي‏تواند در انسان‏شناسي مورد مطالعه قرار گيرد. به طور كلي پديده قوميت وهم‌جواري در اكثر شهرهاي ايران اهميت بسيار داشته و جاي بررسي و مطالعه فراواني دارد.
علاوه بر موضوعاتي كه در زمينة‏ اهميت انسان‏شناسي شهري در مورد شهرهاي ايران ذكر شد، موضوعات متنوع ديگري چون: خانواده و خويشاوندي در شهر،‌ جرم و بزه‌كاري شهري، خرده فرهنگ‏هاي شهري، عمل‌كرد نهادها و سازمان‏هاي شهري و نحوه ارتباط مردم با آن‌ها درشهرهاي ايران وجوددارد‌ كه هريك مي‌توانند به عنوان دست‌مايه‌اي براي مطالعه و بررسي قرار گيرند

منابع:
ـ احمدي ،حميد، 1378، قوميت وقوم گرايي درايران، تهران، نشرني.
ـ الطلايي، علي، 1378، دربحران هويت قومي ايران، نشر شادگان.
ـ بيتس، دانيل، پلاك، فرد، 1375، انسان شناسي فرهنگي، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، انتشارات علمي.
ـ حبيبي، محسن، 1378، ازشارتاشهر، تهران، انتشارات‌دانشگاه تهران.
حساميان، فرخ و ديگران، 1377، شهر نشيني درايران، تهران، آگاه.
- مك‌كي، ساندرا، 1380، ايراني‌ها(ايران،اسلام، روح بك‌ملت)، ترجمه شيوا رويگريان، هران، ققنوس.


* UrbanAnthroplogy, Richard Basham, Sydney, MayFild Publishing Company, 1980.
انسان ‏شناسي شهري، ريچارد بشا

تأمّلی بر مفهوم "اجتماعی


اندیشۀ دورکیم

موضوع مرکزی اندیشۀ دورکیم یعنی مناسبات افراد با اجتماع ، رهیافت درونی مقصد این نوشته را بنا می نهد .
افراد در این نگرش حامل " هستی فردی " و اجتماع ، حامل " هستی اجتماعی " می باشد . از همین منظر هستی اجتماعی به واسطۀ نوعی مضمون - ساخت نضج یافته است .
مضمون ( محتوا ) در این پیکرۀ معنایی واجد مفهوم " وجدان یا اجماع جمعی " ( ناظر بر وحدت انسجام یافتۀ اجتماعی ) و ساخت ( فرم ) گویای توضیح نظم " همانند - متمایز "
( مکانیکی - ارگانیکی ) است .
در این بیان ، دورکیم " وجدان یا روح جمعی " را بر پایۀ مجموعه پارامترهای فرهنگی به تقسیم : فرمانها ، ممنوعیّات ، ارزشها و مقدّسات به مثابه عامل پیوند در اجتماع معرّفی می نماید .
او سپس به بیان صفت های دیالکتیکی " فرد - جامعه " در این منظومه می پردازد که دستگیری خاصّی از بیان " جامعه " و خاصّه " اجتماعی " نمی کند و بیشتر به انشاء و تطبیق دو رویکرد متفاوت در مناسبات اجتماعی برآمده است ، آنهم در جایگاه تبیین نقش فرد در هنگامۀ جامعه .
فلذا علاوه براین توضیح خاص و هماهنگ ، نوع انگارۀ مسلّط بر تاریخ اندیشۀ دورکیم و معاصرانش ، بازنمای نوعی کل گرایی در تمامی سطوح تبیین مقام نظری مفهوم جامعه و متعاقباً مقسومات اجتماعی است . این پارادایم ، معرّف اصل تقدّم " نوع اجتماعی " بر " نمود فردی " است که لزوم نگرش و التزام ساخت گرا را دراین اندیشه متذکّر می شود .
بر همین منوال ، بازتعریف کل از منظر اجزا برای مفهوم اکتسابی و عارضی " اجتماع " در تقابل محوری اندیشۀ دورکیم ( فرد - جامعه ) بر مبنای " تعریف خاص " ِ اجزای یک کل که منعکس کنندۀ مفهوم آن کل است ، با دو مؤلّفۀ بنیادی مأخوذ از " مضمون - ساخت " مذکور یعنی " تعامل " و " توافق " در بیان تحلیلی ِ مقصد نوشتار ملحوظ می شود . " تعامل " ناظر بر ساخت و " توافق " ناظر بر مضمون می باشد .
این همه امّا ، تلاش نظری - مفهومی کلان در باب انشاء منظر " اجتماع " در ملاحظات خاصّ انتزاعی است که وظیفۀ انضمامی اش بر عهدۀ " جامعه " به مثابه واقعیّت عینی ، نمود مستقیم و مستمر می یابد .
نکتۀ آخر در این بخش ، اشاره به اولویت بندی " تعامل - توافق " به مثابه مضمون - ساخت مرکزی و مغزی مفهوم اجتماع و اجتماعی است . همچنان که دورکیم در تقسیم بندی نخست در مضمون - ساخت پیشین ، تمرکز مطالعاتی و توجّه نگرشی خود را بر " وجدان جمعی " نهاد ، اکنون نیز این مداقه را روانۀ ضلع " محتوایی " تحلیل نهایی یعنی اصل " توافق "ِ مستحصَل ساخته و نتیجۀ واپسین اجتماع را همچنان که باورنهفته در" مرام کارکرد گرایانه "
( Functional manner ) تبیین می کند ، در" وفاق " جستجوگر است .
حجم ادبیّاتی - لفظی متراکم در نوشتار پیشگامان کلاسیک جامعه شناسی که حاوی رویکرد ارگانیستی ، کل گرا ، تکاملی ، تاریخی ، پوزیتیویستی ، اثباتی و تجربی است وبه نوعی سوسیالیستی و حامی حقوق جمع می نماید ، این استنباط را به استدلال می رساند .

پیوست :
آرون ، ریمون . مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی ، ترجمۀ باقر پرهام ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، پاییز 1382 . صفحات 361 تا 374 .



اندیشۀ وبر

وبر به اعتبار مداقه در مفهوم " ذهنیّت " در تفکّر، تحلیل و تبیین جامعه شناختی ، پیرو اصول شناختی - روشی " تفهّم " ، منظر و مطمح اندیشه اش را بر " معنای ذهنی " استوار می سازد . بر همین منوال جستجوی همارۀ " معنا " در محصَّلات فکری او قطب نمای شناخت و نزدیکی پویش درون کاوانۀ تجلیّات اجتماعی است .
بر این مبنا ، بنای نظری او همانا مضمون - ساخت فلسفی " ایده - مادّه " به مثابه عناصر مغزی " ذهنیّت - عینیّت " ( Subjectivity - Objectivity ( ، پای " انگیزه - کنش " را تؤامان به تحلیل های اجتماعی می گشاید . فلذا در بیان مفهوم جامعه و اجتماعیّات ، " کنش متقابل " ( ( Interaction به مثابه " تنظیم و کنش ذهنیّات عامل بر اساس یکدیگر " ، نقش بنیادی و محوری می یابد .
وبر سپس در توضیح " کردار" به دو نوع رفتار متمایل می شود ، او رفتار انسانی را از منظر کنش میان فرد یا افراد عامل بر اساس معنای ذهنی و رفتار اجتماعی را بر پایۀ همین کنش با اضافات جهت گیری و ارتباط با دیگری یا دیگران تبیین و پرداخت می کند .
بر این اساس و به واسطۀ تطیبق این دو نوع رفتار ، معنای مأخوذ " اجتماعی " در بیان
" معنای ذهنی عامل مرتبط " به اعتبار " جهت گیری هدفمند " ، بازیابی می شود .
او در ادامه ، به واسطۀ رویکرد سنخ شناختی (Approach Typological ( ، رفتار اجتماعی را بر اساس دو فرآیند " جماعتی شدن " ( Communalization ( و " جامعه ای شدن " ( Aggregation ) به تفکیک نوع پیوند ( عاطفی - عقلانی ) می پوید .

پیوست :
وبر ، ماکس . مفاهیم اساسی جامعه شناسی ، ترجمۀ احمد صدارتی ، نشر مرکز ، تهران ، اسفند 1383 . صفحات 33 تا 81 و 109 تا 114



اندیشۀ پارسونز - چلبی

بر اساس نظریۀ پارسونز که چلبی بر مبنای آن نظم اجتماعی را بسط و انشاء داده است ، معنای " اجتماعی " از رهیافت ادراک مجموعه مقولات مرتبط شامل " افراد " ، " تعاملات " و " ما " استحصال می شود . در این پیکره مسیر پیدایش جامعه در سطوح خرد تا کلان بر منوال فردیّت ، ادخال ، شخصیّت و تعامل تا " ما " به مثابه هویّت مستقل اجتماعی فراهم می آید .
نگرۀ بنیادی این تألیف ، بر پویش انسجام ( Integrity ) در فرآیند تشکّل و تجمّع
( Association ) در ساختار خرد - کلان حیات سیستماتیک عنصر " جامعه " ( Society ) قرار یافته است . آنچه به عنوان نظم در این بینش تجلّی می یابد ، شکل تداوم مبادله ای تمامی اجزاء دخیل با فرمت های تقارن و تجانس اِجیلی ( AGIL ) در اشکال و مقیاس خرد - میانه - کلان است . بر همین اصل ، جامعه به عنوان شبکۀ n ام از شبکه های روابط اجتماعی معرّفی می گردد .
" ما " به مثابه عنصر اصلی و نهایی تحدید مفهومی " جامعه " به اعتبار تبیین " اجتماعی " ، خود به سبب پاره ای ملاحظات رو به تجمیع و توحید ، در جایگاه " کلّ "ِ مأخوذ از تعاملات با صبغۀ اظهاری ( تعامل به مثابه هدف ) ، بیانگر اصلی مفهوم " اجتماعی " در معنای
" انگاره های منظّم و نسبتاً پایدار تعاملات " ِ بینا فردی ( در سطح خرد ) و بینا گروهی ( در سطح کلان ) می باشد .
چلبی در کتاب معروف خود ( جامعه شناسی نظم ) می نویسد :
" ... همچنان که از سطح خرد دور می شویم ، شبکه هایی با مراتب مختلف از افراد و " ما " ها ( یا گروه ها ) و تعاملات آنها مطرح می شود . " ( بیان ایجابی مفهوم " اجتماعی " )
و در جای دیگر متذکّر می شود :
" ... " ما " با از دست دادن بُعد اجتماعی خود و همزمان با از دست رفتن هویّت جمعی افراد نسبت به ما ، تبدیل به نوعی " تجمّع " ( Aggregate ) می شود . " ( بیان سلبی مفهوم
" اجتماعی " )
این " ما " همان مؤلّفه ایست که پارسونز در تفکیک حوزه های کارکردی جامعه ( در مقیاس کلان ) در قالب الگوی اِجیل ، به حوزۀ " اجتماعی " با کارکرد " انسجام " یا یگانگی
(Integration ) به طور مستقیم مربوط می داند . از آنجا که او صفت " اجتماعی " را در معنای اختصاصی در این محل به کار برده و سپس در دیگر حوزه های مدلش به سایر مقولات مرتبط تسرّی داده و همانند دیگر جامعه شناسان به استخدام می گیرد ، بخشی از اندیشۀ او در این باب دچار خلط و همپوشانی ( Overlap ) می گردد .

پیوست :
چلبی ، مسعود . جامعه شناسی نظم ، نشر نی ، تهران ، 1384 . بخش اوّل ، صفحات 11 تا 50 .



مقایسه

دورکیم " اجتماعی " را بر " تعامل - توافق " ِ اجزاء آن ( افراد جامعه ) می نمایاند و بر "توافق" و محصول نهاییش " وفاق " به منزلۀ روح و روان جامعه ( وجدان جمعی ) تأکید می ورزد . وبر " اجتماعی " را در مجموعه کنش متقابل هدفمند و معنادار بررسی می کند و جامعه را برآمده از سلسله رخدادهای ارتباطی توسّط ذهنیّات عامل و انتقال معانی ذهنی از این رهگذر در اثر تکرار نمادین قلمداد می کند و به بازخوانی ، روانکاوی و پشت خوانی رفتار از رهیافت تفهّم به واسطۀ اضافۀ تبیین تفسیری به تبیین تعلیلی تأکید می ورزد .
سر آخر ، در اندیشۀ " پارسونز - چلبی " ، این عنصر " ما " ست که به مثابه عنصر اصلی و اساسی هویّت و هستی اجتماعی به تکرار منظّم و پایدار تعاملات بینا فردی و بینا گروهی در سطوح خرد - کلان و با صبغۀ اظهاری پدیدار می شود .
از مقایسۀ این سه برداشت نمونه از معنای " اجتماعی " در این سه دیدگاه ، این نتیجه به دست می آید که هر سه ، آن چیزی را اجتماعی می نامند که برآیند تعاملات معنوی افراد اجتماع با هم است، یعنی خوانش این مفهوم از ادبیّات موضوعی جامعه شناختی ، حاوی و حامل رویکرد ذهنی ( Subjective Approach ) به مقولۀ جامعه است .
این ذهنیّت ( Subjectivity ) در بیان دورکیم به فضای مشترک ارزشی - باوری ( فرهنگ ) در قالب کارکردی اجتماعی مسلّط ( وجدان جمعی ) ، در بیان وبر به معانی ذهنی پشت رفتار اجتماعی ( به مثابه انگیزش رفتاری ) در قالب اجرایی متقابل ( به مثابه کنش رفتاری ) و در بیان پارسونز - چلبی به تجلّی متکثّر مجموعه تعاملات اظهاری ( تعامل به مثابه هدف ) اطلاق می شود .
بازخوانی معنا گرا ، ذهنی و ایده محور مفهوم " اجتماعی " و تکیه بر قطب مضمونی - محتوایی در " مضمون - ساخت " های :

[ وجدان جمعی - ساخت اجتماعی ( همانند / متمایز ) ] یا [ توافق - تعامل ] ... ( دورکیم )
[ انگیزش ( معنای ذهنی ) - کنش ] .......... ( وبر )
[ تعامل اظهاری - تعامل ابزاری ] ............ ( پارسونز - چلبی )


نتیجه


از این بررسی این نکته آشکار می شود که جایگاه و خاستگاه مفهوم " اجتماعی " در ذهنیّت جامعه شناختی ( Sociological Subjectivity ) جای گرفته است . این رویکرد به اقتضای منزلت مستتر ایده و معنا در اندیشۀ شناختی " جامعه " ( به مثابه شکل عینی و انضمامی زندگی جمعی ) ، گویای فهم و اولویت ذهن جامعه در مقام کنکاش عمقی - درونی ِ آن است .
بازتاب این همه در گرایش فلسفی - شناختی به جامعه نهفته است . از همین روست که آنچنان که در مقدّمۀ این نوشتار آمده است ، ایجاب شناخت دقیق موضوع این پژوهش به رفتار درون کاوانۀ محقّق در بررسی مضمون - ساخت متصوّر جامعه ، منوط و مبذول است . همان که در مکش عصارۀ مفهومی و درون - بافتی تؤامان " جامعه - شناخت " ِ � اجتماعی � از بستر آرای این سه اندیشمند ، خود را به تجلّی " اجتماعی به مثابه معنا " در مقام " مضمون " در صور" ساخت " به انحاء � فرهنگی - فضایی � ِ منضَمَم ، در بهای نوعی باور نسبت به باور ، بازگوست .
نکتۀ مهم امّا ، پیوند بطنی و دیالکتیک " درون - بیرون " ( ذهن - عین ) به آرایش " مضمون - ساخت " در ماهیّت عناصر موجود ( انسان - جامعه ) به مثابه واحد شناختی است ، به سبب پویایی طبیعی و مستمر دیالکتیک مذکور در بطن تمامیّت واحد ( تا زمان برقراری انسان - جامعه)، حرکت به سمت رهیافت شناختی تفسیری ( معناگرا ) و یا تعلیلی ( اثباتی ) ، هر یک موجد نوعی تحیّر است ، همچنان که بیان آزاد تدقیق ترجیع " اجتماعی " این چنین رخ می نماید .



منابع


1. آرون ، ریمون . مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی ، ترجمۀ باقر پرهام ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، پاییز 1382 .

2. وبر ، ماکس . مفاهیم اساسی جامعه شناسی ، ترجمۀ احمد صدارتی ، نشر مرکز، تهران ، 1383 .

3. چلبی ، مسعود . جامعه شناسی نظم ، نشر نی ، تهران ، 1384 .

فرد ، فرهنگ ، جامعه


نخستین مکانیسم این واقعه ( بلوغ اجتماعی ) - یعنی فرآیند هویّت بخشی مشترک نفوس متجمِّع در مکان جامعه - مکانیسم " تصوّر اجتماعی " ( Social Imagination ) است . در این مکانیسم ، مجموعه مؤلّفه های � ایده آل - رئال � فرهنگی مشتمل بر مقولات [مطلوب مانیفست) - موجود ( حیات )] ِ فرهنگ در قالب مجموعه صورت های پارامتریک ، محرّک های بیرونی اجتماعی را برای ترشّح غدد درون ریز اجتماعی ناظر بر جهش فرد به جامعه تعیّن می بخشد . پس " صورت " به عنوان نوعی واسطۀ سازوکاری فرهنگی به شکل متعیّن اجتماعی ، هویّت فردی ( Individual Identity ) را در معنای بلوغ به هویّت اجتماعی ( Social Identity ) بدل می سازد . [ تعیّن - تشکّل ] ِ صورت ، نوعی" واقعیّت اجتماعی " ( Social Fact ) را یادآور می شود و [ تفهّم - تخیّل ] ِ آن بازنمای نوعی" سازش فرهنگی " ( Cultural Conciliation ) است .
هویّت فردی به مثابه تک - پارامتر نهایی " فردیّت " در مواجهه با صورت ، مولّد نوعی درآمد پیشینی برای ورود به عرصۀ " اجتماعیّت " است . این درآمد پیشینی ،" پیشا صورت" را به شکل " هویّت ارگانیک - شخصیّتی " ( Organic / Personal Identity ) تحقّق می بخشد . این هویّت دوگانه که به تأخّر زمانی در مسیر رشد آدمی جایگزین می شود ، واجد اوّلین موقعیّت تجربی زیست اجتماعی درشکلی غیررسمی به عنوان ورودی مکانیسم تصوّر اجتماعی در معنای فرد - جامعه است. در مرتبۀ بعدی این پیشا صورت در وجه غیررسمی در صورتی خاص رسمیّت یافته و کانالیزه می شود . این وجه بیرونی ِ واقعیّت نمای فرهنگی شده همان " صورت " در معنای اختصاصاً جامعه است .
( Face of Social Fact or Facial Social Fact ) انعکاس هویّت فردی با پیشا صورت " هویّت ارگانیک - شخصیّتی " در " صورت " ِ متعیِّن اجتماعی با بار فرهنگی ، پسا صورت " هویّت جمعی " ( Collective Identity ) به عنوان اوّلین محصول اجتماعی شدۀ فردیّت درقالبی غیررسمی پس از گذراندن مرتبه ای رسمی شده وپیشاهنگ " هویّت اجتماعی " ( Social Identity ) می باشد . به عبارتی پیشا صورت � هویّت ارگانیک / شخصیّتی � شکل غیررسمی " فرد جامعه پذیر " و پسا صورت � هویّت جمعی � شکل غیررسمی " فرد جامعه شونده " است و این هر دو انتقال " فردیّت " (هویّت فردی) به " اجتماعیّت " ( هویّت اجتماعی ) را در بستر صورت پذیری رسمی اجتماعی متضمّن می شوند . " ارگانیسم " و " شخصیّت " به عنوان مؤلّفه های هویّت بخش ثانویّه ، هویّت انسانی مستقل ( فردیّت ) را از ساحت انتزاع به ساحت انضمام می رسانند . بدین صورت که فردیّت عامل در ارگانیسم / شخصیّت ، واجد " فرد جامعه پذیر" می شود . پس " فرد جامعه پذیر" صورت انضمامی " فردیّت نخستین " - در شکل و بستر انتزاعی - است و هر یک در زمانی از حیات فرد - جامعه به " این همانی " ( هویّت ) دست می یابند . این هویّت ، عنصر معرّف جایگاه فرد در حیات جامعه است .
هویّت انضمامی " ارگانیک / شخصیّتی " منسوب به " ارگانیسم / شخصیّت " سازندۀ وجه پیشا نمای تعیّن فرد درجامعه در مکانیسم � تصوّر اجتماعی � ِ فرآیند � برون ریزی � ِ " بلوغ اجتماعی " می باشد . این وجه ، پیشا صورت یا " صورتک نخستین " نامیده می شود. در این بخش به دلیل فقدان حیات مفرد اجتماعی ( رسمیّت ) ، این لایۀ هویّت انسانی شکلی غیررسمی می یابد . هر چند در بخش فردیّت ، نظام مند و قاعده یافته است و در عین حال مستعد و ذی وجود جامعه پذیر که به علائم اجتماعی کننده واکنش نشان می دهد . امّا تا مرحلۀ بلوغ ، شکلی خاص به معنای کلیّت واحدِ نهادینه نیافته است . به عبارتی در این مرحله ، وجود انسانی در " مجذوبیّت " به سرمی برد . امّا " صورت " به عنوان وجه مفردۀ اجتماعی، این تکثّر هویّتی فردی را به سامانی وحدت گرا در قالبی تجمّعی و متشکّل ( Collective ) می رساند . در این مرحله وجه پسا نمای تعیّن فرد در جامعه به صورتی جمعی و تشکّل یافته جلوه گر می شود . این وجه ، پسا صورت یا " صورتک دوّمین " نامیده می شود که موجد " هویّت جمعی " به عنوان هویّت انضمامی ثانویّه منسوب به " جمع " است . این هویّت هم بنا به تعریف شکلی بستر مکانیسم تصوّر اجتماعی ، ماهیّت و شکلی غیررسمی می یابد ؛ چرا که بیانگر وجوه غیرمعنایی صورت در شکل و بیانی توده وار می باشد . این " توده " اگرچه حامل ظرفیّت های معنایی صورت ( به مثابه شکل اجتماعی شدۀ فرهنگ ) است ؛ امّا به سبب واقعیّت مستقل توده ، پس ماندهای معنایی خود را در نوعی واپس زنی و فرافکنی ِ برون نگرانه به وجوه غیرمعنایی انتقال می بخشد . همین مسئله در این بخش ، وجه غیررسمی هویّت جمعی را علیرغم گذراندن صورت رسمی جلوه گر می شود .
" صورت " ، شکل اجتماعی شدۀ فرهنگ است که در طیّ بستر و زمان تاریخی در قالب نهادهای جامعه ، متعیِّن و سازه وار شده است که همان طور که از اسمش برمی آید وجه و نمای جامعه از دید بیرونی است . پس صورت ، واجد پایگاه مشخّص اجتماعی است که " رسمیّت " نامیده می شود . این پایگاه مشخّص ، تک معنی ساز و وحدت بخش است و صورتک ها ( پیشا صورت و پسا صورت ) در پهنۀ متقابل و آیینه وار ِ ورت از دو خاستگاه ، بازنمای تحرّک درونی � فرد - جامعه � ( کنش - ساخت ) در طیف :
[ انبساط ( ارگانیسم / شخصیّت ) - انقباض ( جمع ) ] می باشند . به همین دلیل موقعیّت و فضایی غیررسمی و نامتعیِّن می یابند . پارامتر بسط دهنده در قطب انبساط طیف و در قالب ارگانیسم / شخصیّت ، " نیاز" ( Need ) و پارامتر قبض دهنده در قطب انقباض طیف و در قالب جمع ، " هنجار" ( Norm ) است . این کشمکش به نوعی در " صورت " نیز وجود دارد که عناصر کشش - رانش آن در حالت کلّی ، ایده - مادّه است که البته انعطاف آن مدیون نقش فرهنگی صورت در وجه واقعیّت اجتماعی است . در اینجا به سبب هماهنگی بطنی مکانیسم تصوّراجتماعی در قالب تحلیلی ، مسامحتاً " صورت " به عنوان وجهی رسمی ناظربر رویکرد تک معنی ساز با توجّه به قطب های متزلزل معنایی جامعه در نظر گرفته شده است ولی این هرگز به معنای رکود و رخوت نهایی در موقعیّت های صورتی و عدم انعطاف مطلق آنها نیست . امّا شکل هایی ازآنها در قالب هایی معیّن ، با ثبات و وحدت بخش در طول تاریخ و در جوامع مختلف بشری تحت عناوین مشخّص ، واقعیّت هایی رسمی بوده اند که علیرغم تغییرات کیفی دارای کارکردهای معیّن شده اند . صورت به عنوان شکل رسمی بلوغ اجتماعی ، قطب تنظیم ، نظم دهی و ثبات جامعه وصورتک ها به عنوان شکل غیررسمی بلوغ اجتماعی ، قطب تداوم ، توسعه ، تغییردهی ، تغیّر و انعطاف جامعه محسوب می شوند . جالب اینجاست که قطب صورت علیرغم کارکرد تنظیمی خود ، به سبب پیدایش فضاهای غیررسمی ِ دوگانۀ متقابل آیینه وار در پیرامونش به شکل صورتک ، خود موجد کشمکش و تضادی درونی - بیرونی ( نیاز - هنجار) درسطح روبنا و � ایده - مادّه � در سطح زیربنا می باشد . به عبارتی این قطب به عنوان نقطۀ ثقل ترازوی فردیّت - اجتماعیّت در میان طیف صورتک ها ( به مثابه نمایندگان وجوه نهایی فردیّت - اجتماعیّت ) پیوند دهنده و توازن بخش بالانس موقعیّتی فرد در جامعه در بسترهای تضادآمیز و توسعه گراست . امّا وجود فرهنگ در صورت به شکل نهادینه و پایگاهی ، موقعیّت صورت و عناصرمتّصل به آن ( صورتک ها ) را صاحب نوعی پویایی ِ بالقوّه در مسیر" انتقال " ( Shifting ) جامعه می سازد و این نشان دهندۀ دیالکتیک پویایی - ایستایی در مضمون - ساخت است که در این مکانیسم ( تصوّر اجتماعی ) که یکی از مکانیسم های هویّت بخش � فرد - جامعه � در پارادایم بلوغ اجتماعی و به واسطۀ فرهنگ می باشد ، به شکلی بارز و فیزیکال خود را عیان می سازد . در تحلیل کلّی تر باید گفت صورت به مثابه قطب کشش و صورتک به مثابه قطب رانش تعیین کنندۀ کشمکش � فرد - جامعه � در فاز(وضعیّت برتر) ِ فرهنگ ( در بُعد کلان ) و در موقعیّت برتر " انتقال " می باشند .
مکانیسم ِ همزمان " تصوّراجتماعی " ، " تظاهر اجتماعی " ( Social Demonstration ) است که به موجب آن فرهنگ در وجه اخلاقی ( فرهنگ قاضی ) بر ساحت چرخش افقی مکانیسم تصوّر و پیرامون عمود برآن در محور پیشا ظاهر - پسا ظاهر کارآمد می شود . در مکانیسم افقی تصوّر ، فرهنگ در نقطۀ مرکزی ( صورت ) با دو بازوی صورتکی ( پیشا صورت / پسا صورت ) ، موازین و اصول حُکمی ِ دیالکتیک � فرد - جامعه � را در بستر" شکلی " در قالب " احکام اجتماعی " ( فرهنگ راوی ) تحقّق می بخشد و در مکانیسم عمودی " تظاهر " ، این بار فرهنگ به مثابه " اخلاق اجتماعی " ( فرهنگ قاضی ) در نقطۀ مرکزی ( ظاهر )( منطبق برمرکز تصوّر؛ صورت ) با دو بازوی پیشا ظاهر / پسا ظاهر بازگو کنندۀ اصول خُلقی ِ بروز � فرد - جامعه � در بستر " رنگی " می باشد . بدین صورت که پیشا ظاهر به عنوان قطب " همخوان " با رویکرد " فرا باطن " در جستجوی رنگ سازگارِ دوگانۀ � فرد - جامعه � ( همرنگی ) و پسا ظاهر به عنوان قطب " ناهمخوان " با رویکرد " فرو باطن " در جستجوی رنگ نا سازگارِ دوگانۀ � فرد - جامعه � ( ناهمرنگی ) می باشد که پدیدۀ قبض - بسط در راستای این طیف عمودی نیز متعیِّن می شود ، بدین شکل که این بار پسا ظاهر( ناهمخوانی ) عهده دار " بسط " و پیشا ظاهر ( همخوانی ) عهده دار "قبض" خواهد بود . و این هر دو ، اشکال غیررسمی ظاهر مرکزی ( به مثابه مبدأ پیش آمد جلوۀ صورت ) را در راستای ظاهر محوری و درهیأت مکانیسم تظاهر می سازند .
از برخورد این دو مکانیسم ِ همزمان ِ فرآیند برون ریزی ِ واقعۀ بلوغ اجتماعی ، مختصاتی دکارتی با چهار حوزۀ کلان - رفتار ناشی از موقعیّت فرد در جامعه به واسطۀ فرهنگ پدید می آید . این حوزه های چهارگانه عبارتند از :
دگرخواهی ، دگراندیشی ، هم اندیشی ، هم خواهی .
در حوزۀ " دگرخواهی " ، رفتار فرد به شکل هویّت جمعی و به رنگ ناهمخوان ، متقاضی " خواست دیگر " ، در حوزۀ " دگراندیشی " رفتار فرد به شکل هویّت ارگانیک / شخصیّتی و به رنگ ناهمخوان ، متقاضی " اندیشۀ دیگر " ، در حوزۀ " هم اندیشی " رفتارفرد به شکل هویّت رگانیک / شخصیّتی و به رنگ همخوان ، متقاضی " اندیشۀ همسان " و نهایتاً در حوزۀ " هم خواهی " رفتار فرد به شکل هویّت جمعی و به رنگ همخوان ، متقاضی "خواست همسان " است . در منطقۀ هویّت ارگانیک / شخصیّتی ، ایده آلیته و در منطقۀ هویّت جمعی ، ماتریالیته هرکدام بنا به رویکرد فرو باطن / فرا باطن ( ناهمخوان / همخوان ) دگرنوعی / هم نوعی را محک می زنند . به عبارتی احکام ارگانیسم / شخصیّت ، ایده محور و احکام جمع ، مادّه محور اند که هرکدام بنا به رویکرد اخلاقی ِ درونگر ( پسا ظاهر / فرو باطن/ ناهمخوانی ) / برونگر ( پیشا ظاهر / فرا باطن / همخوانی ) ، دیگرگرا( وا گرا ) / هم گرا خواهند شد . مبدأ [ پیشا / پسا ... صورت / ظاهر - فرا/ فرو... باطن - هم / ناهم ( دیگر) ... گرا ]، نتیجۀ انعکاس صورتی - ظاهری در اشکال نهایی موارد زیست موقعیّتی اجتماعی است . بدین معنی که واژه های نخست دلالت بر تقدّم ( پیشاهنگی ) و واژه های دوّم دلالت بر تأخّر( پساهنگی ) هرکدام نسبت به � فرد - جامعه � دارند ، حتّی ( ایده / مادّه ) یِ منعکس هم در بطن مرکزیّت فرهنگی ( صورت / ظاهر ) به تجلّی مانیفست / حیات و هم در کرانه های گسترۀ فرهنگ تصوّر/ تظاهر ( پیشا / پسا ... صورت / ظاهر ) به تجلّی [ ایده آلیته / ماتریالیته ... هم گرایی / وا گرایی ] در کشاکش � صورت ... ظاهر� ، همگان بر پایۀ همین نگرۀ مألوف ( تقدّم / تأخّر) شکل و حیات یافته اند ، حتّی فراتر از این می توان صور دوگانۀ فرهنگ ( احکام / راوی ... اخلاق / قاضی ) به مثابه ضامن پیدایش ، بقا و کنترل � تنظیم / تداوم � ِ جامعه از رهیافت � فرد - جامعه� و به حیات دو مکانیسم تصوّر- تظاهر را بر همین سنجش کاوید . پس برای کنترل معنایی " ایده - مادّه " می توان از مفهوم سازی اجتماعی بهره برده و آن را بدین گونه پردازش کرد :
اشکال " ماتقدّم " جامعه به مثابه پیش آمد ذهنی ( Subjective ) به عنوان ایده و اشکال " ماتأخّر" جامعه به مثابه پس آمد عینی ( bjective ) به عنوان مادّه . در ادامه باید نگریست اینکه هویّت ارگانیک / شخصیّتی بر " ایده آلیته " عاملیّت تنسیقی می یابد به جایگاه پیش نگرانۀ آن برمی گردد که این موقعیّت برای هویّت جمعی به دلیل جایگاه پس نگرانه اش به " ماتریالیته " منتقل می شود . همچنین " هم گرایی " / " دیگر گرایی " ( واگرایی ) در این پیکره بر مبنای فرهنگ قاضی ( اخلاق اجتماعی ) و نوع رویکرد دیالکتیک � همخوانی - ناهمخوانی � ضرورت انتخاب می یابد .
پس " اجتماعیّت " در مفهوم کلان در قالب " صورت / ظاهر " ، فرهنگ را درساحت دوگانۀ [ راوی / حُکمی ... قاضی / خُلقی ] به واسطۀ دو مکانیسم تصوّر / تظاهر بر عضوگیری اجتماعی ِ برون ریزانه دخالت داده و بلوغ اجتماعی را در اشکال نهایی چهارگانۀ کلان - رفتار جلوه گر می شود . وجود دیالکتیک اثربخش و دوگانه در شکل فنری کشش - رانش هم در عناصر قطبی و هم در مرکزیّت تقاطعی محورهای دوگانه گویای فهم انعطافی جریان بلوغ در درون - برون نگاه به جامعه است . این انعطاف از طرفی موقعیّت افراد در جامعه را با رویارویی ِ متقابل ، مستمر ، متصوّر و متظاهر، ملازم ساخته و از طرف دیگر وضعیّت عمومی جامعه را به سبب کشمکش قطبی ِ � ایده - مادّه � ی کلان ِ متعیِّن در� مانیفست / حیات � ِ کلان - فرهنگ در معرض انتقال ، تغییر و تکامل چند خطّی قرار می دهد . این همه به واسطۀ حضور پارامتریک عناصر ثابت در مدخلیّت � فرد - فرهنگ - جامعه � محقّق می شود ؛ عناصری که به گمانی فیزیک پایدار اجتماعی را متصوّر می شوند ، حال آنکه در معنای درون ، نوعی شیمی متغیّر اجتماعی را متظاهر می نمایند و این هردو پابه پای هم سازندۀ " جامعه " در وجه نهایی و � فرد - فرهنگ - جامعه � در وجه میانی خواهند بود . این وجه به عنوان موتور چرخش جامعه در سطح خُرد - کلان ، قابلیّت مطالعاتی وسیعی در قوالب پدیدارشناسانه و تاریخی دارد .

با احترام / به همۀ آنانی که سهم فهم امروز ما را در پهنۀ حیات اجتماع رونق امنیّت بخشیده اند .
سیّد حمید میرهادی / تهران / اسفند 1385

اخلاق تبلیغات در icc


برخی از این استانداردها عبارتند از:

۱ـ بازاریابی نباید تشویق به مصرف بیش از اندازه باشد

۲ـ اندازه بسته های مواد خوراکی متناسب باشد

۳ـ ادعا در خصوص سلامتی و مغذی بودن مواد مبنای علمی داشته باشد

۴ـ بسته های خوراکی نباید به عنوان جایگزین یک وعده غذایی معرفی شود

۵ـ خوراکی و نو شیدنی نباید برای سلامتی مهم جلوه داده شود

۶ـ استفاده از کارتون های شادی بخش برای کودکان قابل قبول است ام نباید آنان را از تغذیه واقعی گمراه کند

۷ـ تبلیغات نباید کودک را به این توهم اندازد که استفاده از یک خوراکی او را محبوب، زرنگ و موفق در مدرسه و ورزش نشان می دهد.

۸ـ برچسب بسته ها باید به حروف و شیوه ای نوشته شود که برای کودک قابل درک باشد.
اتاق بازرگانی بین المللی قواعد بسیاری برای فعالیت های تجاری گوناگون از جمله بازاریابی کالا تدوین کرده است که برای اولین بار در سال ۱۹۳۷منتشر شد و به تازگی چاپ هشتم و به روز شده آن با تمرکز بر شیوه های نوین بازاریابی الکترونیکی منتشر شده است

این اتاق د ر پی انتشار قواعد جدید بازاریابی به منظور مقابله با سو تغذیه ناشی از مصرف مواد غذایی و آشامیدنی تبلیغ شده بویژه برای کودکان ،استانداردهای اخلاقی تبلیغات و بازاریابی بر مواد خوراکی و نوشیدنی را به عنوان الحاقیه جدید به چارچوب نوین استانداردهای اخلاقی تبلیغات و بازاریابی مواد غذایی و آشامیدنی اضافه کرد.

برخی از این استانداردها عبارتند از:

۱ـ بازاریابی نباید تشویق به مصرف بیش از اندازه باشد

۲ـ اندازه بسته های مواد خوراکی متناسب باشد

۳ـ ادعا در خصوص سلامتی و مغذی بودن مواد مبنای علمی داشته باشد

۴ـ بسته های خوراکی نباید به عنوان جایگزین یک وعده غذایی معرفی شود

۵ـ خوراکی و نو شیدنی نباید برای سلامتی مهم جلوه داده شود

۶ـ استفاده از کارتون های شادی بخش برای کودکان قابل قبول است ام نباید آنان را از تغذیه واقعی گمراه کند

۷ـ تبلیغات نباید کودک را به این توهم اندازد که استفاده از یک خوراکی او را محبوب، زرنگ و موفق در مدرسه و ورزش نشان می دهد.

۸ـ برچسب بسته ها باید به حروف و شیوه ای نوشته شود که برای کودک قابل درک باشد.

بررسی چالشی راهبردهای رفتاری


در نهایت ، " رفتار " به عنوان تنها وجه کارکردی و بیرونی فرد- که رونمای تصمیمات پیشینی او در قوالب " تعقّلی" ، " عملی " و " آرمانی " است - در دو رویکرد فردی و اجتماعی با مرزهای تفکیک شده و تفکیک نشده ، خود را متجلّی می سازد .تعاملات احساسی - منطقی در این میان به عنوان متغیّرهای واسطه ای و بینایبنی هم در وجوه زیربنایی و هم در وجوه روبنایی رفتار ، تعیین کنندۀ جنس و رنگ " رفتار " خواهد بود.
گاه ممکن است ضلع یا اضلاعی از این مثلّث استراتژیک پر رنگ تر شود و راهبرد نهایی ِ رفتار فرد را تشکیل دهد ؛ همچنان که در لایه های میانی ، متناسب با نوع برجستگی خاصّ ِ هر یک ، یکی از وجوه احساس یا منطق در تعامل تنگاتنگ پیروز میدان خواهد شد .
این کشمکش ها ، گاه خود آگاه و گاه ناخود آگاه در وجود آدمی جریان دارد که به همان میزان ، نسبت فرد با رفتارش و میزان مسئولیّت های روانشناختی ، جامعه شناختی ، اخلاقی ، اجتماعی و ... او را معیّن می کند . امّا چرخش میانی در این قوالب ، خود متأثّر از فضاهای روانی � اجتماعی فرد و نیروهای پیش برندۀ آن می باشد .
آنچه در نظر عوام " تصمیم " نامیده می شود ، خروجی این کارخانۀ پیچیدۀ درونی است که خود در دل یک کارخانۀ پیچیدۀ درونی - بیرونی و به عبارتی دقیق تر فردی - اجتماعی قرار دارد . امّا در پس این پردۀ ظاهری چه می گذرد تا آنکه افراد به تصمیم های خاص می رسند و در قالب راهبردهای رفتاری آن را عیان می کنند ؟ به عبارتی دقیق تر چگونه نیروهای حیات فردی - اجتماعی آدمی در تعامل و کشمکشی دائمی متأثّر از فضاهای درونی - بیرونی به گونه ای تصمیم ساز ، رفتارساز و در نهایت موقعیّت سازمی شوند ؟
البته هنوز ما در پس پردۀ " کنش " نشسته ایم و به بررسی چالش های پیرامونی آن می پردازیم ولی باید گفت این تنها آغاز قضیه است چرا که بررسی چالشی تغیّرات رفتاری حاصل از کنش فرد و واکنش محیط ( منظور تمام فضای فردی- اجتماعی فرد است ) خود بحثی مفصّل تر و پیچیده تر خواهد طلبید . هرچند وقتی ما صحبت از فضاهای درونی - بیرونی حیات فرد می کنیم ناخود آگاه تمام کنش ها و واکنش های پیشینی گذشتۀ فردی- اجتماعی فرد را لحاظ کرده ایم . و اینجاست که دیدگاه تفهّمی اهمیّت خود را در برابر دیدگاه پوزیتیویسم و اثبات گرا می یابد .
آری همۀ این پیچیدگی ها نشأت گرفته از طبیعت آفرینش انسان ، راهنما و انگیزۀ تلاشهای علمی بشر در حیطۀ علوم انسانی و رفتاری می باشد . غیر از این دیگر چگونه می توان به مطالعۀ انسان نشست ؟ بشر از همین منظر به مطالعۀ جزئیّات و پیچیدگی های رفتاری اش می پردازد . و البته این بحری است طویل و راهی بی نهایت . همین جا می خواهم از فرصت استفاده کنم و بیشتر پیرامون این انگیزه سخن بگویم . بدون شک پویایی علمی و فکری ِ برخاسته از این انگیزه یعنی آنچه که امروز جنبش نرم افزاری نامیده می شود ، بزرگترین سرمایۀ فکری � علمی بشر و غایت تکامل حقیقی اوست . دقّت کنیم این خود " تلاش " و" مجاهدت علمی " است که ارزشمند و راهگشاست . و این سلوک خود تکامل دهندۀ انسان و انسانیّت اوست. امّا رسیدن به نتایجی فعلاً قطعی و بسنده کردن به آنها و تکرار آنها بدون اندیشۀ حرکتی ِ فکری ، همان توقّف و مرگ است که به همان اندازه از علمیّت علم می کاهد . باید دقّت کرد البته مطلقیّات برای شروع و به عنوان اصول بنیادین ضروری و اجتناب ناپذیر است ؛ حتّی مطلقیّات را می توان به عنوان نقاط منتهایی مسیر و افق طریق در نظر گرفت امّا مطلقیّات بینابینی اگر به پافشاری ها و تعصّبات بینجامد ، ما را به همان اندازه از ادامۀ تفکّر و متعاقباً کشف مجهولات باز می دارد . و نباید فراموش کرد فهم اصول مطلق علمی ِ به دست آمده از تلاشهای پیشینی بشر ما را در تجربۀ تکاملی فکری - علمی رهنمون می شود و در غیر این صورت ما حقیقتاً نمی توانیم تکامل را عینیّت ببخشیم . همین به اصطلاح عرق ریزان فکری � علمی است که پیش برندۀ هر چه بیشتر در مسیر تکامل خواهد بود .
بهتر است به مبحث اصلی باز گردیم ؛ تجزیه و تحلیل چالشی راهبردهای پیشینی و پسینی رفتار .
صحبت از قوالب " تعقّلی " ، " عملی " و " آرمانی " به عنوان سه گانۀ معیِّن رفتار است .
در اندیشه ورزی و آنچه نگاه تعقّلی و عقل مدار معرّفی می شود ، نقش اساسی بر تجربه های فکری فرد است. این تجربه های فکری اعم از : دامنۀ اطّلاعات ، قدرت تحلیل ، قدرت بسط و مهارت جمع بندی است . فرد تحت تأ ثیر انگیزه های خواسته و نا خواستۀ فضاهای درونی - بیرونی و با بهره گیری از مقتضیات فکری خاص در نهایت به میزانی از اندیشه ورزی دست می یازد . عنصر " نیاز " که خود وابسته به دستگاه های فیزیولوژیک ، روانی و اجتماعی فرد در فضای دو قطبی زیست اوست ، فرد را در مسیر اندیشه ورزی به قدر کفایت یعنی ارضای نیاز به پیش می برد . البته حالا که بحث نیاز به میان آمد باید گفت انگیزۀ راهیابی به طرق ارضا هم از بسترهای فکری و هم از بسترهای عملی ( مربوط به وجه عمل گرایانه ) می گذرد . در نهایت فرد ممکن است غایتی را به عنوان آرمان برای سقف ارضا در نظر گیرد و در تعاملی شخصی میان اندیشه و عمل که خود به تشخیص شخصی برگرفته از محیط های فکری - اجتماعی به آن دست می یازد ، به سوی آن رهنمون شود . سهم اندیشه ورزی در این میان علاوه بر ماهیّت نیاز و جایگاه فیزیولوژیک و روانی و اجتماعی آن همانطور که گفته شد بیش از هر چیز به تجربه های فردی فکری فرد بستگی دارد .
رویکرد اندیشه ورزی در مباحث انسان شناختی شامل عرصه ای بسیار گسترده و پر چالش است . داده های فکری ما به طور اکتسابی از طریق فرآیند جامعه پذیری به دست می آید . این داده ها از منابع مختلف صادر شده و بنا به جایگاه ارتباطی فرد در ساختار ذهنی او جایگذاری می شود . جنگ اطّلاعاتی در فرآیند اندیشه ورزی از زمانی آغاز می شود که فرد در تعامل با محیط اجتماعی به طور مستقیم و غیر مستقیم در ارتباط با مصادیق عینی و خارجی گزاره های اطّلاعاتی در عرصۀ آزمایش داده ها وارد شده و با تجربه های چالش برانگیزی رو به رو می شود . همین برخوردهای واقعیّت ها زمینۀ اندیشه ورزی را در رویکرد درونی فرد مهیّا می سازد که فرد همان طور که گفته شد با تجربه های پیشینی فکری دست به تجزیه و تحلیل فکری می زند . امّا آنچه ما به اندیشه ورزی به عنوان رویکردی رفتاری و به عبارتی دقیق تر راهبردی رفتاری می پردازیم ، همانا مرحله ای فراتر از مرحلۀ فوق است . آنچه همان طور که در ابتدا ذکر شد ، غلبۀ بیشتری بر وجوه عینی آرمان و عمل به عنوان استراتژی رفتاری یافته و خود عنان دار رفتار و مسئولیّت های متعاقب آن می شود.
آنچه اندیشه ورزی را به عنوان راهبردی رفتاری جایگزین راهبردهای دیگر می سازد را می توان اینگونه شرح داد که در ارتباط سه گانۀ درون مثلّثی میان سه ساحت راهبردی رفتاری آنچه کفۀ اندیشه را نسبت به آرمان و عمل سنگین تر می کند همانا خالی شدن وزن دو کفۀ دیگر است که در روندی سلبی و نه ایجابی غلبۀ اندیشه ورزی را عیان می سازد . بستر و خاستگاه آرمان به عنوان غایت تکامل ، خود از حیطۀ اندیشه ای است؛ آنچه در اصطلاح و در کارزار مباحث فکری ، " اندیشۀ برتر " نامیده می شود . اندیشۀ برتر به واسطۀ برتر بودنش در عرصۀ اندیشه جایگاه و عینیّت دارد امّا در عرصۀ عمل به سبب نقصان های موجود از عینیّت ناقص برخوردار است ؛ لذا عینیّت کامل اندیشۀ برتر به صورت آرمان والبته باز هم در عرصۀ اندیشه تصوّر و تجسّم می شود .
آرمان به نمایندگی از حوزۀ اندیشه در تقابل با حوزۀ عمل - که در این مقوله از آن به عنوان واقعیّت تعبیر می شود - در چالش قرار گرفته و به مبارزه بر می خیزد . در این مبارزه گاه عرصۀ اندیشه یعنی خاستگاه آرمان و گاه عرصۀ عمل مورد هجوم و آسیب و تلاطم قرار می گیرند . در این کارزار پیروزی یا از آن آرمان است و یا از آن عمل . البته نتیجۀ سوّم که همان تعادل و موازنه است هم می تواند رخ نماید . که این اتّفاق در مراحل آغازین و میانی مبارزه روی می دهد امّا در مرحلۀ پایانی حفظ تعادل به خصوص در این مبحث که راهبرد رفتاری است ، کاری بسیار مشکل و البته نیازمند دقّتی مستمر و همه جانبه است . در نهایت رنگ غالب استراتژی فرد یا رنگ اصالت آرمان یا همان آرمان گرایی است و یا اصالت عمل یا همان عمل گرایی .
حالت چهارم حالت شکست هم آرمان و هم عمل است . در این صورت طبق مکانیسمی طبیعی وزن عرصۀ اندیشه زیاد شده و فرد به حوزۀ اندیشه و تجزیه و تحلیل های درونی و باز همان طوفان های فکری باز می گردد . اگر آرمان را نقطۀ تسکین عرصۀ اندیشه و افق نهایی آن در نظر گیریم که تکامل یافته ترین اندیشه در ذهن فرد است که طبق عادت آفرینش باید به راهبردی عملی بینجامد ، همۀ پشتوانۀ قدرتی آن از آن ِ اندیشه و عرصۀ اندیشه ورزی است که همان طور که گفته شد خود از تجربه های زیست - فکری شخص بر می خیزد. لذا آرمان به عنوان نقطۀ وصلی هر دو عرصۀ اندیشه و عمل را به چالش می کشاند . آنگاه که آرمان بدون پشتوانۀ غنی اندیشه ای به جنگ عمل با عرصه های پیچیدۀ امروزی می رود ، یا نتیجه و عنان استراتژیک را به حریف یعنی عمل واگذار کرده و به اصالت عمل یا عمل گرایی می انجامد و یا اگر انگیزه های بنیادین فکری اکتسابی قوی تر باشد تا جایی که ذاتی فرد شود ، در صورت ناتوانی آرمان و گم شدن آن در دالان های تاریک و روشن واقعیّت یا عمل ، به منشأ بازگشته و بار دیگر تلاشی اندیشه ای را که ما به آن اندیشه ورزی می گوییم ، آغاز کرده و آرمان را از پشتوانۀ فکری غنی تر متناسب با حیطۀ پر مخاطرۀ عمل معاصر که هر لحظه پیچیده تر می شود برخوردار کند . افراط در ماندن در این وضعیّت و ناتوانی از گفتمان آرمان گرایانه با عمل در نهایت فرد را به استراتژی و راهبرد اندیشه ورزی سوق می دهد .
البته این نتیجه ممکن است از عدم اعتماد به هر دو عرصۀ آرمان و عمل ناشی شود . جایی که فرد گمان می کند که بیش از هر چیز باید فکر کند و به دنبال موادّ مناسب و افزون تر برای کارگاه ذهنش باشد . در هر دو مورد فرد در وضعیّتی انفعالی قرار دارد که با پیشبرد رویکرد اندیشه ورزی و احتمالاً تعویض و تکمیل و تصحیح تلقّی ها و برداشت ها حتّی از هر دو حوزۀ آرمان و عمل به وضعیّت نیمه فعّال یا فعّال می رسد . امّا هر آنچه فرد در این رویکرد از " قدرت " و مفاهیم مرتبط با آن در ذهن مجسّم می کند همه و همه از تک راه اندیشه ورزی و خردمداری می گذرد و بس .
عرصۀ اندیشه به سبب مقتضیات خود عرصه ای منطق گرا است . لا اقل ظاهر و پوسته ای منطق گرایانه دارد ؛ هرچند ممکن است در ورای این " تصمیم " که همانا تصمیم اندیشه ورزی است دریایی از احساسات پر تلاطم در جریان باشد . همین جا باید گفت در تحلیل این " تصمیم " با مسئله ای چند گونه مواجه هستیم . از طرفی به دلیل ارتباط با عرصۀ عمل و واقعیّت به طور مستقیم با مسائل و مباحث خرد و کلان جامعه شناختی رو به روییم . از طرف دیگر در زیر بناهای فکری با مسائل اعتقادی دست و پنجه نرم می کنیم و در نهایت در عرصۀ تصمیم سازی و منطق تحلیل موقعیّت با مسائل پیچیدۀ روانشناختی درگیریم . البته حضور متغیّرهای روانشناختی و جامعه شناختی هر دو تؤامان در همۀ مراحل فوق ، این گونه و به این صراحت قابل تفکیک نیست و برای سهولت کار ، این مرزبندی لحاظ می شود .
یک بار دیگر تأکید می کنم که اندیشه ورزی فوق تنها و تنها یک راهبرد غالب رفتاری است و نه الزاماً بیانگر همۀ وجوه رفتاری فرد . میوۀ درخت اندیشه ورزی ، آرمان گرایی است . فرد با استراتژی رفتاری اندیشه ورزی ، میزان اندیشه ورزی خود را در تعاملی مستقیم و غیر مستقیم با عرصۀ عمل تنظیم می کند تا در نهایت با نسخه های میان راهی و گاه پایان راهی ، آرمان و مؤلّفه های آن را بر عرصۀ عمل سوار کرده و تمام وجوه آن را تحت کنترل درآورد . این همان پروسۀ ورود فرد اندیشه ورز مقتدر آرمان گرا به عرصۀ عمل گرایی است . جایی که هر سه رویکرد به نوعی حضور دارند و رویکرد غالب ، این بار رویکرد تعاملی است . هر چند ممکن است قدرت اندیشه ورز در حیطۀ عمل او را به عمل گرایی رهنمون شود .
در رویکرد دائمی عمل گرایی ، اصالت رفتار با نوع و میزان عمل فردی سنجیده می شود . به این معنی که فرد هم در ساحت فردیّت و هم در ساحت اجتماعیّت ، تمام هویّت خود را در چهار چوب عمل صادر شده از خود که از جنبه های عینیّت ، وضوح و تعامل ( کشمکش میان کنش و واکنش ) برخوردار است ، تعریف و تحدید می کند . فرد از طریق همین رویکرد عینیّت گرایانه مبنای قضاوت و سنجش را بر تجربه پذیری رفتار که خود ملازم کمیّت گرایی است استوار می سازد . در این میان نسبت ها و مسئولیّت های متعاقب آن با واقعیّت های پیرامونی ِ معیّن ، قابل سنجش و واضح است . در این راهبرد ، این توجّه به واقعیّت و یا به عبارتی واقع گرایی است که اهمیّت دارد . البته واقع گرایی یا رئالیسم امری ماهیّتاً بینشی است و نه راهبردی. از این رو ردّ پای آن را می توان در هر سه رویکرد رفتاری دید . امّا حقیقتاً در عرصۀ عمل گرایی به سبب رویارویی شدید با واقعیّات تجربه پذیر و عینی ودر عین حال کمّی و ملموس که همان طور که گفته شد مبنای رفتار فرد و به عبارت بهتر استراتژی معیّن رفتاری اش را تشکیل می دهد ، واقعیّت به عنوان متغیّری واحد و تک عامل حیطۀ اثرگذاری اش را نسبت به دو حیطۀ استرتژیک دیگر وسعت می بخشد .
عنصر تعامل یا کشمکش که از ویژگی های این راهبرد نام برده شد ، در حقیقت گویای وجه پیش برنده و موتور متحرّک این استراتژی است . فرد در تعامل مستقیم و بی واسطه با محیط پیرامونی با فرستادن عمل ( کنش ) به محیط و دریافت عکس العمل ( واکنش ) از آن به رهیافت های منطقی دست می یازد که مبنای تمام آنها " تجربه " یعنی جایگاه موقعیّتی تعامل رفتاری فرد است . در منظر عوام هم آنان که عمل گراترند بیشتر دم از تجربه می زنند . البته همین واژۀ تجربه در مبحث اندیشه ورزی به عنوان معیِّن رفتاری فرد تحت عنوان " تجربه های فکری " استفاده شد . امّا در حیطۀ عمل گرایی و آنجه بیشتر در افواه عمومی به عنوان تجربه شناخته شده است ، همین عرصه های تعاملی ِ رفتاری افراد در موقعیّت های زیست - اجتماعی گوناگون است که زمینه ساز رویکردی عمل گرایانه به عنوان استراتژی ثابت و یا لااقل پررنگ رفتاری فردی می باشد . خاستگاه تمام این رهیافت های منطقی ِ تجربه محور همه وهمه از حیطۀ عمل با مشخّصات خاصّ خود است و نه اندیشه . ممکن است پاره ای اندیشه های پیشینی هم همراه و همسفر این رهیافت ها شود امّا آنچه اهمیّتی دوچندان دارد عنایت به تجربه های عمل گرایانه است .

شهریور و مهر 1384

جامعه ، روایت ، خوانش


� وضعی - موجودی - کشفی � بر مؤلّفه های � آرمان - عمل - اندیشه � بار شده و امکان پیدایش " روایت " را فراهم می آورد . این سه دسته کنشگر عبارتند از :
مؤلّفان ، مصنِّّفان ، متفکّران .
مؤلفّان به عنوان سرمشق گران ، بازنمای بُعد تکلیفی ( آرمانی ) ، حامل کارکردهای مشخّص؛
مصنِّفان به عنوان مشق گران ، بازنمای بُعد عملی ( اجرایی ) ، حامل کارکردهای جاری ؛ و
متفکّران به عنوان تحلیل گران ، بازنمای بُعد اندیشه ای ( تفهّمی ) ، حامل کارکردهای شناختی می باشند .
مؤلفّان به مثابه نخبگان ؛ مصنِّّفان به مثابه توده و متفکّران به مثابه آگاهان در نظر گرفته می شوند . پس � نخبه - توده - آگاه � در وجه نهایی عامل ایجاد روایت به سه سهم � آرمان - عمل - اندیشه � در مقام برآیند بیانی جامعه در دو ساحت � پیشاهنگ - پساهنگ � است . انعکاس روایت در پیشاهنگ ، موجد پیشا روایت به عنوان تصویر درونی و در پساهنگ موجد پسا روایت به عنوان تصویر بیرونی ِ قرائت جامعه است . پیشا / درون - روایت ، مبیّن " ذهنیّت " و پسا / برون - روایت مبیّن " عینیّت " جامعه می باشد .
� ذهنیّت / عینیّت � ِ جامعه وانمود تجلیّات شکلی- ماهوی � ایده / مادّه � ی جامعه است .
این دو بنا به بستر پیدایی خواننده در موضوع خوانش ، موقعیّتی تقدّمی / تأخّری می پذیرند .
درون - روایت که خود وابستۀ ذهنیّت جامعه است ، بی پروا نمایشگرعملیّات مرحله ای جامعه به مثابه زنجیرۀ اتّفاقات و برون - روایت که خود وابستۀ عینیّت جامعه است ، نمایشگر عملیّات زمینه ای جامعه به مثابه بستر ماجرایی می باشد .
" خیزش " ِ � مسئله � ( به عنوان شکل تصویری و برآیندی ِ فعل و انفعالات پویا ) عمدتاً از ناحیۀ پیشا روایت و " نمایش " آن از ناحیۀ پسا روایت رُخ می دهد . به عبارتی " شیمی " ِ � مسئله � در درون - ساخت ، پیشانمای تعیّن روایی در ذهنیّت جامعه و " فیزیک " ِ� مسئله � در برون - ساخت ، پسانمای تعیّن روایی در عینیّت جامعه می باشد . لذا تحلیل مسئله در زیربنا شکلی مضمونی - ایده ای و توصیف مسئله در روبنا شکلی ساختی - مادّه ای می پذیرد ؛ و این هر دو در هیأت بیانی ( روایت ) ، خود حامل رویکردهای سه گانۀ � تألیفی - تصنیفی - تحلیلی � ِ کنشگران کلان - روایت ِ جامعه می باشند . هرچند نقش ، وزن و سهم هر یک از این نگاه ها می تواند در تجلیّات متغیّر روایی ، متفاوت باشد ؛ تا جایی که آرمان ، عمل یا اندیشه نقش محوری در تلقّی روایت و متعاقباً خوانش مسئله پیدا کنند .
پس نبض کنترل روایی جامعه در مضمون - ساخت برعهدۀ این سه مؤلّفۀ بنیادی با آیین متجلّی در اهداف ، رویکردها و کارکردهای سه گانۀ کنش ورزان در سه قطب و زاویۀ جامعه است . در این میان ،" مسئله " در� مضمون - ساخت � ِ جامعه ، روایتی سه گانه و قرائتی دوگانه می یابد . روایت سه گانه ناظر بر تعیّن ، تشکّل و تفهّم و قرائت دوگانه ناظر بر تخیّل دو منظوره می باشد . بُعد اوّل تخیّل مسئله در درون - ساخت در پی برداشت زنجیره ای ( مرحله ای ) و بُعد دوّم در برون - ساخت در پی برداشت زمینه ای ( کلّی ) از پدیده های اجتماعی است . قرائت پیشینی ، [ تعیّن - تشکّل - تفهّم ] ِ مسئله را در ترکیبات مستمر ، دیالکتیک و پویای اغلب ماهوی و قرائت پسینی ، این سه گانه را در هیأت نظم آیینی کل و در عین حال دیالکتیک و منعطف در کنش ورزی - واکنش گری با نگاه اغلب شکلی پدیدار است.
بدین ترتیب خوانش نخست ، میزان روایتمندی مسئله را بیشتر بر نشیمن مضمون گرایی و خوانش دوّم این روایتمندی را بیشتر بر نشیمن ساخت گرایی وفادار است .
در خود اجزای مبیّن روایت ، تعیّن تقاضا محور ، تشکّل عرضه محور و تفهّم فی ذاته مبادله محور است و بدون هر یک ، کنترل روایی برهم خورده و متعاقباً " مسئله " هم به عنوان یک برآیند روایی امکان و مجال بروز نمی یابد .
برای یافتن نقطۀ تعادل باید بر محور� تفهّم - تخیّل � متمرکز شد . چرا که نقطۀ باز پرداخت روایت و همچنین نقطۀ اتّکای قرائت ( به مثابه حجم ایستاری خاستگاه خوانش ) بر این دو استوار است . تفهّم ، درک بلا واسطه و تخیّل ، چینش بلا واسطه را متعیّن می سازد و این هر دو اهمیّت " اندیشه سازی " را متذکّرند . " اندیشه سازی " خود مضمون - ساختی است که مضمونش ( اندیشه ) مدیون قوّۀ تفهّم و ساختش ( سازی ) مدیون قوّۀ تخیّل است . مضمون - ساختی که به مثابه راه حلّ برآیندی تعادل در پیکره های موازی � روایت - قرائت � ِ خوانش جامعه ، گویای هر دو وجه پیشا نهاد - پسا نهاد با تنظیم گفتمانی اقناع - اشاعه دور از کج فهمی ِ [ تشکّلی ( توده ای واپس گرا ) - تعیّنی ( طالب پیش رونده ) ] می باشد . این کج فهمی ناظر بر افراط در استقرار وضعیّتی ِ تعیّن - تشکّل به واسطۀ حضور نامتجانس پیشانهاد - پسانهاد در پیکرۀ روایی جامعه است . در وجه عینی - انضمامی ، " آگاهان تحلیل گرا " به مثابه کنشگران حامل وضعیّت تعادلی ِ " اندیشه سازی " ، کارآمد می شود .
در جهت تکمیل بازوی اجرایی - عملیّاتی در سنجش و برقراری تعادل شیمیایی ِ [ روایت - قرائت ] ِ خوانش جامعه باید اندیشید که نیاز ِ [ متصوّر- متجلّی - حدّاقلّی ] ِ دستگاه توازن در موقعیّات زیست اجتماعی به چه سویی نشانه گر است . در پی پیدایش " نشانه ها " ، دستگاه های کنترل وضعیّت - موقعیّت در سه گانۀ رفتاری ِ [ وضعی - موجودی - کشفی ] فعّال شده و [ تکلیف ( آرمان ) - عمل - اندیشه ] را در عملیّاتی درونی و دیالکتیک و نه برونی و یکسان ساز به سامان موقّتی ِ � روایت - قرائت � در � پیشاهنگ - پساهنگ � و مشخّصاً موضوع " مسئله " می رساند .
این واقعه ، " نظم از درون " خوانده می شود که بر خلاف " نظم از بیرون " ( که ایجابی ، متعیّن ، متشکّل و ساخت مند ِ ارادی - رسمی است ) ، واجد خصلت اصلی تعامل پویا در بسترهای چهارگانۀ � تقابل / چالش / تعارض / تضاد � ، یعنی " دیالکتیک " می باشد . این دیالکتیک به سبب دسترسی به رویکرد درون ساز سیاسی - فرهنگی ، عناصر قطبی ِ اقتصادی - اجتماعی را ملازم کرده و در نگرۀ مادّه انگارانۀ اجتماعی به آنها سمت و سوی پویای مبادله محور و توسعه یاب انضمامی می بخشد . حال آنکه دیالکتیک به سبب اتّکا به عنصر پیشینی ( پیشاهنگی / تقدّم ) پیش از تأخّر انضمامی دارای قابلیّت انعطاف ایده محور در ساحت انتزاعی ِ درون یاب و متعاقباً درون - ساختی ِ اجتماع است که اغلب شکلی نا متعیّن و غیر رسمی می یابد ، امّا به سبب رویکرد " اندیشه ساز " با پیشینۀ انرژیتیک ِ تفهّم - تخیّل ، بازیاب جامعه و احیاگر آن در� روایت - قرائت � ِ هارمونیک ، هرمنوتیک و پیش رونده است . خصلت هارمونیک ، بازنمای تأثیر کنشگران مؤلّف ( نخبه ) ، خصلت هرمنوتیک بازنمای تأثیر کنشگران متفکّر( آگاه ) و خصلت پیش رونده ، بازنمای تأثیر کنشگران مصنِّّف ( توده ) در صورت نهایی خوانش ِ روایی - قرائی ِ جامعه می باشد .

با احترام/ به کوته نشینان بلند جای
سیّد حمید میرهادی/ تهران / اسفند 1385

جوامع برندي، بازاريابي و رسانه


ادبيات نام هاي تجاري و تحقيقاتي که در اين زمينه صورت گرفته است، بحث هايي را در مورد چند نمونه اوليه از جوامع برندي، مطرح ساخته اند : موتورسواران هارلي ديويدسن و رانندگان ساب، هوداران کامپيوتر اپل يا مصرف کنندگان استارباکس. انتخاب اين نام هاي تجاري از آن جهت بوده است که شناسايي مشتريان آنها براي محققين به سادگي امکان پذير بوده است و بدان معنا نمي باشد که هر نام تجاري براي داشتن يک جامعه برندي بايد همچون هارلي ديويدسن يا استارباکس باشد.حتي مشتريان چاي و قهوه پيت يا ساير نام هاي تجاري کوچک محلي، ممکن است نسبت به نام تجاري منتخب خود بسيار علاقمند و مشتاق باشند. به نظر ميرسد حداقل ملزومات داشتن يک جامعه برندي عبارتند از :

� نام تجاري که مشتريان خود را کاملاً متمايز سازد.

� مکانيزم هايي که آن ها (مشتريان) را درگير تجربه مشترکي از نام تجاري مربوطه نمايد.

مثال هاي ارائه شده، نشان دهنده اين هستند که مشخصه هاي کيفي يک نام تجاري، در مشتريان آن منعکس مي شود و آنچه که مشتريان مي خواهند در کيفيت آن نام تجاري بازتاب مي يابد. مثلاً نام تجاري هارلي ديويدسن با مفاهيمي چون آزادي فردگرايي و نافرماني شناخته مي شود، پس خيلي عجيب به نظر نمي رسد که اين مفاهيم در رفتارها و منش موتورسوران چرم پوش هارلي ديويدسن به عرضه ظهور برسد.

آنچه که اين تحقيقات به خوبي نشان نمي دهند، ميزان تمايل مشتريان براي نزديک شدن به مشخصه هاي خاص يک نام تجاري مي باشد و توجه به اين مسئله در تبديل اعضاي کنوني و آينده يک جامعه برندي، از جايگاه يک مشتري بي تفاوت و غير متعهد به هوادار واقعي و وفادار، از اهميت بسزايي برخوردار است.

يکي از مدل هاي جامعه بندي در بازاريابي شامل چهارگروه افراد مي شود : گروه اول ناظرين ناميده مي شوند و آن دسته از افراد هستند که تنها با نام تجاري آشنا هستند، دسته ديگر غير متعهدين مي باشند افرادي که بدون هيچگونه ترجيح خاصي از محصول يک نام تجاري خريد کرده اند اما تعهدي نسبت به آن نام تجاري براي تکرار خريد ندارند. گروه بعد، تحسين کنندگان هستند که نام تجاري مذکور را به سايرين ترجيح مي دهند و در نهايت هوادران مي باشند که هم نام تجاري را ترجيح داده و هم به آن وفادار مي مانند.

بنابراين بخشي از وظيفه يک بازارياب سوق دادن مصرف کننده از پيرامون به مرکز جامعه برندي (در جهت افزايش وفاداري و درآمد حاصل از هر مشتري ) و همچنين جذب مشتريان جديد مي باشد. اين مسئله نيازمند تعريف گسترده اي از جامعه برندي است بطوري که تمامي هواداران موجود يک نام تجاري، تحسين کنندگان و متمايلاني که واقعاً نام تجاري را ترجيح مي دهند و غير متعهدين (که تصادفي نام تجاري را برگزيده اند) و ناظرين (هنوز تصميم به خريد نگرفته اند) را در بر گيرد. نکته ديگري که ادبيات نام تجاري به آن اشاره مي کند و توصيه هاي ضروري به مالکان نام هاي تجاري است :

زماني که ادعا شود هواداران يک نام تجاري، کنترل شديدي روي پيام آن دارند، قادر خواهد بود که بر عليه مالک آن نام تجاري طغيان کرده و محصولات جديد يا نوآوري هايي را که مطابق با ارزش هاي آنها نيست را متوقف سازند. پورشه چنين بحراني را با آغاز معرفي محصولات جديد و متفاوت خود Cayenne SUV, Boxter تجربه کرد.

شما مي توانيد مثال هاي مشابهي را در جوامع برندي کامپيوتر اپل، BMW و... بيايد. جوامع برندي ثابت کرده اند که نيروهاي قدرتمندي در دست بازاريابان هستند تا با اعضاي آن ها ارتباط برقرار کرده و اشتياق و علاقه مشتريان را همسو با منافع نام تجاري مربوطه سازند.

دو تفسير عمده از قدرت جوامع برندي وجود دارد :

1. اعضاي يک جامعه برندي به عنوان مشتريان يک نام تجاري خاص که در جامعه ديده مي شوند، مي توانند بهترين ترويج کنندگان باشند. آنها پيام نام تجاري (و اشتياق خود نسبت به آن) را به بازار منتقل مي سازند و همچنين مجرايي مناسب براي نمايش بازخورد بازار مي باشند. براساس تحقيقات، گروه هاي کانون و تحليل هاي صورت گرفته (در مورد مضامين جذاب) اعضاي يک جامعه برندي مي توانند منبع ارزشمند تحقيقات مصرف کننده باشند.

2. يک جامعه برندي نماينده گروه منسجمي است، در نتيجه بازاريابان قادر خواهند بود با مشتريان همچون اعضا رفتار کرده و برنامه هاي مخصوص اعضا که مي تواند ارتباطات مشتريان را عميق کند، را گسترش دهد.

ـ در يک مدل عضويت، بازارياب نام تجاري تشويق به کارگيري برنامه هاي يکپارچه ارتباطي در مجلات، وب سايت ها، وب بلاگ ها، ايميل هاي خبري، کتاب هاي الکترونيکي، رويدادهاي زنده و ساير انواع رسانه ها، مي نمايد. هر يک از اين برنامه ها، فرصت ترويج نام تجاري را به تنهايي مهيا مي سازند. حال آن که بازاريابان با ترکيب آن ها با يکديگر قادر خواهند بود علاوه بر افزايش اثرگذاري هزينه هاي خود را نيز کاهش دهند.

ـ جوامع برندي، راه جديدي را براي يافتن خريداران فعال به بازاريابان ارائه مي دهند. با استفاده از اين جوامع به عنوان يک شاخص آماري حقيقي (در مقايسه با جنسيت، سن يا درآمد) بازاريابان قادر خواهند بود در برنامه هاي ارتباطي مالکان براي دستيابي به خريداران فعال در رسانه هاي سنتي ارزان، مشارکت داشته باشند.


مشتريان به عنوان اعضاء

بازاريابي جامعه برندي بحث جديدي نمي باشد، به طوري که سالهاست ناشران مجلات و سازمان هاي عضو پذير به آن مشغول مي باشند. بويژه مجاري سازمان هايي که در اموري چون شبکه هاي فروش مجدد، همايش و نشريات و غيره، پيشرو و پيشگام بوده اند. همه اينها برنامه هاي ساخت يک جامعه در مقياس صنعتي (B2B) مي باشد. آنچه که در زمينه تکنولوزي اطلاعات جديد است، جمع آوري اطلاعات مهم مشتريان توسط بازاريابان نام هاي تجاري مصرفي است که از آنها در جهت ساخت برنامه هاي ارتباطات بازاريابي حول محور اعضاء استفاده مي نمايند.

از تقاطع دو مفهوم جوامع برندي و تکنولوژي اطلاعات اين سوال پيش مي آيد : �اگر بازاريابان براي بدست آوردن اطلاعات مشتريان از طريق رسانه ها رقابت مي کنند، پس ذات ساخت يک نام تجاري چيست ؟� اين بيشتر شبيه توسعه مخاطبان تحت پوشش است در حالي که اساس رقابت، توانايي جذب و حفظ اعضاي از دست رفته ايست که علايق خود به نام تجاري محبوب شان را با انتظارات جديد جايگزين خواهند کرد.

در اين جا مي توان از تجربه انتشار مجموعه هايي که براي ايجاد صميميت با مشتري مورد استفاده قرار گرفته است، ياد کرد : اين مطالب براي ارائه خدمات به اعضاء جامعه برندي شکل گرفته و مرتباً اخبار مفيد و اطلاع رسان را بدست آنها ميرساند و سبب تغيير ديدگاه آن در راستاي اهداف نام تجاري ميگردد. مالکان نام هاي تجاري مي توانند :

ـ زماني را که مصرف کنندگان از يک نام تجاري لذت مي برند را افزايش دهند.

ـ پيام نام تجاري را به گونه اي مطرح نمايند که مشتريان برداشت هاي جديدي از آن داشته باشند.

ـ کانال هاي تحقيقاتي و ارتباطي بوجود بياورند که در طول زمان علايق اعضاء را رديابي نمايند.

ـ هزينه هاي تبليغات و ترويج را بوسيله برنامه هايي که براساس هر يک از آنها ساخته مي شود، کاهش دهند.

به عنوان مثال ، برنامه رسانه اي يک جامعه برندي مي تواند شامل چاپ دوره اي يک مجله و توزيع آن ميان 000ر100 تا ميليون ها نفر از مشتريان و ناظرين باشد. چنين سطحي از توليد سبب صرفه جويي ناشي از مقياس توليد ميگردد و مهمتر آن که باعث هدايت مشتريان به سوي وب سايت هايي مي گردند که در آن جا، بازاريابان مي توانند اطلاع از وقايع و ترفيعات بيشتر، مضامين غني تر، بحث هاي عمومي و خبرنامه هاي الکترونيکي را در اختيار مشتريان قرار دهند. مخاطبان رسانه هاي چاپي همچين مي توانند به عنوان يک منبع اطلاعاتي براي پيگيري بازاريابي مستقيم مانند يک آزمون تحقيقاتي که بستري بوسيله تحقيقات پيمايشي و پانل هاي مصرف کننده مي سنجد، مورد استفاده قرار گيرد.

در اين مثال، توزيع رسانه هاي چاپي، همانند اهرمي براي رسيدن به يکپارچگي رسانه اي است که مي تواند شامل وب سايت، کتاب الکترونيکي، وقايع زنده، خبرنامه هاي الکترونيکي، تحقيقات مشتريان و خدمات بازاريابي مستقيم باشد. رسانه هاي چاپي بخصوص براي فائق آمدن بر محدوديت بازاريابي الکترونيکي در جذب مشتريان جديد بسيار مناسب و مفيد مي باشند. زماني که آدرس مشتريان در اختيار هستند مي توان از خبرنامه هاي الکترونيکي براي استحکام روابط بهره گرفت.

براي اجراي چنين برنامه هايي در روش هاي سنتي بازاريابي مستقيم بايد حدود 50 سنت به ازاي هر کارت پست شده تا چند دلار براي ارسال بروشور و کاتالوگ هزينه نمود. نمونه سه تکه اي پستي (بروشور، پاکت نامه و وسيله ارسال پاسخ) حدود 2 دلار هزينه دارد. در حالي که نرخ پاسخ هاي قابل قبول تنها دو درصد مي باشد. برعکس، يک مجله 68 صفحه اي و يک وب سايت مرتبط قادرند مشتريان را به واکنش هاي عميق تر، ورود آنها به بحث هاي محرک و اقدام به خريد وا دارند و در نهايت هزينه کمتري نسبت به روش هاي سنتي پست مستقيم که 98 درصد آنها يا مورد غفلت واقع مي شوند يا دور انداخته مي شوند، خواهد داشت.


نتيجه :

بازاريابان بايد براي آزاد ساختن تمامي پتانسيل هاي موجود در جوامع برندي، روش هايي را در پيش گيرند که سبب افزايش تجربيات ارزشمند مصرف کنندگان گردد. بدين ترتيب مي توانند توجه آنها را خارج از بحث خريد و استفاده نيز، جلب نمايند. در صورت اجراي دقيق و صحيح اين روش ها، رسانه جامعه برندي به واسطه ارسال متون مفيد و اطلاع رساني براي مخاطبان خلق ارزش نموده و توجه مصرف کنندگان را جلب، آنان را به خريد تشويق مي نمايد. بازخوردي که از اين روش بدست مي آيد بسيار ارزشمند بوده و کل اين سيستم باعث ايجاد وفاداري در تحسين کنندگان، غير متعهدين و حتي ناظرين مي گردد.

منبع : جامعه برندي Brand Cammunity نوشته A.M.Muniz.J.r و T.C.O�Guinn

پژوهش نامه تحقيقات مشتري مارچ 2001



سمیه صفری

سيامک ميراحمدي

سيزده بدر

سبزه گره زدن
افسانهً آفرينش در ايران باستان و مسئلهً نخستين بشر و نخستين شاه و دانستن رواياتي دربارهً کيومرث حائز اهميت زيادي است. در اوستا چندين بار از کيومرث سخن به ميان آمده و او را اولين پادشاه و نيز نخستين بشر ناميده است. گفته هاي حمزه اصفهاني در کتاب سني ملوک الارض و انبياء و گفته هاي مسعودي در کتاب مروج الذهب جلد دوم و بيروني در کتاب آثار الباقيه بر پايهً همان آگاهي است که در منابع پهلوي وجود دارد. مشيه و مشيانه که پسر و دختر دوقلوي کيومرث بودند روز سيزده فروردين براي اولين بار در جهان با هم ازدواج نمودند. در آن زمان چون عقد و نکاحي شناخته شده نبود آن دو به وسيله گره زدن دو شاخه پايهً ازدواج خود را بنا نهادند. اين مراسم را بويژه دختران و پسران دم بخت انجام ميدادند و امروز هم دختران و پسران براي بستن پيمان زناشويي نيت مي کنند و علف گره مي زنند. اين رسم از زمان کيانيان تقريباً متروک شد ولي در زمان هخامنشيان دوباره شروع شده و تا امروز باقي مانده است. در کتاب مجمل التواريخ چنين آمده " اول مردي که به زمين ظاهر شد پارسيان او را کل شاه گويند. پسر و دختري از او ماند که مشيه و مشيانه نام گرفتند و روز سيزدهً نوروز با هم ازدواج کردند و در مدت پنجاه سال هيجده فرزند بوجود آوردند و چون مردند جهان نود و چهار سال بي پادشاه بماند " . چنانکه در بحث جشن نوروز اشاره شد کردهاي ايران و عراق که زرتشت را از خود مي دانند روز سيزدهم فروردين را جزو جشن نوروز به حساب مي آورند.

درباره سیزده بدر

در کتابهاي تاريخي و ادبي سده هاي گذشته، که رسم ها، آيين جشن هاي نوروزي کهن را ياد و يادداشت کرده اند، چون تجارب الامم، آثار الباقيه، التفهيم، تاريخ بيهقي، مروج الذهب، زين الاخبار و نيز در شعر شاعران به ويژه شاعران دورهً غزنوي که بيشترين توصيف جشن ها را در بر دارد اشاره اي به " سيزده بدر " نمي يابيم. پرسش اينجاست که اگر در کتاب هاي تاريخي و ادبي گذ شته اشاره اي به سيزده بدر و هفت سين نمي يابيم آيا اين رسم ها را بايد پديده اي جديد دانست و يا اين که، رسمي کهن است، و به علت عام و عاميانه بودن در خور توجه نبوده و با معيارهاي مورخان زمان ارزش و اعتبار ثبت و ضبط نداشته است؟ نگارنده حالت دوم را باور دارد. زيرا رسم و آييني که بدين گونه در همه شهرها و روستاهاي ايران همگاني است و در بين همهً قشرهاي اجتماعي عموميت دارد، نمي تواند عمري در حد دو نسل و سه نسل داشته باشد. ديگر اين که مي دانيم کتابهاي تاريخي و شعرهاي شاعران، رويدادها و جشن هاي رسمي را که در حضور شاهان و خاصان دستگاه حکومتي بود، بيان و توصيف مي کرد. ولي سيزده بدر، رسمي خانوادگي و عام و به بياني ديگر پيش پا افتاده و همه پسند ( و نه شاه پسند ) بود. از طرف ديگر، نوشتن رويدادهاي روزي که رفتارها و گفتارهاي خنده دار و غير جدي، براي خود جايي باز کرده، تا " نحسي سيزده " آسانتر " در " برود، توجه مورخ و شاعر را به خود جلب نمي کرد. و شايد " نحس " بودن هم عاملي براي بيان نکردن بود. نحس و ناخوشايند بودن عدد 13 و دوري جستن از آن، در بسياري از کشورها و نزد بسياري از ملت ها، باوري کهن است. مسيحيان هيچ گاه سيزده نفر بر سر يک سفره غذا نمي خورند. در باور تازيان سيزدهمين روز هر ماه ناخوشايند است. ابوريحان بيروني در جدول " روزهاي مختار و مسعود و مکروه " در ايران کهن، روز سيزدهم ماه تير را که ( تير نام دارد ) منحوس ذکر کرده است. سالهاي زيادي فروردين ماه اول تابستان بود. يکي از نويسندگان در خاطره هاي هفتاد ساله اش از باور مردم شهر خود، قزوين، دربارهً سيزده بدر مي نويسد : روز سيزده بدر جايز نبود براي ديد و بازديد، به يک خانه رفت، هم صاحب خانه به فال بد ميگرفت و مي گفت نحوست را به خانه من آوردند و هم رونده، نمي خواست مبتلا به نحوست آن خانه شود. روز سيزده بايد به صحرا رفت. زيرا آنچه بلا در اين سال بيايد، امروز مقدر و تقسيم مي شود. پس خوب است ما در شهر و خانه خود نباشيم، شايد در تقسيم بلا، فراموش شده و از قلم بيفتيم. شباهتي که بين سيزده بدر و برخي از رسم هاي کاتارها( بازماندگاه مانويان در اروپا، که ترکيبي از انديشه هاي زردشتي، فلسفهً باستان و مسيحيت دارند ) اين پرسش را به ذهن مي رساند که آيا هر دو ريشهً مشترک باستاني ندارند؟ کاتارها در روز عيد " پاک " ( که برخي از سال ها به روز سيزده فروردين نزديک است ) از خانه بيرون آمده و روز را در دامن صحرا و کنار کشتزار مي گذرانند، و براي ناهار با خود تخم مرغ ميبرند. در اين روز پنهان کردن تخم مرغ در گوشه و کنار و پيدا کردن آنها سرگرمي کودکان است. سه شباهت ، يا سه ويژگي مشترک اين دو عبارتند از :

1- آغاز محاسبهً هر دو از آغاز بهار و اعتدال ربيعي است.

2- در روز سيزده و عيد پاک کاتارها به صحرا و دامان طبيعت مي روند.

3- بازي و سرگرمي کودکان با تخم مرغ فقط در روزهاي عيد بهاري رسم است، نه فصلهاي ديگر سال.

شباهت ديگر دروغ هاي روز اول آوريل، با شوخي هاي سيزده بدر است. روز اول آوريل، هر چهار سال يکبار مصادف با روز سيزده فروردين است ( و سه سال با 12 فروردين ). پيشينه و انگيزهً برگزاري سيزده بدر، هر چه باشد، در همهً شهرها و روستاها و عشيره هاي ايران، سيزدهمين روز فروردين، رسمي است که بايد از خانه بيرون آمد و به باغ و کشتزارها رو آورد و به اصطلاح نحسي روز سيزده را بدر کرد. خانواده ها در اين روز به صورت گروهي و گاه چند خانواده با هم غذاي ظهر را آماده کرده و نيز آجيل ها و خوردني هاي سفرهً هفت سين را با خود برداشته، به دامان صحرا و طبيعت مي روند و سبزهً هفت سين را با خود برده و به آب روان مي اندازند. به دامن صحرا رفتن، شوخي و بازي کردن، دويدن، تاب خوردن و در هر حال جدي نبودن، از سرگرمي ها و ويژگي هاي روز سيزده است. گره زدن سبزه، به نيت باز شدن گره دشواري ها و برآورده شدن آرزوها، از جمله بيرون کردن نحسي است. اين باور، معروف است که " سبزه گره زدن " دختران " دم بخت "، شگوني براي ازدواج و همسر يابي، مي باشد. در فرهنگ اساطير براي رسم هاي سيزده بدر، معني هاي تمثيلي آورده : شادي و خنده در اين روز به معني فروريختن انديشه هاي تيره و پليدي، روبوسي نماد آشتي و به منزله تزکيه، خوردن غذا در دشت نشانهً فديه گوسفند بريان، به آب افکندن سبزه هاي تازه رسته - نشانه دادن هديه به ايزد آب يا " ناهيد " و گره زدن سبزه براي باز شدن بخت و تمثيلي براي پيوند زن و مرد براي تسلسل نسلها، رسم مسابقه ها به ويژه اسب دواني - يادآور کشمکش ايزد باران و ديو خشکسالي است.

اين باور همگاني چنان است که اگر خانواده اي نتواند به علتي تمام روز را به باغ و صحرا برود، به ويژه با دگرگوني هاي جامعه شهر امروز در بعد از ظهر، هر قدر هم مختصر، " براي گره زدن سبزه و بيرون کردن نحسي سيزده " به باغ يا گردشگاه عمومي مي رود. با دگرگوني هاي صنعتي، شغلي، بزرگ شدن شهرها، فراواني وسيله هاي آمد و رفت سريع السير، وسيله هاي ارتباط جمعي و ... به ناگزير شهرداري هاي شهرهاي بزرگ، دشواريهاي آمد و رفت را پيش بيني مي کنند. فراواني اتومبيل و ديگر وسيله هاي آمد و رفت موتوري و نيز وسعت خانه سازي ها و شهرسازي ها، باعث شده که خانواده ها، سال به سال راه دورتري را براي " سيزده بدر " پشت سر بگذارند، تا سبزه و کشتزاري بيابند.

http://www.farhangsara.com/f13bedar.htm

نگاه جشنى به وسعت يك فلات


�نوروز� روز ملى و جشن همه كسانى است كه در فلات ايران (ايران زمين)، خود يا نياكانشان به دنيا آمده اند و تاريخ و فرهنگ مشترك دارند، از جمله تاجيك ها، افغان ها، قفقازى هاى جنوبى، كردها و ساكنان سرزمين هايى كه در طول قرون و اعصار، امپراتورى ايران را تشكيل داده بودند.
نزديك به دو قرن است كه امپراتورى ايران بر اثر توطئه استعمارگران اروپايى از ميان رفته است، اما فرهنگ مشترك و مدنيت غنى قوم ايرانى باقى مانده و نوروز همچنان روز ملى همه مردمى است كه از كوه هاى پامير و بدخشان تا انتهاى كوه هاى كردستان سوريه و از قفقاز تا رود سند و منطقه خليج فارس سكونت دارند.نوروز، هدف هاى آن و وقايعى كه در طول قرون و اعصار در اين روز روى داده است در خور توجه فراوان است.در بسيارى از آثار گذشته نگاران، از جمله در تاريخ طبرى، شاهنامه فردوسى و آثار بيرونى، نوروز به جمشيد، شاه افسانه اى و در پاره اى ديگر به كيومرث نسبت داده شده و آن را به دليل آغاز بهار، برابر شدن روز و شب و از سر گرفته شدن درخشش خورشيد و اعتدال طبيعت، بهترين روز در سال دانسته اند.به نوشته برخى از مورخين بر پايه افسانه ها، سه هزار سال پيش در چنين روزى، جمشيد از كاخ خود در جنوب درياچه اروميه (منطقه باستانى حسنلو) بيرون آمد و عميقاً تحت تاثير آفتاب درخشان و خرمى و طراوت محيط قرار گرفت و آن روز را �نوروز�، روز صفا، پاك شدن زمين از بدى ها و روز سپاسگزارى از خداوند بزرگ ناميد و خواست كه از آن پس، بدون وقفه هر سال در اين روز آيين ويژه اى برگزار شود. آيينى كه هنوز ادامه دارد و از گزند زمانه و هر گونه تحول سياسى و اجتماعى مصون مانده است.لازم است بدانيم كه مهاجرت آرين ها به صورت سه دسته مادها، پارس ها، پارت ها به سرزمين ايران در قرن هشتم پيش از ميلاد تكميل شد. اين گروه از آرين ها از گروهى كه به اروپا رفتند، جدا شده بودند كه مورخان آنان را آرين هاى جنوبى مى خوانند. مادها در منطقه غرب رى (تهران امروز) تا مرز ايلام از جمله آترپاتكان (آذربايجان) و كردستان مستقر شدند و بعداً حكومتى به پايتختى همدان تاسيس كردند كه به احتمال زياد جمشيد از ميان آنان برخاسته بود. زيرا پارس ها در جنوب و جنوب شرقى �رى� تا سواحل خليج فارس و بيشتر افغانستان و بلوچستان امروز اسكان گرفته بودند و پارت ها در شرق درياى مازندران از جمله خراسان بزرگ، دامغان، خوارزم و گرگان _ تپورستان (مازندران) و نواحى اطراف استقرار يافته بودند.ترويج آموزش هاى زرتشت _ تنها پيامبرى كه از ميان آرين ها برخاسته _ به نوروز جنبه معنوى ترى بخشيد، زيرا زرتشت بر كردار، گفتار و پندار نيك تاكيد داشت و هر عمل خلاف عدالت را نفى مى كرد و تحولات تاريخ را نتيجه كشمكش بدى و خوبى مى دانست كه سرانجام با شكست قطعى بدى، آرامش، صفا، شادى، صميمت و عدالت جهانيان تامين خواهد شد، نوروز فرصت خوبى براى زدودن افكار بد از روح، پايان دادن به دشمنى ها از طريق تجديد ديدارها و نيز شاد كردن دوستان و بستگان، مخصوصاً سالخوردگان با دست بوسى آنان و مبادله هديه بوده است.كوروش بزرگ موسس امپراتورى ايران كه از مادر، ماد و از پدر، پارس بود نخستين حكمران ايرانى بود كه به نوروز جنبه رسمى داد و در سال ۵۳۴ پيش از ميلاد دستورالعملى براى آن تدوين كرد كه شامل ترفيع نظاميان، ابلاغ انتصابات تازه، سان ديدن از سربازان، عفو مجرمين پشيمان، ايجاد فضاى سبز و پاكسازى محيط زيست _ از منازل شخصى گرفته تا اماكن عمومى _ بود. چهار سال پيش از آن، كوروش پس از تصرف بابل، نوروز را در آنجا جشن گرفته بود و به اين سبب برخى از مورخان، زمان اعلام رسمى و عمومى شدن نوروز به عنوان عيد ملى را سال ۵۳۸ قبل از ميلاد نوشته اند. بابل در ۲۹ اكتبر سال ۵۳۹ پيش از ميلاد به تصرف ايران درآمده بود.

نگاه شبيه صوراسرافيل


�به غير از سحرگاه هاى ماه رمضان و اتفاقات خاص، موقع زوال خورشيد، بيست دقيقه زودتر شروع مى كنيم. آنهايى كه نماز عصرشان را نخوانده اند هم مى فهمند آفتاب در حال غروب است. صبح هم نقاره زنى را تا رويت خورشيد ادامه مى دهيم. در واقع با اين كار هر روز طلوع و غروب و اوقات شرعى را اعلام مى كنيم. به غير از ايام محرم و صفر و عزادارى هاى مذهبى، تمام روزهاى سال اين كار انجام مى شود. امسال هم چون لحظه تحويل سال نو در ايام محرم و صفر است اين مراسم به دليل تقدس و حرمت اين ايام در حرم برگزار نمى شود. ما به طور كلى در ايام عزادارى ها نقاره زنى دوگانه روزانه را هم اجرا نمى كنيم تا بعد از روز شهادت حضرت امام رضا(ع) كه دوباره برنامه هاى روزانه و احياناً ويژه، نقاره زنى به طور مرتب آغاز مى شود.�
اينها را يكى از آنها مى گويد.اينجا براى كسانى كه به زيارت بارگاه سلطان على بن موسى الرضا مى آيند همراهى نواى نقاره، قبل و يا بعد از اذان صبح و مغرب هنگام قدم زدن در صحن هاى تودرتوى حرم، صحن جامع رضوى، طول مسير مسجد گوهرشاد و صحن امام، از صحن انقلاب و كنار پنجره اميد بيماران در صحن عتيق و حتى تا خود ميدان فلكه آب و يا خيابان هاى پشت ايوان ساعت كه هنوز به گوش مى رسد جزيى از زيارتشان مى شود.وقتى كه بعد از نماز صبح اولين روز زيارت آرام و قدم زنان براى پيدا كردن منبع اين صداى آشنا، تودرتوى صحن ها گم مى شوى و بعد خودت را سر به هوا، وسط صحن عتيق، روى صندلى كنار حوض بزرگ صحن، روبه روى نقاره خانه روى پشت بام پيدا مى كنى كه چشم و گوش بسته، ميخ نواى طبل و كرنايى هستى كه اين بار از حنجره مناره بلند رضوى مى شنوى.نوايى از همان جنس موسيقى معروف، با مليتى ايرانى و سنتى كه اينجا، نسبتش با حنجره مكان، شكوه زمان و صاحب نفس، تقدس اش داده و موسيقى متن روحانيت زيارت تو مى شود.مى گويند نواختن طبل و به اصطلاح بوق و كرنا زدن، توسط يك گروه مخصوص نقاره زن سنت دربار و حكومت پادشاهان ايران بوده و جزيى از جلال و شكوه بارگاه سلطنت و احياناً از وقتى كه اولين بار، شاه عباس براى گسترش حرم امام رضا(ع) به مشهد مى رود بعد از ساخت و سازهاى بارگاه و به واسطه عنوان سلطان خراسان و جلال و شكوه بارگاه آن حضرت، اين سنت ايرانى كه نشانه اى از عظمت و بزرگى بوده به آن بارگاه منتقل مى شود و بعد از قاجار تا به امروز نيز ادامه دارد. هر چند كه به نظر مى رسد اين رسم ايرانى ريشه و قدمت تاريخى بيشترى داشته باشد.
فووديه _ پزشك فرانسوى _ كه همراه ناصرالدين شاه از سفر فرنگ (فرانسه) به ايران مى آيد در ميان خاطرات خود در كتابى با عنوان سه سال در دربار ايران وقتى كه خيابان هاى تهران و سردرهاى آنها را توصيف مى كند مى گويد: �در بالاى يكى از اين سردرها، آنكه به ميدان ارك راه دارد نقاره خانه اى قرار گرفته كه در آنجا هر صبح و عصر يك عده طلوع و غروب خورشيد را با شادى تمام اعلان مى كنند و شايد اين يكى از آداب پرستندگان آفتاب ايرانيان قديم باشد كه از آيين مهر به جا مانده. همچنين محتمل است كه آهنگ هايى كه اين جماعت مى زنند و وسيله و آلات نواختنشان مثل شعر و شيپور و كرناهاى شبيه آنكه در تعزيه ها هم به كار مى برند از خيلى قديم و از نسلى به نسلى منتقل شده باشد.�اين يك رسم و سنت ايرانى است اما شايد تكرار آن براى زائران حرم و يا نواختن آن در لحظه تحويل سال و تولد دوباره زمين نماد يا چيزى شبيه صوراسرافيل است �كه چون دميده شود جز آنكه خدا بقاى او را خواسته باشد، ديگر هر كه در آسمان ها و زمين است همه يكسره مدهوش شوند و آنگاه چون صيحه ديگرى در آن دميده شود ناگاه خلايق همه برمى خيزند و زنده مى شوند و همه آنگاه نظاره گرند.�

نوروز به وقت تخت جمشيد خاطره سه هزار ساله نوروز


در روز نوروز، مردم نخست به ديدن سالخوردگان خانواده، بيماران و ازكارافتادگان و قبور نياكان و بزرگان مى رفتند و اداى احترام مى كردند. (احترام و رعايت احوال سالخوردگان و نسل بازنشسته، در ميان ايرانيان همواره نهايت اهميت را داشته است). سپس عيدديدنى آغاز مى شد. پيش از ديد و بازديدها، در لحظه تحويل سال هر فرد از خدا مى خواست كه در سال نو روان او را پاك و آرام نگه دارد. اين مراسم پس از ۲۵ قرن به همين صورت ادامه دارد و باعث اعجاب ملل ديگر شده است.سران دولت هخامنشى در آداب و رسوم و قوانين سرزمين هاى غيرآريايى نشين كمتر مداخله مى كردند ولى در مصر كه بيش از يك قرن يكى از ايالات ايران به شمار مى رفت، آيين هاى نوروز را رواج داده بودند و با اعزام سفير به حبشه (اتيوپى) از رئيس انتخابى اين كشور خواسته بودند كه نوروز را به رسميت بشناسد و برگزار كند. آلودن محيط زيست (آب و هوا و زمين) را منع، و براى دروغ گفتن و سوءنيت مجازات در نظر بگيرد.
داريوش بزرگ كه در گسترش آيين هاى نوروزى در ميان متصرفات غير آرين امپراتورى ايران سعى بليغ داشت در مراسم نوروز ۵۱۵ پيش از ميلاد (هفت سال پس از آغاز فرمانروايى اش) تصميم خود را در زمينه ايجاد سنگ نبشته بيستون _ حاوى آرزوها، اندرزها و شرح قلمرو ايران _ اعلام كرد كه مورخان با توجه به اين سنگ نبشته گفته اند كه ايران تنها كشور جهان است كه سند مالكيت دارد. بزرگترين آرزوى داريوش كه در اين كتيبه آمده است، اين است كه خداوند ايران را از آفت دروغ و خشكسالى مصون بدارد.پس از تكميل ساختمان عظيم و زيباى تخت جمشيد در پارس و گشايش آن، آيين هاى رسمى نوروز، باشكوه بى مانندى در آنجا برگزار مى شد. مراسم نخستين نوروز در تخت جمشيد دو هفته طول مى كشيد. مردم عادى در تالار صد ستون و سران ايالات و مقامات تراز اول در تالارهاى ديگر اين كاخ حضور مى يافتند. كار ساختن تخت جمشيد (يونانى ها پرس پوليس = شهر پارس خوانده اند) ۵۱ سال طول كشيد. داريوش اول تصميم به ساختن آن، در محلى نه چندان دور از پاسارگاد گرفت، ولى پادشاه سوم بعد از او آن را گشود و به اين ترتيب ايران داراى دو پايتخت شد: شوش پايتخت ادارى و تخت جمشيد پايتخت سياسى و شهر همدان پايتخت ييلاقى (تابستانى نسبت به شوش). عنوان �تخت جمشيد� را قرن ها بعد، عوام الناس به آن دادند، حال آنكه اين كاخ با جمشيد افسانه اى ارتباطى نداشته است. از اين كاخ كه گوياى تمدن و پيشرفت ايرانيان باستان است بر قلمروى ميان سند، دانوب، مديترانه و نيل فرمانروايى مى شد، حسادت اسكندر مقدونى نسبت به اين شكوه و عظمت، عامل عمده ويرانى اين كاخ به دست او شد. افراد خاندان سلطنت و درباريان در هر كجاى كشور كه بودند پيش از فرا رسيدن نوروز خود را به تخت جمشيد مى رسانيدند و بهار را در آنجا به سر مى بردند.
� برخى از رويدادهاى نوروزى
داريوش دوم به مناسبت نوروز، در سال ۴۱۶ پيش از ميلاد سكه زرين ويژه اى ضرب كرد كه يك طرف آن شكل سربازى را در حال تيراندازى با كمان نشان مى دهد. ضرب سكه زر و سيم يك قرن پيش از آن، توسط داريوش اول آغاز شده بود. سكه هاى داريوش اول به �داريك� يا �دريك� موسومند. بايد توجه داشت كه رسم دادن سكه به عنوان عيدى از زمان هرمز دوم _ شاه ساسانى در سال ۳۰۴ ميلادى آغاز شده است. ۱۵ سال پيش از آن (مارس ۴۰۱ پيش از ميلاد) چون ايران در آستانه جنگ داخلى (مخالفت كوروش كوچك با شاه شدن برادرش اردشير دوم) بود مراسم نوروزى به صورت خصوصى برگزار شده بود.
مهستان (مه: بزرگ)، پارلمان ايران در عهد اشكانيان نخستين جلسه خود را در نوروز سال ۱۷۳ پيش از ميلاد با حضور مهرداد اول _ شاه وقت _ برگزار كرد و اولين مصوبه آن انتخابى كردن شاه بود. عزل شاه نيز در اختيار همين مجلس قرار گرفت. البته طى شرايطى از جمله خيانت به كشور، ابراز ضعف و نيز جنون، بيمارى سخت و از كارافتادگى. ايران در آن زمان داراى دو مجلس بود. مجلس شاهزادگان و مجلس بزرگان كه جلسه مشترك آنها را �مهستان� مى خواندند.
در سال ۵۲ ميلادى، مهستان كه از نحوست ۱۳ فروردين مى ترسيد، چند روز ايران را بدون شاه گذارد و روز ۱۵ فروردين �بلاش� را از ميان شاهزادگان اشكانى به شاهى برگزيد كه از همه آنان كوچك تر بود و استدلال كرد كه �مصلحت� انتخاب بلاش را ايجاب مى كرد، شاه قبلى در ايام نوروز مرده بود، نحوست رقم ۱۳ از يونانيان است كه با اسكندر وارد ايران شده است.
نوروز ايرانى برحسب سال مصادف است با يكى از اين سه روز در تقويم ميلادى؛ ۲۰ ، ۲۱ و يا ۲۲ مارس (مارچ)، در مارس ۴۴ پيش از ميلاد ايران خود را براى دفاع در برابر حمله احتمالى �سزار� آماده مى كرد كه خبر رسيد سزار ۱۵ مارس (هفت روز پيش از نوروز) در سناى روم ترور شده است و شاه جريان را به اطلاع رجال كشور رسانيد كه ايام عيد را در دلواپسى به سر برده بودند، سپهبد سورنا فرمانده كل ارتش ايران ۹ سال پيش از آن (سال ۵۳ پيش از ميلاد) در �حران� ارتش روم را درهم شكسته بود، در اين جنگ، كراسوس كنسول روم و فرمانده اين ارتش كشته شده بود و سزار تصميم به انتقام گيرى داشت.اردشير پاپكان _ كه در سال ۲۲۶ ميلادى سلسله ساسانيان را تاسيس كرده بود چهار سال بعد از دولت روم كه در جنگ از وى شكست خورده بود، خواست كه نوروز ايرانى را به رسميت بشناسد و سناى روم نيز آن را پذيرفت و از آن پس نوروز ما در قلمرو روم به Lupercal معروف شد.
در دوران اشكانيان ايام نوروز به پنج روز كاهش يافته بود اما اردشير به تقاضاى �تنسرTansar� موبد موبدان (روحانى ارشد زرتشتيان) روز ششم فروردين _ زادروز زرتشت _ را بر آن اضافه كرد و چون ايرانيان روز هفتم فروردين را خوش يمن مى دانستند و بيشتر ازدواج ها را به اين روز موكول مى كردند، از آن زمان ايام نوروز كه روزهاى روح ابدى، شادى ها و پاكى ها به شمار مى آمدند، به هفت روز افزايش يافت و ايرانيان در اين هفت روز دست از كار مى كشيدند. در طول حكومت ساسانيان اهميت نوروز افزايش يافت. نه تنها يك عيد ملى بود بلكه ايام تميز كردن محيط زيست، پوشيدن لباس نو، تميز كردن بدن، استغفار از گناهان، دلجويى از پيران، تجديد دوستى ها، استحكام خانواده و بيرون كردن افكار بد و پليدى ها از روح و روان به شمار مى آمد. در اين عهد، تشريفات نوروزى مفصل شد، از جمله روشن كردن آتش روى بام ها در شب نوروز به منظور سوزاندن پليدى ها كه اينك اين رسم به روشن كردن شمع سر سفره هفت سين تبديل شده است. ساسانيان معتقد بودند كه هدف كوروش بزرگ از اعلام نوروز به عنوان يك روز ملى، برقرارى عدالت، نظم، برادرى، انسان دوستى و پاكدامنى بوده و بايد تحقق يابد.در مارس ۳۲۶ ميلادى ميان ارتش ايران به فرماندهى شاپور دوم و ارتش روم به فرماندهى كنستانتينوس دوم امپراتور اين كشور جنگى خونين و پرتلفات درگرفته بود. با اينكه پيروزى با ارتش ايران بود، شاپور دوم ۲۰ مارس (شب عيد نوروز) به رغم مخالفت افسرانش كه در شرف بردن جنگ بودند، آتش بسى دوهفته اى اعلام كرد تا سربازان بتوانند آئين هاى نوروزى را برگزار كنند. كنستانتينوس دوم كه نيروهايش تلفات شديد داده بودند، پس از اين آتش بس موقت حاضر به ادامه جنگ نشد و روز دهم آوريل ميان دو امپراتور پيمان صلح به امضا رسيد.در مراسم نوروز سال ۳۹۹ ميلادى، چند مسيحى ايرانى كه موفق به ورود به كاخ يزدگرد شاه وقت (ساسانى) شده بودند، فى البداهه از او تقاضاى آزادى مذهبى براى خود كردند. اين آزادى كه مورد درخواست دولت روم هم بود به تمامى مسيحيان در قلمرو امپراتورى ايران داده شد.در نوروز سال ۵۰۱ ميلادى (۱۳۴۹ سال پيش از انتشار مانيفست كمونيست به قلم كارل ماركس) مزدك _ روحانى زرتشتى _ جنبش سوسياليستى خود را بر پايه مالكيت عمومى دارايى ها، استفاده از توليدات و ثروت برحسب نياز فرد و برابرى اجتماعى _ اقتصادى همه مردم علنى ساخت كه مورد توجه مردم كه گرفتار جامعه اى طبقاتى و وجود شكاف عظيم ميان فقير و غنى بودند، قرار گرفت و حتى شاه وقت ايران _ قباد _ متمايل به افكار او شد.بعد از اسلام تا مدتى مراسم نوروز در ايران به صورت خصوصى و خانوادگى برگزار مى شد. با وجود اين نوروز ايرانى از طريق مسلمانان تا اندلس (اسپانيا) گسترش يافت. از زمان عباسيان به دليل بسط نفوذ ايرانيان در دستگاه خلفاى اين دودمان مراسم نوروز به اين دستگاه راه يافت ولى عيدى رسمى نبود. در روايت است كه هارون الرشيد خليفه معروف عباسى هزاران سكه نقره كه يك طرف آنها را رنگ زده بود (علامت گذارى كرده بود) در مراسم نوروز (سال ۲۱۱ هجرى) در شهر بغداد به بزرگانى كه به ديدن او رفته بودند هديه داد و به آنان تاكيد كرد كه سال آينده كسى سكه دريافت خواهد كرد كه سكه هاى امسال را با خود بياورد و به او نشان بدهد. هدف هارون اين بود كه سكه هاى عيدى را كه داده بود خرج نكنند.۲۴ مارس ۷۲۱ ميلادى (در جريان آئين هاى نوروزى) �پوشان� از شاهزادگان ساسانى، هشتاد سال پس از جنگ نهاوند ادعاى سلطنت و احياى حكومت ساسانيان را كرد و گروهى گرد او جمع شدند ولى كارى از پيش نبردند. چهار سال پس از پوشان در مارس سال ۷۲۵ ميلادى (ايام نوروز ايرانى) يك شاهزاده ديگر ساسانى به نام خسرو از نوادگان يزدگرد سوم در شهر مرو خود را شاه ايران خواند. كار اين شاهزاده هم با اين كه علاوه بر گروهى ايرانى جمعى از تركان مهاجر نيز به او پيوسته بودند به جايى نرسيد. مورخين ناكامى اين دو شاهزاده را به سبب خودخواهى آن دو نوشته اند و اضافه كرده اند كه اگر هدفشان فقط ايران دوستى و احياى استقلال وطن بود شايد به پيروزى هايى دست مى يافتند.مردآويز زيارى (مازندرانى) از قهرمانان ملى ايرانيان كه بر قسمت بزرگى از ايران زمين حكومت مى كرد و اصفهان را پايتخت خود قرار داده بود كمر به برگزارى آئين هاى ملى ايران از جمله تيرگان، مهرگان، سده، چهارشنبه سورى و مهمتر از همه نوروز درست مطابق عهد ساسانيان بسته بود و در اين راه سخت گيرى زياد و افراط بيش از حد از خود نشان مى داد به گونه اى كه در سال ۹۳۴ ميلادى دست به تنبيه كاركنانى زد كه در آذين بندى اصفهان براى نوروز سليقه كافى به كار نبرده بودند و همين امر سبب شد كه خدمه غيرايرانى كه مورد انتقاد قرار گرفته بودند از بيم جان خود او را در حمام كشتند. مردآويز همان سال جشن سده را در اصفهان برگزار كرده و در آن شركت جسته بود. وى بود كه پس از راندن دست نشاندگان عربان از مناطق مركزى ايران دستور اكيد داده بود كه ايرانيان جز به فارسى نگويند و ننويسند.اميراسماعيل سامانى از دودمان ژنرال بهرام مهران (بهرام چوبين، متولد رى و نابغه نظامى ايران) كه به تجديد حيات زبان فارسى و فرهنگ ايرانى كمك فراوان كرد در سال ۸۹۲ ميلادى از رياضيدان هاى خراسان خواست كه تقويم ساسانى را دوباره نويسى كنند تا �نوروز� در ساعت درست هنگام عبور خورشيد از استوار آغاز شود و حلول سال دقيق باشد. اين آرزو سال ها بعد توسط �عمر خيام� تحقق يافت و تقويم هجرى خورشيدى و لحظه دقيق حلول سال نو تهيه شد. ملك شاه سلجوقى كه عمرخيام نيشابورى در دوران حكومت او تقويم خورشيدى را تنظيم كرده بود از همان زمان دستور رعايت آن را داد كه طبق قانون از نوروز ۹ دهه پيش نوشتن تاريخ مكاتبات در ايران با تقويم خورشيدى رسمى شده است.۲۲ مارس سال ۹۷۸ ميلادى (۳۵۷ خورشيدى) بيمارستانى كه به دستور عضدالدوله ديلمى در شهر بغداد ساخته شده بود به مناسبت نوروز گشايش يافت. اين بيمارستان را به نام عضدالدوله بيمارستان عضدى خواندند. در زمان ديليمان حكومت بغداد در دست ايرانيان بود. عضدالدوله شهر شيراز را پايتخت خود قرار داده بود.شاه اسماعيل صفوى روز ۱۱مارس (در سال ۱۵۰۲ ميلادى) و ۹ روز مانده به نوروز را براى تاجگذارى خود تعيين كرده بود تا آئين هاى نوروزى را در كسوت شاه ايران برگزار كند. وى كه در تبريز خود را شاه ايران اعلام كرده بود در همين مراسم گفته بود كه مكلف به احياى امپراتورى ايران است.
در سال ۱۵۹۷ ميلادى شاه عباس صفوى آئين نوروز را در عمارت �نقش جهان� برگزار كرد و در نطق خود به اين مناسبت اعلام داشت كه اصفهان پايتخت هميشگى ايران خواهد بود و تصميم دارد آن را به صورت زيباترين و امن ترين شهر جهان درآورد و به نمايندگان كشورهاى خارجى كه به شركت در مراسم دعوت شده بودند اجازه داد كه براى كشور خود در اصفهان سفارتخانه بسازند. شاه عباس اول اكتبر سال ۱۵۸۸ ميلادى رئيس كشور ايران شده بود. وى در رعايت اعياد ملى و مذهبى شيعه دقت كامل به عمل مى آورد.
نادر شاه به نوروز و آئين هاى آن علاقه مندى فراوان داشت. وى سكه خود موسوم به سكه نادرى را در سال ۱۷۳۵ ميلادى، در مراسم سلام نوروز رايج ساخت و قطعاتى از آن را به رسم عيدى به منشى ها و افسران خود داد كه در يك طرف سكه نقش شده بود: �الخير فى ما وقع� و در طرف ديگر سكه اين عبارت ديده مى شد: �نادر ايران زمين�. اين عبارت نشان مى دهد كه نادر خواهان احياى امپراتورى ايران در چارچوب مرز هاى عهد ساسانيان، اشكانيان و هخامنشيان بوده است. نادرشاه در سال ۱۷۳۹ در جريان لشكر كشى به هند، پس از شكست دادن ارتش ۳۶۰ هزار نفرى اين كشور و دريافت تاج شاه هند، براى ورود به دهلى منتظر فرارسيدن نوروز شد تا در روزى سعد به اين آرزو برسد و روز ۲۰ مارس (نوروز) وارد دهلى شد و مراسم عيد را در كاخ دهلى برگزار كند.كريم خان زند (وكيل مردم) پس از اعلام شهر شيراز به پايتختى ايران، از سال ۱۷۶۱ ميلادى به بعد سلام نوروزى را در عمارتى كه اينك موزه پارس ناميده مى شود، برگزار مى كرد و سپس به ديدن مردم عادى (كوچه و خيابان) مى رفت. وى در نخستين نوروز در شيراز، از جيب خود چند نوازنده را اجير كرد كه در ميدان هاى شهر بنوازند و مردم را شاد كنند كه بعداً اين رسم شامل روز هاى ديگر هم شد. كريم خان براى شاد كردن مردم و زدودن غم هايشان هر اقدامى را كه مى توانست، مى كرد.آغا محمد خان قاجار با همه سفاكى و داشتن ريشه و تبار مغولى، �نوروز� را براى تاجگذارى اش تعيين كرد. وى در نوروز سال ۱۱۷۴ هجرى شمسى (مارس ۱۷۹۵ ميلادى) در تهران تاجگذارى كرد و اين شهر را پايتخت قرار داد كه هنوز پايتخت است.تهرانى ها سال ۱۳۳۲ را در سايه ترس از تيفوس آغاز كردند و نوروز خوبى نداشتند. بيمارى مسرى و كشنده تيفوس كه نتيجه فقر ناشى از جنگ و اشغال نظامى ايران بود از اواخر سال ۱۳۲۱ بر بيچارگى مردم افزوده بود و هر روز صدها تن از اين بيمارى و بعضاً در گوشه كوچه و خيابان هاى پايتخت جان مى سپردند. از ترس اين بيمارى كه بعداً به نقاط ديگر كشور سرايت كرد كسى جرات دست زدن به كاسه ديگرى و رفتن به مهمانى شام و ناهار را نداشت. با وجود اين، مراسم عيد ديدنى با احتياط تمام انجام شد.دكتر محمد مصدق نخست وزير وقت و مبارز راه ملى شدن نفت ايران روز ۲۹ اسفند هر سال را روز ملى شدن نفت، يك روز ملى و تعطيل عمومى اعلام كرد.
۲۹ اسفند ۱۳۲۹ طرح ملى شدن نفت ايران به صورت قانون درآمده بود كه در اجراى آن پس از پنج دهه از انگلستان در نفت ايران خلع يد شد و اين دولت را چنان برآشفت كه تا بر اندازى حكومت دكتر مصدق در مرداد ۱۳۳۲ دست از مخالفت، تحريك، تحريم و توطئه نكشيد.يك روز پيش از اعلام روز ۲۹ اسفند به عنوان يك روز ملى، دكتر مصدق جزئيات ظلم هاى انگلستان به ملت ايران در طول ۱۵۰ سال و مداخلات اين دولت از جمله انحصار نفت ايران در دست خود را براى ده ها روزنامه نگار آمريكايى كه به تهران آمده بودند تشريح كرده بود و چند روز پيش از آن هم آب پاكى روى دست نمايندگان بانك جهانى كه براى ميانجيگرى به تهران آمده بودند، ريخته بود.

نوروز عصر قجر

با تمام زيبايى هايش. عيد آن روزگار نزد مردم كوچه و بازار و اعيان و اشراف و درباريان چگونه بود؟ به يك قرن قبل مى رويم تا نوروز گمشده اين شهر را در عالم خيال زنده كنيم. عيد نوروز با سبزه سبز كردن، كوزه شكستن و آن را از �سردر نقاره خانه� به پايين انداختن، لباس هاى رنگارنگ به تن كردن براى مردم كوچه و بازار معنا مى يافت.
�از اوايل اسفند در بازارها مخصوصاً دكان هاى پارچه فروشى و كفش و كلاهدوزى ازدحام مى شد. هر كسبه قدر توانايى خود به فكر لباس عيد براى افراد خانواده خود بود. خياط ها منتها تا نيمه اسفند كار تازه قبول مى كردند. از بيستم اسفند به بعد پاره اى از دكان دارها كه سروكار مستقيم با عيد داشتند، دكان هاى خود را تزئين مى كردند. بقال ها طبق هاى معلق از سنجد ساخته و دسته هاى شمع پيهى كه با جوهر سبز و قرمز روى آنها را نقش و نگار انداخته بودند، به سرتاسر پيشانى دكان خود مى آويختند.
كپه هاى فرسوده سال قبل را نو و سرطاس هاى برنجى پشت آنها را براق و از حبوبات مملو مى كردند و در فاصله هر كپه كاغذ سبز و آبى و زرد و سفيد لوله كرده مى گذاشتند ... آجيل فروش ها با طبق هاى معلق بزرگ و كوچك از فندق و بادام و پسته و تخمه هندوانه و تخمه كدو، پيشانى و با مخروطى هايى كه از انواع آجيل به هم چسبيده ساخته بودند، جلوى دكان را زينت مى دادند.
ميوه فروش ها گذشته از آرايش دكان با ميوه هاى الوان، پياز نرگس و سنبل در گلدان هاى شيشه اى سبز كرده همچو انگاره مى گرفتند كه در حدود شب عيد گل هاى اوليه آنها به بار آيد...
مفصل تر از همه آئين بندى دكان هاى قنادى بود. زيرا سروكار اين دكان ها با عيد نوروز بيشتر از سايرين است. در جلوى دكان دو اصله تير سروته، يكى كه روى آن را با كاغذ الوان نقش و نگار انداخته بودند، به دو جرز طرفين دكان تكيه داده سر آنها را به هم نزديك و جناقى در جبهه دكان احداث مى كردند. بعد از كله قند كه در ته آن نارنج و بعد از آن شيشه ميمندى آب ليمو و آخر همه شيشه گلاب كه به آنها زرورق زده بودند، رشته هايى ترتيب مى دادند و آنها را تنگ درز به اين جناقى مى آويختند.
سپر و شمشيرى از نبات مى ريختند و دو طرف جناقى به جبهه دكان نصب مى كردند. در جلوى دكان از گچ مخروط هاى سرزده اى مى ساختند و دور آنها را اقسام شيرينى مى چيدند و روى سرزده مخروط، جارهاى چندشاخه مى گذاشتند...
در عيد نوروز مردم از طبيعت تقليد كرده به همه چيز زندگى نو و تازگى مى دادند. ظروف مسى خانه حكماً به سفيدگرى فرستاده مى شد. بايد مس ها براى روز عيد رويگرى شده و براق و درخشان باشد. آب حوض و آب انبار خانه را حكماً عوض مى كردند... فرش ها را تكان داده گرد ديوار اتاق ها را اگر گل سفيد نزده بودند، مى گرفتند و قبل از تحويل خورشيد به برج حمل، رخت هاى نو را پوشيده، سر سفره عيد مى رفتند.۱
آنچه آمد مختصرى بود از زندگى عامه مردم، در استقبال از نوروز كه در پايان آن را به گونه اى ديگر ادامه خواهيم داد، اما در نزد اعيان و اشراف و درباريان عيد چگونه بود؟
�مراسم نوروز در دربار قاجارها شكوه خاصى داشت. از زمان هاى بسيار قديم شاهان ايرانى در اين روز با جاه و جلالى جشن مى گرفتند و اين آئين ايرانى قديم تا آن زمان پايدار مانده بود... نوروز سلطانى يا نوروز عامه روز اول فروردين و نوروز خاصه يا نوروز بزرگ روز ششم فروردين [بود].
مراسم دربارى در همان روز اول فروردين يعنى نوروز سلطانى يا نوروز عامه برقرار مى شد. در موقع تحويل سال شاه در تالار برليان و گاهى در تالار موزه مى نشست و سران پايتخت به حضور او مى رفتند.
اين مجلس بسيار باشكوه بود و از زمان فتحعلى شاه معمول شده بود. جواهرات مهم سلطنتى را در حضور شاه روى سفره اى مى چيدند و قليان مرصع و كاسه هاى جواهرنشان را پيش روى او مى گذاشتند. همه حاضران لباس تمام رسمى پوشيده بودند.
تا مدتى كسانى كه درجات نظامى نداشتند به اصطلاح �شال و كلاه� كرده حاضر مى شدند و شال و كلاه عبارت بود از شال كشميرى گرانبهايى كه گرداگرد كلاه بلندى مانند عمامه خيلى درازتر از آن به شكل استوانه مى پيچيدند و جبه يا لباده اى از ترمه كه به آن خرقه مى گفتند مى پوشيدند...در سلام عام كه شاه بر تخت مى نشست برادران و پسران و نزديكان او در دو سوى تخت به ترتيب سن مى ايستادند و صدراعظم روبه روى او جا مى گرفت. نخست شاه خطاب به صدراعظم مى كرد و عيد را به همه تبريك مى گفت. سپس صدراعظم از طرف مردم و كارمندان دولت تبريك مى گفت و جواب مى داد. پس از آن شاعرى كه سمت �ملك الشعرايى� داشت قصيده اى را كه به مناسبت همين جشن سروده بود، با صداى شمرده و بلند مى خواند و پس از او كسى كه از خاندان محترم يا از سادات يا از پيرمردان محترم بود و اين منصب مهم را به او داده بودند، روبه روى تخت مى ايستاد و خطبه مخصوص آن روز را از حفظ مى خواند و او را �خطيب� مى گفتند و حتى القابى مانند �خطيب الممالك� و �خطيب السلطان� به ايشان مى دادند.يكى از پيران محترم منتصب �مخاطب سلام� داشت كه هر وقت لازم مى شد، شاه چيزى بگويد رو به او مى كرد و مثل اين بود كه به وسيله او به مردم پيغام مى دهد، پس از آن كه اين مراتب برگزار مى شد، عده اى از نظاميان كه گرداگرد حياط بزرگ صف كشيده بودند، به آهنگ موسيقى نظامى به حال احترام از پيش تخت مى گذشتند.سلام نوروز يا روز تولد و يا جلوس شاه در حياط تخت مرمر برپا مى شد كه در زمان فتحعلى شاه ساخته بودند و سلام هاى ديگر در باغ گلستان بود. شاه روى تخت مرمر بر بساط زربفت و جواهرنشان چهار زانو مى نشست و تاج يا كلاه جيقه دار بر سر مى گذاشت و لباس رسمى با همه نشان ها و امتيازات خود دربرداشت و شمشير جواهرنشان خود را بر روى دو زانو مى گذاشت. پشت سر او دو متكاى مرواريددوزى و جواهرنشان گذاشته بودند كه بر آنها تكيه مى داده، در تمام مدت مراسم سلام به همين حال نشسته بود...
اين مراسم در حدود دو ساعت طول كشيد ... در تمام مدتى كه شاه به سلام نشسته بود، توپ در مى كردند و معروف بود به عده سال هاى عمر او توپ مى اندازند، اما اين نكته مسلم نيست.�۲
دوستعلى خان معيرالممالك نوه دخترى ناصرالدين شاه روايت زنده ترى از مراسم نوروز در دربار قاجار را پيش روى ما مى گذارد. او مى گويد: �باكيفيت ترين اعياد از حيث آداب و عوالم عيد نوروز بود. از يك ماه به عيد مانده در سراسر شهر خاصه در اندرون شاهى ولوله شعف آميزى حكمفرما و بساط عيش و سرور برپا بود. اتاق ها رفته و تميز مى شد و هر كس به قدر مقدور در فكر تهيه جامه هاى نو و زيور و آرايش هاى نوين بود.سه روز به نوروز مانده فراشان سرخ پوش از جانب ديوان براى هر يك از دختران شاه كه به شوهر رفته بودند، خوانچه محتوى شيرينى و نقل و كله قند و آجيل و غيره مى بردند. پنجاه تومان شاهى سپيد در كيسه اى از تافته سرخ در يكى از خوانچه ها بود و دو خوانچه ديگر را �گل باغچه� مى ساختند بدين معنى كه ديواره اى مشبك از موم زرين به ارتفاع نيم ذرع دور خوانچه ترتيب داده انواع ميوه و گل و گياه از موم و سقز الوان در گلدان هاى بلورين زرورق زده در آن قرار مى دادند و يك خوانچه را نيز با اسپند الوان و عناب هاى زراندود زينت مى كردند...
ترتيب آراستن موزه و ايستادن اشخاص بدين عنوان بود: از چند گام به در ورودى تالار مانده سفره سپيد بزرگى گسترده، بساط هفت سين را روى آن مى چيدند و دامنه آن تا شاه نشين وسيعى كه تخت مرصع فتحعلى شاه در آن قرار داشت كشيده مى شد. بالاى تخت مسندى زربفت كار هندوستان مى گستردند، روى آن تشكچه اى از مخمل ارغوانى مرواريد دوزى ما نهادند و كنارش دو متكاى جواهر دوزى با ريسه و منگوله مرواريد قرار مى دادند.چهار شمعدان مرصع با آويز هاى درشت از سنگ هاى قيمتى در چهار گوشه تشك نهاده، شمع ها را مى افروختند. خواه روز و خواه شب، ساير جار ها و چلچراغ ها را نيز روشن مى كردند و مجلس شكوهى به خود گرفته، جواهر تخت و نشان هايى كه بر سينه حاضران نصب بود، در پرتو چراغ ها درخشيدن مى گرفت. در شاه نشين هاى اطراف تخت روساى ايل قاجار با سروارى هاى ترمه و شمشيرهاى مرصع و روساى كشيك خانه و سواران مهديه و منصور و غلام پيشخدمت ها و قورچيان و روساى زنبورك خانه با لباس هاى رسمى مى ايستادند...
يك ربع به تحويل [سال] مانده پرده دار، پرده را بالا گرفته، به آواز بلند ورود شاه را اعلام مى داشت. در دم گفت و شنود غلغله اى كه ميان حاضران برپا بود، به سكوت محض مبدل مى گشت و نظاميان در حال احترام ايستاده و ديگران سر به تعظيم فرود مى آوردند... شاه غرق در جواهر و نشان هاى سلطنتى، با چهره اى گشاده و لبان خندان به درون آمده، با قدم هاى آهسته از ميان صفوف گذشته و به تخت برمى شد، ولى بنابر احترام آقايان علما بر صندلى مرصعى كه روى تخت بود، نمى نشست و بر مسند زربفت جا گرفته، شمشير جهان گشاى نادرى را روى زانو مى نهاد، گروهى از خواجه سرايان و خواص كه به دنبال شاه آمده بودند، در كنارى قرار مى گرفتند.پس از جلوس شاه خطيب الممالك از صف خارج شده، نزديك تخت مى آمد و خطبه مختصرى ايراد مى كرد و چون به نام مبارك حضرت رسول اكرم(ص) و حضرت امير(ع) و شاه مى رسيد، سر ها به تعظيم خم مى شد. پس از پايان خطبه، منجم باشى ساعت به دست پيش مى آمد و اندك زمانى خيره به صفحه آن نگريسته، آنگاه به آواز رسا مى گفت: به مباركى و ميمنت و اقبال وجود مسعود شاهنشاه در اين ثانيه آفتاب به برج حمل تحويل گرديد.همان دم شيپورچى كه در بيرون منتظر ايستاده بود باد به شيپور مى كرد و در ميدان مشق توپ هاى تحويل به غرش در مى آمد. شاه نخست به علما و بعد به سايرين تبريك مى گفت.آنگاه قرآن مجيد را به دست گرفته تيمناً صفحه اى تلاوت مى كرد. سپس حاج نظام الاسلام كه از خاندان محترم و محرر امام جمعه بود برابر شاه زانو زده، اندكى از تربت مخصوص در آب ريخته، تقديم مى داشت و شاه آن را لاجرعه مى نوشيد... و بعد به دادن كيسه هاى عيدى به علما مى پرداخت و فرزندانشان را نيز بى بهره نمى گذاشت. چون علما بيرون مى رفتند چند دسته موزيك كه اطراف حوض برابر موزه ايستاده و به احترام آقايان خاموش بودند، به نواختن آهنگ هاى دلكش مى پرداختند...
روز دوم عيد سلام عام تخت مرمر منعقد مى گشت. شاه پس از بيرون آمدن از اندرون در اتاق كوچكى جنب تالار برليان جلوس مى كرد، تا ايشيك آقاسى باشى حضور سفيران را براى شرفيابى اعلام دارد. آنگاه بر تالار برليان مى آمد و برابر سفير كبير عثمانى ايستاده از سلطان و خود او احوال مى پرسيد و شرح مختصرى مبنى بر روابط و يگانگى دو دولت ايراد مى كرد و سپس رو به سفير انگليس كرده و مى گفت: احوال خواهرمان ملكه انگلستان چطور است؟ و به همين ترتيب با ديگر سفرا صحبت داشته، به همگان عيدى مى داد كه با نهايت ادب مى پذيرفتند.�۳
يكى از شركت كنندگان در اين مراسم، اعتمادالسلطنه وزير انطباعات ناصرى است. او بار ها در سلام نوروزى شاه قاجار حضور داشته است. او مى گويد: اول سنه تخاقوى ئيل تركى و ماه پنجم عربى يعنى ۳ جمادى الثانى سنه ۱۳۰۲ هجرى قمرى مطابق ۲۱ مارس ۱۸۸۵ مسيحى، هفت ساعت و هفت دقيقه از روز جمعه گذشته آفتاب داخل برج حمل شد... امروز صبح به عادت معهود دربخانه رفتم... سلام تحويل در تالار موزه منعقد شد.
اما چه سلام؟! طورى بى نظم كه هيچ وقت اين قسم بى نظم كه ما فوق نداشت. بلى ايشيك آقاسى باشى بيست ساله بايد همين طور نظم سلام بدهد. من به عادت معهوده كه آخر از همه شاهى مى گيرم، يعنى شاه مخصوصاً صدا مى زنند، رفتم و گرفتم.�۴
آن روزگار مردم بود و اين روزگار دربار اما عيد واقعى را مردم بر پا مى داشتند.�كسانى كه زندگانى چهل پنجاه سال پيش ايران را هنوز به ياد دارند، چيزى كه هميشه بر آن دريغ دارند و افسوس مى خورند، دلخوشى و قناعت و زندگى ساده اى بود كه همه با كمال سرور و شادى از آن لذت مى بردند و حالا سال ها است از ايران رخت بربسته است.زندگى آسان بود، ارزان بود، تجمل و خود فروشى و نادرستى در كار نبود، هر كس به اندازه درآمد خود، اگر هم بسيار ناچيز بود، مى توانست زندگى آرام و آسوده اى داشته باشد. اين رقابت ها و همچشمى هاى زيان بخش در ميان نبود. زندگى خانوادگى بسيار احترام داشت. هر كس از خاندان خود مغرور بود و به كار خود دلبستگى داشت. به همين جهت مردم به مراتب دلخوش تر از امروز بودند. انواع تفريح و سرگرمى براى مرد و زن فراهم بود و هر كس به فراخور استطاعت خود از آن بهره مند مى شد.�۵ و يكى از بهترين اين روز ها و تفريح ها عيد نوروز بود. روز هايى چون چهارشنبه سورى با آجيل اين شب، عيدى هاى روز اول عيد، سيزده به در و باور هاى مردم، فال گوش ايستادن، قاشق زنى، برپايى هفت سين و آداب خاص آن قصه ها و افسانه هاى عمو نوروز، حاجى فيروز و شادى هايش و بازى هاى عيد، تخم مرغ بازى، جفتك چاركش، بقچه گردانى، انگشتر پرانى، رخت عوض كردن و چلتوپ و الك دولك.اينها همه متعلق به مردم بود كه با نوروز زنده مى شدند و شادابى و سرزندگى را از سر مى گرفتند.سال نو بود و دل خوش. چنين باد.
پى نوشت ها:
۱- شرح زندگانى من، تاريخ اجتماعى و ادارى دوره قاجاريه، عبدالله مستوفى، جلد اول، صص ۶-۳۵۴.
۲- خاطرات سياسى، ادبى، جوانى، به روايت سعيد نفيسى، ص ۵۲۵ به بعد، نشر مركز، ۱۳۸۱.
۳- يادداشت هايى از زندگانى خصوصى ناصرالدين شاه، ص ۵۳ به بعد، نشر تاريخ ايران، ۱۳۷۲.
۴- روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، ص ۳۴۹.
۵- سعيد نفيسى، ص ۵۱۶. به ياد داشته باشيد اين حرف را نفيسى نيم قرن پيش به رشته تحرير درآورده و امروز بايد گفت اين گفته ها مربوط به يك قرن پيش است.

ديرين شناسى نوروز قبطى


اين عيد با همان نام و آداب و سنن ايرانى در مصر برگزار مى شود. مصريان در اين روز شادى كرده، آتش مى افروزند و آب بر روى يكديگر مى پاشند كه از مراسم ايرانيان به مراتب مفصل تر است. مردم شام نيز همين آئين را در اول ماه نيايش كه يكى از ماه هاى رومى است برگزار مى كنند.در رابطه با پيدايش نوروز در مصر روايت هاى مختلفى وجود دارد. عده اى معتقدند كه نوروز از زمان كمبوجيه وارد اين سرزمين شده است، يعنى از سال ۵۹۵ قبل از ميلاد كه كمبوجيه سرزمين مصر را تسخير كرد. گروهى نيز معتقدند كه نوروز در زمان خسرو پرويز در سال ۶۱۹ وارد مصر شده و برخى بر اين عقيده اند كه نوروز پس از ورود اعراب در مصر متداول شده است.�ليوى� (Levy) در كتاب �ميراث باستانى ايران� درباره آئين هاى نوروزى در مصر آورده است: �در خيابان هاى شهر هاى مصر و عراق بازى هاى خشنى توسط اسب ها صورت مى گرفت كه برگرفته از آداب و سنن ساسانيان بوده است. در اين بازى هاى تابستانى و پرهياهو كسى جرأت نمى كرد كه با لباس هاى تميز و ظاهرى آراسته به خيابان برود. مصريان در آغاز سال نو جشن نوروز را با شكوهى هرچه تمام تر برگزار مى كردند، هرچند كه زمان برگزارى آن بر اثر تحولاتى كه در تقويم مصر صورت گرفت تغيير يافته است.او ادامه مى دهد: مردم مصر عيد نوروز را در آغاز ماه توت جشن مى گيرند، آتش مى افروزند و بر يكديگر آب مى پاشند. به كارمندان دولت و خانواده هايشان لباس و پوشاك داده مى شود و طبق عادت ديرينه مردم نيز به همديگر هديه مى دهند. حتى پس از فتح مصر از طرف اعراب نيز اين جشن باستانى ادامه داشت.در زمان حكومت فاطميان عيد نوروز به يك جشن ملى تبديل شده بود. در اين عيد رسمى خليفه و خانواده اش و تمام مسئولان كشورى شركت مى كردند. خصوصاً در زمان ظهور حكومت شيعيان در ايران، چرا كه رابطه فاطميان با ايران در تمام طول حكومتشان قطع نشده بود. �مقريزى� درباره عيد نوروز در ميان فاطميان مى گويد: نوروز يكى از اعياد رسمى مصر در آن زمان بود. در آن روز بازار ها تعطيل مى شد، رفت و آمد در راه ها كم مى شد، لباس و پوشاك بين كارمندان و خانواده شان تقسيم مى شد، عيدى و نيازهاى نوروز به آنها داده مى شد و مردم در آن روز آتش مى افروختند و آب بر سر و روى يكديگر مى پاشيدند.مقريزى مى گويد: در زمان خلافت �الآمر با لله� در عيد نوروز لباس هاى مردانه، زنانه و مايحتاج نوروز از قبيل مواد غذايى مانند خربزه، انار، خوشه هاى موز، سبد هاى خرما، به، حليم با گوشت مرغ، گوسفند، گاو و نان ميان مردم تقسيم مى شد. مردم در اين مراسم از ميان خود مردى را به نام مير نوروز انتخاب مى كردند و او معمولا صورت خود را با آرد يا زغال مى پوشاند، سوار بر الاغ مى شد و جامه قرمز به تن مى كرد و در كوچه و بازار شروع به گشت و گذار مى كرد.اين مير نوروز از مردم طلب عيدى مى كرد و مانند مامور ماليات دفتر مخصوصى در دست مى گرفت و در صورت عدم دريافت پول و عيدى، به صورت آنها آب مى پاشيد. مردم در آن روز به شوخى مى پرداختند و به طرف يكديگر پوست و آشغال پرتاب مى كردند. در آن روز معمولاً فقرا در خيابان ها به گشت و گذار مشغول مى شدند و اغنيا و ثروتمندان از خانه هاى خود بيرون نمى آمدند.اگر كسى از اين موضوع اطلاع نداشت و به خيابان مى رفت ديگران به عنوان مزاح به او آب مى پاشيدند و لباس هاى او را آلوده مى كردند مگر اينكه به آنها پولى مى پرداخت و خود را از اين مخمصه نجات مى داد. چه بسا محصلان در مدارس به عنوان شوخى به معلمان خود هجوم آورده و آنها را تهديد به انداختن در چاه مى كردند مگر آنكه پولى به آنها مى دادند و خود را رها مى ساختند.

نگاه جشنى در جاده ابريشم

البته پس از گذشت سال ها و به ويژه قدرت دولت شوروى به اين سرزمين تا حدودى مراسم نوروز كمرنگ بود كه خوشبختانه پس از فروپاشى اتحاديه جماهير شوروى و استقلال كشور تاجيكستان به رغم قوانين و ضوابط دولت روسيه، جشن نوروز مانند گذشته هاى دور با شكوه ويژه اى اجرا مى شود. در تاجيكستان ايام نوروز تنها دو روز ادارات، موسسات و دانشگاه ها تعطيل است و تاجيكى ها تعويض سال را تنها در تحويل سال نو يعنى عيد نوروز مى دانند. اما مراسم عيد مسيح را تعطيل دو هفته اى اعلام كرده و آغاز سال نو به حساب مى آورند. زيرا سال ها اين كشور تحت نفوذ قدرت و سياست شوروى بوده است. گفتنى است كه جمهورى تاجيكستان كشور كثيرالملت بوده و در اين كشور ملل و اقوام گوناگون از قبيل ازبك ها، روس ها، اوكراينى ها، قرقيزها و... سكونت دارند كه آئين نوروز بر اين اقوام نيز تاثير چشمگيرى داشته و اقوام گوناگونى _ حتى روس ها _ نيز به اين آئين احترام مى گذارند و در جشن تاجيك ها شركت مى كنند. در شهرهاى باستانى تاجيكستان شهرهايى مانند خجند، پنچبكين، اوراتپه و كولاب آئين جشن نوروز با شكوه بيشترى برگزار مى شود و ويژگى هاى اين روزها به طور دقيق تر به مرحله اجرا در مى آيد. براى نمونه هفت سين در شهر دوشنبه مفهوم ويژه اى ندارد؛ اما در خجند كه ايرانيان بيشترى زندگى مى كنند هفت سين را به طريق كاملاً ايرانى تهيه و تدارك مى بينند. دانشمندان باستان شناس از بسيارى ممالك جهان تلاش مى كنند تا در ناحيه پنجكبنت باستانى خدمات و پژوهش هاى علمى انجام دهند و به ويژه عبور راه بزرگ ابريشم از سراسر تاجيكستان به اهميت انتقال فرهنگ در اين مسير كمك شايانى كرده است. �اسروشنه� كه امروز با نام اوراتپه معروف است، در كهن ترين روايات و آثار مكتوب ثبت شده است كه تجليل از جشن نوروز را در سراسر قلمرو خود متداول مى كند. ويژگى هاى باستان شناسى و آثار مكتوب دال بر آن است كه قرون چهارم و پنجم ميلادى مصادف با دوران اتحاد و تقويت قوم تاجيك بوده است.در اين زمان كه سرزمين، آئين و زبان واحد قوم تاجيك شكل گرفته و نخستين شعر در قرن پنجم سروده شده و همزمان با تاسيس دولت ساسانيان در قرن نهم تمدن والا و باستانى در همين دوران به مرحله عظمت و شكوه خود رسيد و قبايل كثيرالعده كوچى و نيمه كوچى ساكن بدخشان نيز به جرگه تاجيكستان پيوستند. بخارا و سمرقند شهرهاى باستانى آسياى مركزى كه امروز بخشى از سرزمين ازبكستان به شمار مى آيند حساسيت و تمايل ويژه اى به آئين نوروز داشته و در حال حاضر نيز دارند كه مردم تاجيكستان وقتى از اين دو شهر صحبت مى شود، با تاسف و اندوه ويژه اى به صحبت خود ادامه مى دهند و اين دو شهر را متعلق به خود مى دانند كه ناجوانمردانه در تقسيم بندى به ازبكستان ملحق شده است. طبيعت تاجيكستان را نمى توان بدون استفاده مكرر از الفاظ �بى نظير� و �بى همتا� توصيف كرد و اين طبيعت با شروع سال و آئين نوروز زيبايى خاصى را به خود اختصاص مى دهد كه در هيچ لفظى نمى گنجد. در بدخشان ناحيه اى اصيل از تاجيكستان نيز جشن نوروز را با شكوه خاصى برگزار مى كنند عيد نوروز براى بدخشانيان عيد ملى اجدادى است و به عنوان رمز دوستى و زنده شدن كل موجودات به شمار مى رود و آن به اسم �خيدير ايام� يعنى عيد بزرگ معروف است. معمولاً بدخشانيان به ويژه در محلات �روشان� و �شغتان� عيد را �ايام� مى خوانند و هر يك از آنها سنت هاى ويژه اى دارند. از جمله اين كه در بعضى از مناطق نوروز را در نيمه دوم ماه فوريه يا همزمان با مراسم �خفت براران�؛ اما معمولاً جشن عيد نوروز هنگام برابرى شب و روز به وقوع مى پيوندد. چنانچه از پيشينيان ميراث مانده است هر خانواده چند روز قبل از نوروز براى برگزارى عيد آماده مى شوند. خانه را پاك كرده، تمام ظرف هاى خانه را تميز مى كنند تا گردى از سال كهن باقى نماند. روز نوروز را خليفه ده (خادم مذهبى) معين نموده به همه اعلام مى دارد. برابر رسم، دو روز قبل از نوروز كدبانوى خانه وقتى كه خورشيد به اندازه يك قد نيزه بالا آمد دو جارو را بسته آن را جايى راست مى گذارد. مى گويند اين جارو از جاروهاى معمولى نيست رنگش سرخ است و آن را در فصل پائيز از كوه و پشته براى نوروز جمع كرده و تا جشن نوروز نگاه مى دارند. اين به آن خاطر است كه رنگ سرخ براى بدخشانيان رمز نيكى و پيروزى است و جارو را هم در سر چوبى كه ارتفاع آن به اندازه يك نيزه است با پارچه سرخ مى بندند. كودكان، جوانان و كهنسالان با بى قرارى منتظر فرارسيدن نوروز هستند. ناهار عيد نوروز با روزهاى ديگر تفاوت دارد و در روز عيد نوروز از خوردنى هاى شيرى مثل حلوا، باشير، شيربرنج، غوز حماچ مى خورند و آن را نشانه بخت نيكو و پرفيضى سال مى دانند.

هرات در جشن گل

بر اين عقيده اند كه با خوردن رشته پلو و گوشت خروس سررشته زندگى به دستشان خواهد آمد و در شب عيد مراسم نوروزى نو عروسان نيز برگزار مى شود و تازه دامادها براى نامزدهايشان هديه نوروزى كه معمولاً شامل يك عدد خروس، مقدارى برنج، شيرينى محلى، تنقلات و يك دست لباس است تهيه مى كنند.اين هدايا را در ظرف بزرگى كه به آن �خوانچه� مى گويند قرار مى دهند. دو سه نفرى خوانچه را روى سر مى گذارند و با نواختن ساز و دهل روانه خانه عروس مى شوند. در مقابل خوانچه داماد، پدر و مادر عروس هم هدايايى به عنوان عيدى به داماد مى دهند.ساعتى مانده به لحظه تحويل سال مردم در تكايا جمع مى شوند تا بتوانند در آخرين لحظات سال، ناملايمات و كاستى ها و نيز غبار سال كهنه را از تن و روح خود بشويند و اين شست وشوى روان با تلاوت قرآن و خواندن دعا و نيايش صورت مى گيرد.مراسم ويژه سال تحويل به اين صورت انجام مى گيرد كه افراد حاضر گرداگرد هم مى نشينند و تعدادى تشت مسين پر از آب را فراروى خود قرار مى دهند. ملا در حين دعا و نيايش آياتى مخصوص با آب زعفران روى كاغذ مى نويسد و پس از اتمام دعا آن را داخل تشتى از آب مى اندازند تا كاملاً خطوط نوشته شده با آب زعفران محو شود. بعد از آن تمام تشت هاى آب را داخل ظرف بزرگى به نام آبدان مى ريزند و مقدارى ديگر نيز به آن افزوده و ملاى محل به تك تك افراد حاضر كاسه اى آب به عنوان تبرك مى دهد كه اين تقسيم پيوسته همراه با صلوات است. حاضرين مقدارى از آب متبرك و زعفرانى را نوشيده و مقدارى را به خانه خود مى برند تا ساير اعضاى خانواده از آن بنوشند و نيز به افراد مريض مى دهند و بر اين باورند كه با شروع بهار و سرسبزى دشت و دمن سلامتى به تن مريض بازخواهد گشت. اين آب را تا سه چهار روز در خانه نگه مى دارند و معتقدند كه باعث بركت خانه مى شود.در هنگام تحويل سال، علاوه بر آب زعفرانى، ملا به بزرگان خانواده نوشته اى با متن دعا مى دهد كه از آن براى رفع بلا استفاده مى كنند. به اين صورت كه دعا را داخل پارچه مى بندند و از سردر ورودى خانه آويزان مى كنند تا خانه از گزند كوخ (مار، عقرب و...) مصون بماند و اهل خانه با هربار رد شدن از زير آن تا برگشت مجدد به منزل از هرگونه بلا در امان باشند.
� برپا كردن جده
از ديگر مراسم سال تحويل برپا كردن جده (jedda) است. به اين صورت كه قبل از سال تحويل چوبى بزرگ كه معمولاً تنه درختى به درازاى حدود ۱۵ متر است آماده مى كنند و پارچه سبزرنگى به گرداگرد چوب مى پيچند كه اصطلاحاً به آن جده مى گويند. در قسمت بالاى جده، پنجه فولادين مى بندند، آن گاه آن را به صورت عمودى در حياط تكيه مى گذارند.افراد مراجعه كننده به تكيه جهت مراسم سال تحويل هر كدام تكه پارچه اى رنگى به نيت برآوردن حاجت به جده مى بندند. بعد از پايان مراسم سال تحويل و تقسيم آب زعفرانى، مردم دور جده كه شبيه علم ايرانى ها است گرد مى آيند و به وسيله چندين طناب، جده را عمود بر زمين محكم مى بندند. بعضى ها جده را در گردى حياط تكيه برپا مى كنند و برخى ديگر به گوشه ديوار تكيه مى دهند. جده كه بين شيعيان به جده حضرت على و بين اهل تسنن به جده نسخى شاه مردان مشهور است به مدت چهل شبانه روز برافراشته باقى مى ماند. روز چهلم تمام كسانى كه پارچه اى به نيت برآوردن حاجات به جده بسته اند در تكيه جمع مى شوند و با صلوات فرستادن و پخش شيرينى محلى جده را پايين مى آورند و هركسى پارچه اش را از جده باز مى كند و به عنوان تبرك به خانه مى برد و از آنها روسرى، پيراهن و... مى دوزند و آن را مى پوشند. به خصوص دختران دم بخت و افراد مريض با اين عقيده كه نيتشان برآورده خواهد شد. عده اى هم پارچه را نذر جده مى كنند و به همراه جده و پارچه پوشش آن در تكيه نگهدارى مى كنند. بزرگ ترين جده در مزارشريف افغانستان علم مى شود كه در تمام افغانستان شهرت دارد.
� ديد و بازديد
پس از انجام مراسم سال تحويل در تكايا، مردم به خانه بازمى گردند. ابتدا پدران و مادران عيدى كوچكترها را مى دهند كه عموماً پول و يا تخم مرغ آب پز رنگ آميزى شده است.زنان و دختران در خانه مى مانند و تا سه روز اول از خانه بيرون نمى روند و از مهمانان پذيرايى مى كنند. در اين مدت مردان به ديد و بازديد افراد فاميل مى روند. ابتدا به خانه ريش سفيدان مى روند و در سه روز اول بازديدهاى خود را تمام مى كنند. البته ريش سفيدان طوايف و افراد متمول در خانه مى مانند و ساير افراد از آنها بازديد مى كنند. ريش سفيدان و بزرگان از روز دوم و سوم به ديدن كوچك ترها مى روند؛ چرا كه در روز اول پذيراى مهمانان هستند و كمتر فرصت مى كنند بازديد خود را كه دينى بر گردن خود مى دانند پس دهند.از روز چهارم تا روز سيزده فروردين، زنان به ديد و بازديد اقوام مى روند كه متقابلاً همان رسمى كه مردان رعايت مى كنند زنان هم رعايت مى كنند. عيدانه اى كه مادربزرگ ها به نوه ها و فرزندان خود مى دهند، عموماً تخم مرغ رنگ شده و تنقلات است. عيدى دختران هم بيشتر دستمال يا روسرى است.

چهره سياه فيروز


نوروز، بدون اسطوره هايش، سرشار از نشانه هاى انسان متجدد است. نشانه هايى برگرفته از نياز هاى اجتماعى. منظور از انسان متجدد، انسانى است كه براى زمان كوچك زيستن اش نماد مى سازد. نماد هايى كه براى انسان هاى آينده اسطوره نمى شوند. نوروز در عمر چند هزار ساله اش بر اساطير باستانى تكيه زده است. از اين پس نيز در پيش پاى انسان هاى امروزى، دو راه مى ماند تا با اين دو نوروز را زنده بدارند. يكى بازسازى و تقديس اسطوره هاى باستانى نوروز است؛ اسطوره هايى كه در ادامه اين نوشتار به تعدادى از آنها اشاره مى شود. راه ديگر كه بسى دشوار تر است، آفريدن اسطوره هاى نوين است. وام گرفتن فضا ها و شخصيت هايى از زندگى روزمره كه بن مايه اسطوره شدن و ماندگارى را دارند. اسطوره هايى بى زمان و بى مكان.
� اسطوره هاى نوروز
وقتى سخن از اسطوره به ميان مى آيد بايد حساب آن را از افسانه جدا نمود. اسطوره از واقعيت هاى اجتماعى زمانه مى جوشد. از اعتقادات و باور مردمان. به همين دليل است كه مى ماند. اگر برخى از اساطير نوروزى را مرور كنيم پى بردن به رمز ماندگارى چند هزار ساله شان ساده است:
۱- جمشيد خاستگاه نوروز است. در اساطير باستانى، روزگار جمشيد روزگار عجيبى است. روزگارى فارغ از مرگ و پيرى و درد بيمارى. روزگار خوشبختى انسان. اعتقاد ايرانيان گذشته بر اين بود كه جمشيد آب، گياه و خورشيد را آفريد. ديوان را به زير لگام خود آورد. بر گردونه اى سوار شد كه ديوان حركتش مى دادند و به همين دليل جشنى بزرگ برپا كرد.
۲- مردم بين النهرين در هزاره سوم قبل از ميلاد معتقد بودند كه �تموز� در ايام جشن بهارى زنده مى شود. مرگ �تموز� كه از خدايان اساطيرى است در زمستان روى مى دهد و زنده شدنش در بهار به زايش و نوزايى مى انجامد.
۳- جشن اكيتو �Akitu Celebration� جشن بهارى سومريان و بابليان بود؛ مانند آنچه در باور مردم بين النهرين جاى داشت. جشن نوزايى جهان. اما در گوشه اى از جشن بهارى اكيتو كه به زاگ موگ �Zog-Mog� معروف است، سرنوشت انسان رقم مى خورد.از همين چند اسطوره برمى آيد كه ستون هاى برپادارنده نوروز، شخصيت ها و خدايانى اساطيرى اند. اما يك نكته را نبايد فراموش كرد اساطير نوروزى چه نقش و جايگاهى در ذهن و بطن زندگى اجتماعى مردم امروز دارند. شايد رمز ماندگارى نوروز تا امروز، رمز مرگ و نابودى آن هم باشد. پس بگذاريد فرض نخست را به گونه اى ديگر بنويسيم. نوروز براى بقا سخت متاثر از نماد هاى امروزى است.
� جشن صورى چهارشنبه
تصوير گزنده اى كه به عنوان فرض نخست آورديم براى آئين باستانى سورى يك حكم است با اين تفاوت كه براى مسخ شدن اين آئين نيازى به گذشت هزاره ها نبوده است. مادربزرگ تعريف مى كرد كه قديم بوته ها را با شتر به شهر كرمان مى آوردند تا مردم بوته آتش بزنند. مردم معتقد بودند كه آتش بيمارى ها را دور مى كند و به جان آدمى گرما مى بخشد. حتى ۲۰ سال پيش را كه مرور مى كنم يادم است كه هنگام پريدن از روى آتش مى خوانديم �زردى من از تو، سرخى تو از من� قاشق زن ها هم يك يا دو نفرى زير چادر پنهان مى شدند و با اينكه وجهه خوبى نداشتند از خانه ها، آجيل، سكه و... مى گرفتند البته شايد رسم �قاشق زنى� ريشه اساطيرى نداشت. شايد هم مسخ شده آئين گذشتگان بود. اما امروز نمادهاى ساخته ذهن انسان ها، جشن سورى، جشن روشن كردن آتش براى گرم كردن هوا و زود رسيدن بهار نوروز را به محاق برده است. شايد آتش براى جوان ايران امروز، بيش از آن كه مظهر پاكى باشد، جايى است براى انداختن كپسول آب مقطر يا گاز پيك نيكى. اين باور هر چند برخاسته از ناهنجارى هاى اجتماعى است اما بازسازى و زنده كردن اساطير باستانى معنى بخش به جشن سورى را با دشوارى روبه رو مى كند.
� صورتك هاى سياه نوروزى
ايرانيان باستان معتقد بودند كه سياوش با بازگشت از دنياى مردگان، روزى رسان استقبال كنندگان نوروز است. پايكوبى ايرانيان با صورتك هاى سياه به گذشته باز مى گردد. اين ادعا با ريشه شناسى واژه سياوش، پذيرفتنى تر است. سياوش يا همان سياوارشن (Siav.arshan) به معنى �قهرمان سياه� است. شايد بتوان با چنين اعتبارى به حاجى فيروزهاى امروزى،لباس اسطوره پوشاند. حاجى فيروزهايى با چهره سياه و جامه اى سرخ كه نشان از خون ريخته شده سياوش دارند. اما در اينجا هم تصوير نااميد كننده به چشم مى خورد. حاجى فيروزهاى امروز، حاشيه نشينان، گدايان و دوره گردهاى فقيرند. كسانى كه براى گدايى، چهره سياه مى كنند و لباس سرخشان هم به خاطر جلب توجه بيشتر است. پس نمى توان بين آنها با سياوش و اسطوره بازگشت و روزى رسان بودن او، آشتى به وجود آورد.
� عيد اموات
خانه تكانى نوروز، پذيرايى از روح نياكان بود. باور ايرانيان بر اين بود كه فروهرها (ارواح نياكان)، نگاهبان زندگى زندگانند. روياننده گياهان و آورنده باران. آنها پس از مرگ انسان ها به آسمان مى روند و چند روزى مانده به سال نو براى بازديد و نگهبانى از بازماندگان به خانه هاى خود باز مى گردند. يك چنين اسطوره اى، بايد نيروى كافى داشته باشد تا آدمى را به پاكيزگى فرا بخواند. اسطوره فروهرها، بن مايه دينى دارد و از اعتقاد ايرانيان باستان به بازگشت مردگان خبر مى دهد. زمان بازگشت هم نوروز است. روزهايى كه جهان، بازآفرينى مى شود. براساس باور ايرانيان، پايان آفرينش جهان، به وجود آمدن ايران و خلق نخستين انسان در نوروز رقم مى خورد. اما امروزه، خانه تكانى، تهى از اساطير بازگشت و بازآفرينى بشر است. خانه تكانى امروزى، براى زندگان است. عشق به زندگى، باور مردم روزگار ماست. البته به چنين باورى خرده نمى گيرم، خانه تكانى حتى در مفهوم امروزى خود، شايد قدرت ماندگارى را داشته باشد. اسطوره اى استوار براى مردم هزاره هاى بعد.
� آشفتگى ميرنوروزى
پنج روز آخر سال، برخلاف اسطوره هايى كه در ايران باستان وجود دارد، روزهاى پريشانى مردم متجدد امروزى است. پنج روز شتاب براى منزل آرايى، پنج روز هراس از تمام شدن ميوه ها و شيرينى هاى بازار، پنج روز خستگى. اما ايرانيان در گذشته اين پنج روز را به شادى و پايكوبى مى پرداختند. جشنى سراسرى در مملكت برپا بود. ميرنوروزى كه يكى از اهالى ده يا شهر به حساب مى آمد به انتخاب مردم بر تخت مى نشست و همه از او اطاعت مى كردند. پنج روزى كه هلهله مردم ديوان را از جويدن دوازده ستون نگه دارنده جهان، باز مى داشت. نوروز در ايران باستان بر روى ستون هاى استوار اسطوره ها برپا شد. اسطوره ها از اعتقاد و باور مردم و واقعيت هاى زندگى انسان ها ريشه گرفت، دوام يافت و پس از هزاره ها به دست ايرانيان متجدد امروز سپرده شد. ايرانيان متجددى كه اسطوره پرداز هاى خوبى نيستند و با شريك كردن شخصيت هاى اساطيرى در زندگى روزمره شان ميانه اى ندارند. اسطوره سازى هم كار دشوار و بعيدى است، پس بگذاريد با همان فرض نخست، حرف را تمام كنم. ايرانيان متجدد امروز، بر ستون هاى استوار اسطوره هاى ديروز سر برآورده اند. شايد تصوير ايرانيان متجددتر فردا، آزاردهنده باشد. http://sharghnewspaper.com/831227/html/spc2.htm

نوروز در دوشنبه

سال در فارسى كه به عنوان واحد زمانى به كار رفته است مشتق از كلمه �سردَ� ايرانى كهن به معنى �سردَ� است. در ايران و همه كشورهايى كه با فرهنگ ايرانى مراسم ويژه اى در ارتباط با نوروز برگزار مى شود كه بدين شرح است:
� چهارشنبه سورى
مردم ايران كهن پيش از فرا رسيدن هر جشن مذهبى به آتشكده ها مى رفتند و براى آتش احترام ويژه اى قائل بودند و در آن روز اشعار زيبايى مى سرودند و زمزمه مى كردند؛ زردى من از تو... سرخى تو از من...در تاجيكستان مراسم چهارشنبه سورى به صورت ايران در بعضى از شهرها متداول است؛ اما اصولاً آخرين چهارشنبه هر سال را جشن مى گيرند و فاميل گرد هم آمده و غذاى سنتى تاجيكى �شوربا� و �آش پلو� مى پزند. البته اين رسم بيشتر در خجند كه ايرانيان زيادى در آنجا زندگى مى كنند اعمال مى شود. آنچه مسلم است افروختن آتش در ايران باستان هم وجود نداشته؛ چون هفته به صورت خاص در نظر گرفته نمى شد و به جاى آن براى هر روز از ماه نامى ويژه مى گفتند. بعضى از اين نام ها، نام روزهاى يكى از ماه هاى سال نيز بود كه مردم روزى را كه نام روز و ماه يكى بود، جشن مى گرفتند مانند آبانگان (روز آبان از ماه آبان) به زمان ما نيز رسيده است؛ اما نوروز بزرگترين عيد ايرانيان همچنان با شور و هيجان خاص برگزار مى شود. افروختن آتش در دوره اسلامى رسم شده است و به احتمال قوى اين كار از سلسله سامانيان در آسياى مركزى و تاجيكستان فعلى متداول شده است. واژه �سورى� فارسى صفت پهلوى سوريك (Surik) است. �رايك� پسوند نسبت است و �سور� (Sur) به معنى سرخ است. آجيل چهارشنبه سورى كه معمولاً شيرين است در تاجيكستان لطف و صفاى خاصى دارد و شامل كشمش، بادام، برگه هاى هلو، زردآلو، قيسى و هسته زرد آلو است كه در هر خانه تاجيكى براى پذيرايى تعارف مى شود. گفتنى است كه خشكبار تاجيكستان همتا و مانندى ندارد و از اعتبار بالايى برخوردار است. شايد نمونه هاى كشمش در اين كشور و تنوع آن كم نظير باشد؛ اما واژه جشن كه بسيار مهم بوده، از ريشه �نير� به معنى نيايش و پرستش گرفته شده است. تاجيكى ها اصولاً به جشن و جشن گرفتن اهميت ويژه اى مى دهند و كليه روزها و اعياد و خاطره هاى مهم فرهنگ و تاريخ كشورشان را جشن مى گيرند. در تابستان سه سال گذشته مراسم بزرگداشت پنجاهمين سال شروع جنگ جهانى دوم كه به جنگ غلبه۱ شهرت داشت را بسيار با شكوه در ميدان ها و خيابان هاى شهر دوشنبه پايتخت اين كشور جشن گرفته بودند و نظاميان تاجيكستان مدت ها خود را براى رژه عمومى آماده مى كردند و در روز غلبه مردم به يكديگر گل هديه مى دادند. فالگوش۲ نيز در تاريخ نوروز ايران باستان اهميت بسيارى داشته و آن بدين صورت است كه دختر شوهر نكرده كليدى را زير پاى خود در چهارراه مى گذارد، چهارراه نماد گذرگاه است. دختر حين فشردن پا بر روى كليد در حقيقت سعى در باز كردن بخت و اقبال خود دارد و شيرسنگى نيز نماد ديگرى است از مراسم نوروز. در بسيارى از شهرها و روستاها شيرسنگى وجود دارد. شير نمادى از نيروى آناهيتا، فرشته بارورى و آب بوده است. در اين گونه مكان ها دوشيزگان به هنگام شب چهارشنبه سورى از زير دست و پاى آن چندين بار رد مى شوند و از او مراد مى طلبند چون در شهرهاى بزرگى مانند تهران، شير وجود ندارد به عنصر ديگر نگهبان و نيرومندى مانند شعله هاى آتش چهارشنبه سورى متوسل مى شوند. در تاجيكستان در بعضى از روستاها و به ويژه مناطق نزديك ايران و افغانستان يعنى نواحى جنوب و جنوب شرقى شير را نمادى از قدرت آناهيتا مى دانند و احترام خاصى براى آن قائل هستند.
� پختن حلوا
در تاجيكستان نيز بسيار متداول است انتخاب شيرينى آرد، آب �حلوا� فلسفه خاصى براى مردگان داشته كه تاكنون عمل مى كنند و در ايران نيز اين كار به قوت خود باقى بوده است. بايد يادآور شد كه اصولاً در تاجيكستان همه اعياد، مراسم و جشن ها همراه با پختن نان سنتى تاجيكى كه نانى گرد و كوچك است انجام مى پذيرد.
� هفت سين
چينى به ظروفى گفته مى شود كه از چين مى آوردند كه در زبان فارسى �سينى� مى گفتند و آرايش مى دادند. سبزه نشانه طراوت است كه در تاجيكستان گندم به تعداد زيادى سبز مى كنند و سفره بسيار گسترده اى با تعداد زيادى سبزه در نوروز تدارك مى بينند. نان در عيد نوروز نماد بركت است كه در عقد و عروسى نيز استفاده مى شود. در تاجيكستان در عيد نوروز نان هاى بسيار خوشمزه و به اصطلاح آنها خوشرو مى پزند و نيز نان هاى كلان كه همان بزرگ است پخته مى شود و بر سر سفره يا ميز قرار مى دهند و به عنوان هديه در ديد و بازديد به يكديگر هديه مى دهند.
� شمعدان
دنياى فروغ و روشنايى است و فروغ يعنى جايگاه فروزان. در تاجيكستان روزهاى نوروز و تحويل سال شمع روشن مى كنند و شمعدان بر سر ميز و سفره مى گذارند.
� سيب و انگور
معمولاً در عيد نوروز بر سر سفره تاجيكى ها سيب و انگور وجود دارد سيب نشانه بارورى است كه در باستان آن را درويشى به دو نيم مى كرد و به زن و شوهر مى داد تا بچه دار شوند و اين ميوه را بهشتى مى نامند. انگور نيز در تاجيكستان بسيار يافت مى شود. انگورهاى بسيار درشت و خوشمزه با رنگ هاى مختلف كه در روزهاى نوروز در ديد و بازديد به مهمانان تعارف مى شود و سمبل بركت است.
� نوشيدن چاى
چاى سبز و چاى سرخ هر دو در تاجيكستان متداول است و به ويژه در روزهاى نوروز كه به همراه كلوچه مورد استفاده قرار مى گيرد. به گفته خانم دلبر، كدبانوى تاجيكى (پزشك بازنشسته) در نوروز در هر خانه كلوچه روغنى و سمبوسه پخته مى شود. جالب است بدانيد كه سمبوسه ها را از علف هاى كبود۳ مى پزند كه بسيار خوشمزه و پرطرفدار است؛ اما مهم ترين رسم نوروز در تاجيكستان پختن سمنو است كه آنها آن را به عنوان حلوا مى شناسند و نام اين حلوا �سوملك� است. براى پختن �سوملك� جشن ويژه اى گرفته مى شود و اقوام در منزل يكديگر جمع مى شوند، شعر مى خوانند و يك شبانه روز به رقص و پايكوبى مى پردازند و اين نوع حلوا را سمبل بركت، نيرومندى، نشاط، شادى و شكر نعمت هاى خداوند مى دانند. در آن روز (روز پختن سوملك) خوشروترين لباس را به تن مى كنند و چهره خود را بسيار زيبا مى آرايند و سپس حلوا به منزل يكديگر مى برند. اين رسم و رسوم تاجيكى شبيه ما ايرانيان است كه پس از پختن سمنو، به اقوام و همسايگان به عنوان نذرى داده مى شود. در عيد نوروز تاجيكى ها بر اين باورند كه بايد به ياد مردگان باشند؛ به ويژه مردگانى كه تازه از دست رفته اند. آنها به منزل اقوام و خويشان مرده تازه از دست رفته مى روند و فاتحه مى خوانند و حتى در شرايطى به عنوان كمك خوراك، پول و پوشاك به بازماندگان مرده تازه از دست رفته هديه مى دهند و اين حركت را يك نوع مراسم براى پيشوازى نوروزى مى دانند. رسم هديه دادن در روزهاى نوروز براى يكديگر از ديرباز وجود داشته است. در انجمن آرا آمده كه �در روز نوروز خوردن شكر رسم شده و از آن حلويات ساختند و هنوز آن رسم برقرار است.�شايد فرستادن نقل و نبات براى يكديگر به رسم هديه و سوغات و گذاردن انواع شيرينى و آب نبات و نقل در سر سفره نوروز و ريختن نقل بر سر عروس و داماد، يادگارى از اين رسم نوروزى باشد كه در تاجيكستان، هندوستان و افغانستان نيز متداول است. به گواهى تاريخ، نوروز از خليج فارس و حاشيه درياى عمان توسط دريانوردان و بازرگانانى كه با كشتى در كار حمل ونقل كالا بودند به خارج از كشور راه يافته است.
پى نوشت ها:
۱- جنگ غلبه مردم روسيه بر هيتلر در جنگ جهانى دوم.
۲- فالگوش يا قاشق زنى كه در نوروز ايرانى از ويژگى خاصى برخوردار است.
۳- علف هاى كبود= انواع سبزى هاى معطر و تازه.

نوروز

نوروز روز ملي و جشن همه كساني است كه در فلات ايران ( ايران زمين ) خود يا نياكانشان به دنيا آمده اند و تاريخ و فرهنگ مشترك دارند، از جمله تاجيكها، افغانها، كردها و ساكنان سرزمينهايي كه در طول قرون و اعصار، امپراتوري ايران را تشكيل داده بودند.

دو قرن است كه امپراتوري ايران براثر توطئه هاي استعمارگران اروپايي از ميان رفته است، اما فرهنگ مشترك و مدنيت غني قوم ايراني باقي مانده و نوروز همچنان روز ملي همه مردمي است كه از كوههاي پامير و بدخشان تا انتهاي كوههاي كردستان سوريه و از قفقاز تا رود سند و منطقه خليج فارس سكونت دارند.

نوروز، هدفهاي آن و وقايعي كه در طول قرون و اعصار در اين روز روي داده است در خور توجه فراوان است.

در بسياري از آثار گذشته نگاران، از جمله در تاريخ طبري، شاهنامه فردوسي و آثار بيروني؛ نوروز به جمشيد، شاه افسانه اي و درپاره اي ديگر به کيومرث نسبت داده شده و آن را به دليل آغاز بهار، برابر شدن روز و شب و از سر گرفته شدن درخشش خورشيد و اعتدال طبيعت، بهترين روز در سال دانسته اند.

به نوشته برخي از مورخين بر پايه افسانه ها، سه هزار سال پيش در چنين روزي، جمشيد از كاخ خود در جنوب درياچه اروميه (منطقه باستاني حسنلو) بيرون آمد و عميقاً تحت تأثير آفتاب درخشان، و خرمي و طراوت محيط قرار گرفت و آن روز را �نوروز�، روز صفا، پاك شدن زمين از بدي‌ها و روز سپاسگزاري از خداوند بزرگ ناميد و خواست كه از آن پس، بدون وقفه، هر سال در اين روز آيين ويژه‌اي برگزار شود- آييني كه هنوز ادامه دارد و از گزند زمانه و هرگونه تحول سياسي و اجتماعي مصون مانده است.

لازم است بدانيم كه مهاجرت آرين‌ها به صورت سه دسته مادها، پارس‌ها، پارت‌ها به سرزمين ايران در قرن هشتم پيش از ميلاد تكميل شد. اين گروه از آرين‌ها از گروهي كه به اروپا رفتند، جدا شده بودند که مورخان آنان را آرين‌هاي جنوبي مي‌خوانند. مادها در منطقه غرب ري (تهران امروز) تا مرز ايلام از جمله آترپاتكان (آذربايجان) و كردستان مستقر شدند و بعدا حكومتي به پايتختي همدان تأسيس كردند كه به احتمال زياد جمشيد از ميان آنان برخاسته بود. زيرا، پارس‌ها در جنوب و جنوب شرقي �ري� تا سواحل خليج‌فارس و بيشتر افغانستان و بلوچستان امروز اسكان گرفته بودند و پارت‌ها در شرق درياي مازندران از جمله خراسان بزرگ، دامغان، خوارزم و گرگان - تپورستان ( مازندران ) و نواحي اطراف استقرار يافته بودند.

ترويج آموزش‌هاي زرتشت- تنها پيامبري كه از ميان آرين‌ها برخاسته- به نوروز جنبه معنوي‌تري بخشيد، زيرا زرتشت بر كردار، گفتار و پندار نيك تأكيد داشت و هر عمل خلاف عدالت را نفي مي‌كرد و تحولات تاريخ را نتيجه كشمكش بدي و خوبي مي‌دانست كه سرانجام با شكست قطعي بدي؛ آرامش، صفا، شادي، صميميت و عدالت جهانيان تأمين خواهد شد. نوروز فرصت خوبي براي زدودن افكار بد از روح، پايان دادن به دشمني‌ها از طريق تجديد ديدارها و نيز شاد كردن دوستان و بستگان، مخصوصاً سالخوردگان با دستبوسي آنان و مبادله هديه بوده است.

كوروش بزرگ مؤسس امپراتوري ايران كه از مادر، ماد و از پدر، پارس بود نخستين حكمران ايراني بود كه به نوروز جنبه رسمي داد و در سال 534 پيش از ميلاد دستورالعملي براي آن تدوين كرد كه شامل ترفيع نظاميان، ابلاغ انتصابات تازه، سان ديدن از سربازان، عفو مجرمين پشيمان، ايجاد فضاي سبز و پاكسازي محيط زيست- از منازل شخصي گرفته تا اماكن عمومي ـ بود. چهارسال پيش از آن ،كوروش پس از تصرف بابل، نوروز را در آنجا جشن گرفته بود و به اين سبب برخي از مورخان، زمان اعلام رسمي و عمومي شدن نوروز به عنوان عيد ملي را سال 538 قبل از ميلاد نوشته اند. بابل در 29 اکتبر سال 539 پيش از ميلاد به تصرف ايران درآمده بود.

در دوران هخامنشيان، يازده روز اول فروردين (فرورتيشن/ Farvartishn) ويژه انجام مراسم نوروز بود. شاه در نخستين روزسال نو روحانيون، بزرگان، مقامات دولتي و فرماندهان ارشد نظامي، دانشمندان و نمايندگان سرزمين‌هاي ديگر را مي‌پذيرفت و ضمن سپاسگزاري از عنايات خداوند، گزارش كارهاي سال كهنه و برنامه‌هاي دولت براي سال نو و نظر خويش را بيان مي‌كرد كه نصب‌العين قرار گيرد. اين آيين تا همين اواخر با جزيي تفاوت رعايت مي‌شد. شاه سپس پيشكش‌ها را دريافت مي‌كرد كه نمونه آن در كنده‌كاري‌هاي تخت جمشيد ديده مي‌شود. آنگاه مراسم سان و رژه برگزار مي‌شد و افسراني كه قهرمان دفاع از وطن شده بودند، ترفيع و پاداش مي‌گرفتند و مقامات تازه و قضات نو معرفي مي‌شدند.

نوروز، مردم نخست به ديدن سالخوردگان خانواده، بيماران و از كارافتادگان ميرفتند و اداي احترام ميكردند (احترام و رعايت احوال سالخوردگان و نسل بازنشسته، در ميان ايرانيان همواره نهايت اهميت را داشته است). سپس عيد ديدني آغاز مي شد. پيش از ديد و بازديدها، در لحظه تحويل سال هر فرد از خدا ميخواست كه در سال نو روان او را پاك و آرام نگهدارد. اين مراسم پس از 25 قرن به همين صورت ادامه دارد و باعث اعجاب ملل ديگر شده است.

سران دولت هخامنشي در آداب و رسوم و قوانين سرزمين‌هاي غيرآريايي‌ نشين كمتر مداخله مي‌كردند ولي در مصر كه بيش از يك قرن يكي از ايالات ايران به شمار مي‌رفت، آيين هاي نوروز را رواج داده بودند و با اعزام سفير به حبشه (اتيوپي) از شاه انتخابي اين كشور خواسته بودند كه نوروز را برسميت بشناسد و برگزار كند، آلودن محيط‌زيست (آب و هوا و زمين) را منع ، و براي دروغ‌گفتن و سوء نيت مجازات در نظر بگيرد.

داريوش بزرگ كه در گسترش آيين‌هاي نوروزي در ميان متصرفات غيرآرين امپراتوري ايران سعي بليغ داشت در مراسم نوروز 515 پيش از ميلاد (هفت‌سال پس از آغاز فرامانروايي اش) تصميم خود را در زمينه ايجاد سنگ نبشته بيستون- حاوي آرزوها، اندرزها و شرح قلمرو ايران- اعلام كرد كه مورخان با توجه به اين سنگ نبشته گفته‌اند كه ايران تنها كشور جهان است كه سند مالكيت دارد. بزرگترين آرزوي داريوش كه در اين كتيبه آمده، اين است كه خداوند ايران را از آفت دروغ و خشكسالي مصون سازد.

پس از تكميل ساختمان عظيم و زيباي تخت جمشيد در پارس و گشايش آن، آيين هاي رسمي نوروز، باشكوه بي‌مانندي در آنجا برگزارمي شد. مراسم نخستين نوروز در تخت جمشيد دو هفته طول كشيد. مردم عادي در تالار صدستون و سران ايالات و مقامات ترازاول در تالارهاي ديگر اين كاخ حضور مي‌يافتند. كار ساختن تخت جمشيد (يوناني‌ها پرس‌پوليس = شهر پارس خوانده‌اند) 51 سال طول كشيد. داريوش اول تصميم به ساختن آن، در محلي نه چندان دور از پاسارگاد گرفت، ولي پادشاه سوم بعد از او آن را گشود و به اين ترتيب ايران داراي دو پايتخت شد: شوش پايتخت اداري و تخت جمشيد پايتخت سياسي.عنوان �تخت جمشيد� را قرن‌ها بعد، عوام‌الناس به آن دادند، حال آن كه اين كاخ با جمشيد افسانه‌اي ارتباطي نداشته است. از اين كاخ كه گوياي تمدن و پيشرفت ايرانيان باستان است بر قلمروي ميان سند، دانوب، مديترانه و نيل فرمانروايي مي‌شد. حسادت اسكندر مقدوني نسبت به اين شكوه و عظمت، عامل عمده ويراني اين كاخ به دست او شد. افراد خاندان سلطنت و درباريان در هر کجاي کشور که بودند پيش از فرا رسيدن نوروز خود را به تخت جمشيد مي رسانيدند و بهار را در آنجا بسر مي بردند. داريوش دوم به مناسبت نوروز، در سال 416 پيش از ميلاد سكه زرين ويژه‌اي ضرب كرد كه يك طرف آن شكل سربازي را در حال تيراندازي با كمان نشان مي‌دهد. ضرب سكه زر و سيم يک قرن پيش از آن توسط داريوش اول آغاز شده بود. سكه‌هاي داريوش اول به �داريك� يا �دريك� موسومند. بايد توجه داشت که رسم دادن سکه به عنوان عيدي از زمان هرمز دوم - شاه ساساني در سال 304 ميلادي آغاز شده است.

مِهستان (مه/ Meh: بزرگ)، پارلمان ايران در عهد اشكانيان نخستين جلسه خود را در نوروز سال 173 پيش از ميلاد با حضور مِهرداد اول- شاه وقت ـ برگزار كرد و اولين مصوبه آن انتخابي كردن شاه بود. عزل شاه نيز در اختيار همين مجلس قرار گرفت، البته طي شرايطي از جمله خيانت به كشور، ابراز ضعف و نيز جنون، بيماري سخت و از كار افتادگي. ايران در آن زمان داراي دو مجلس بود. مجلس شاهزادگان و مجلس بزرگان كه جلسه مشترك آنها را �مِهستان� مي‌خواندند.

در سال 52 ميلادي، مِهستان كه از نحوست 13 فروردين مي‌ترسيد، چند روز ايران را بدون شاه گذارد و روز 15 فروردين �بلاش� را از ميان شاهزادگان اشكاني به شاهي برگزيد كه از همه آنان كوچكتر بود و استدلال كرد كه �مصلحت � انتخاب بلاش را ايجاب مي‌كرد. شاه قبلي در ايام نوروز مرده بود. نحوست رقم 13 از يونانيان است که با اسکندر وارد ايران شده است.

نوروز ايراني بر حسب سال مصادف است با يكي از اين سه روز در تقويم ميلادي: 20، 21 و يا 22 مارس (مارچ). در مارس 44 پيش از ميلاد، ايران خود را براي دفاع در برابر حمله احتمالي �سزار� آماده مي‌كرد كه خبر رسيد سزار 15 مارس( هفت روز پيش از نوروز ) در سناي روم ترور شده است و شاه جريان را به اطلاع رجال كشور رسانيد که ايام عيد را در دلواپسي بسر برده بودند. سپهبد سورنا فرمانده كل ارتش ايران 9 سال پيش از آن (سال 53 پيش از ميلاد) در �حران� ارتش روم را در هم شكسته بود. در اين جنگ، كراسوس كنسول روم و فرمانده اين ارتش كشته شده بود و سزار تصميم به انتقامگيري داشت.

اردشير پاپكان- كه در سال 226 ميلادي سلسله ساسانيان را تأسيس كرده بود چهار سال بعد از دولت روم كه در جنگ از وي شكست خورده بود، خواست كه نوروز ايراني را به رسميت بشناسد و سناي روم نيز آن را پذيرفت و از آن پس نوروز ما در قلمرو روم به Lupercal معروف شد.

در دوران اشكانيان ايام نوروز به پنج روز كاهش يافته بود اما اردشير به تقاضاي �تنسر/ Tansar� موبدِ موبدان (روحاني ارشد زرتشتيان) روز ششم فروردين- زادروز زرتشت- را بر آن اضافه كرد و چون ايرانيان روز هفتم فروردين را خوش‌يمن مي‌دانستند و بيشتر ازدواج‌ها را به اين روز موكول مي‌كردند، از آن زمان ايام نوروز كه روزهاي روح ابدي، شادي‌ها و پاكي‌ها بشمار مي آمدند ، به هفت روز افزايش يافت و ايرانيان در اين هفت‌روز دست از كار مي‌كشيدند.

در طول حكومت ساسانيان اهميت نوروز افزايش يافت. نه تنها يك عيد ملي بود بلكه ايام تميز كردن محيط‌زيست، پوشيدن لباس نو، تميز كردن بدن، استغفار از گناهان، دلجويي از پيران، تجديد دوستي‌ها، استحكام خانواده، و بيرون كردن افكار بد و پليدي‌ها از روح و روان به شمار مي‌آمد. در اين عهد، تشريفات نوروزي مفصل شد، از جمله روشن كردن آتش روي بام‌ها در شب نوروز به منظور سوزاندن پليدي‌ها كه اينك اين رسم به روشن كردن شمع سر سفره هفت‌سين تبديل شده است. ساسانيان معتقد بودند كه هدف کوروش بزرگ از اعلام نوروز به عنوان يك روز ملي، برقراري عدالت، نظم، برادري، انساندوستي و پاكدامني بوده و بايد تحقق يابد.

در مارس 326 ميلادي ميان ارتش ايران به فرماندهي شاپور دوم و ارتش روم به فرماندهي كنستانتينوس دوم امپراتور اين كشور جنگي خونين و پرتلفات در گرفته بود. با اينكه پيروزي با ارتش ايران بود، شاپور دوم 20 مارس (شب عيد نوروز) علي‌رغم مخالفت افسرانش كه در شرف بُردن جنگ بودند، آتش‌بسي دو هفته‌اي اعلام كرد تا سربازان بتوانند آئيين هاي نوروزي را برگزار كنند. كنستانتينوس دوم كه نيروهايش تلفات شديد داده بودند، پس از اين آتش بس موقت حاضر به ادامه جنگ نشد و روز دهم آوريل ميان دو امپراتور پيمان صلح به امضاء رسيد.

در مراسم نوروز سال 399 ميلادي، چند مسيحي ايراني كه موفق به ورود به كاخ يزدگرد شاه وقت (ساساني) شده بودند، في‌البداهه از او تقاضاي آزادي مذهبي براي خود كردند. اين آزادي كه مورد درخواست دولت روم هم بود به همه مسيحيان قلمرو ايران داده شد.

در نوروز سال 501 ميلادي (1349 سال پيش از انتشار مانيفيست كمونيست به قلم كارل ماركس) مزدك- روحاني زرتشتي- جنبش سوسياليستي خود را بر پايه مالكيت عمومي دارايي‌ها، استفاده از توليدات و ثروت بر حسب نياز فرد و برابري اجتماعي- اقتصادي همه مردم علني ساخت كه مورد توجه مردم كه گرفتار جامعه‌اي طبقاتي و وجود شكاف عظيم ميان فقير و غني بودند، قرار گرفت و حتي شاه وقت ايران ـ قباد ـ متمايل به افكار او شد .

پيمان �صلح پايدار� ايران و روم كه به امضاي خسرو انوشيروان ساساني و �ژوستي ني اَن� امپراتور روم رسيده بود، در سال 532 ميلادي در مراسم نوروزي كه در تالار كاخ تيسفون ( ايوان مدائن - طاق كسري، نزديك بغداد) با حضور شاه ايران برپا شده بود، مبادله شد.

در زمان حكومت طولاني نوشيروان ساساني( يا خسرو انوشروان ) ، تماس مستقيم مردم با شاه افزايش يافته بود و شاه شخصاً به برخي شكايات رسيدگي مي‌كرد و در مراسم نوروزي كاخ سلطنتي عده بيشتري از مردم عادي شركت مي‌كردند و به همين سبب خسرو انوشيروان در سال 549 ميلادي، پس از برگزاري مراسم نوروز دستور ساختن تالار بزرگي را به ضميمه کاخ سلطنتي تيسفون که از دجله فاصله زياد نداشت صادر کرد و اين تالار و ساختمان ضميمه آن نهم مارس سال 551 ميلادي آماده بهره برداري شد و آيين هاي نوروزي آن سال در آنجا برگزار شد. اين تالار که با فرش معروف بهارستان مفروش بود پس از حمله اعراب آسيب ديد و بعدا منصور خليفه عباسي دستور داد که با تخريب کاخ سلطنتي و عمارات بزرگ تيسفون ، مصالح لازم براي تکميل عمارات شهر نوساز بغداد واقع در همان نزديکي تامين شود و باقيمانده سکنه تيسفون به بغداد منتقل شوند. با وجود اين، بقاياي تالار خسرو انوشيروان که به طاق کسرا و ايوان مدائن معروف شده همچنان باقي و پايدار مانده و از آثار تاريخي مهم جهان بشمار مي آيد. دانشگاه گندي شاپور( خوزستان ) هم که به دستور خسرو انوشيروان براي تدريس و تحقيق طب و فلسفه ساخته شده بود در نوروز ( سال 550 ميلادي ) گشايش يافت.

بعد از اسلام ،تا مدتي مراسم نوروز در ايران به صورت خصوص و خانوادگي برگزار مي‌شد. با وجود اين، نوروز ايراني از طريق مسلمانان تا اندلس (اسپانيا) گسترش يافت. از زمان عباسيان به دليل بسط نفوذ ايرانيان در دستگاه خلفاي اين دودمان، مراسم نوروز به اين دستگاه راه يافت ولي عيدي رسمي نبود. در روايت است كه هارون الرشيد ، خليفه معروف عباسي ، هزاران سكه نقره كه يك طرف آنها را رنگ زده بود (علامت‌گذاري كرده بود) در مراسم نوروز (سال 211 هجري) در شهر بغداد به بزرگاني كه به ديدن او رفته بودند، هديه داد و به آنان تأكيد كرد كه سال آينده، كسي سكه دريافت خواهد كرد كه سكه‌هاي امسال را با خود بياورد و به او نشان بدهد. هدف هارون اين بود كه سكه هاي عيدي را که داده بود خرج نكنند.

اميراسماعيل ساماني از دودمان ژنرال بهرام مهران (بهرام چوبين، متولد ري) نابغه نظامي ايران كه به تجديد حيات زبان فارسي و فرهنگ ايراني كمك فراوان كرد، در سال 892 ميلادي از رياضيدان هاي خراسان خواست كه تقويم ساساني را دوباره نويسي كنند تا �نوروز� در ساعت درست هنگام عبور خورشيد از استوا آغاز شود و حلول سال دقيق باشد. اين آرزو سالها بعد توسط �عمرخيام� تحقق يافت و تقويم هجري خورشيدي و لحظه دقيق حلول سال نو تهيه شد . ملک شاه سلجوقي كه عمر خيام نيشابوري در دوران حکومت او تقويم خورشيدي را تنظيم کرده بود از همان زمان دستور رعايت آن را داد که طبق قانون ، از نوروز 79 سال پيش نوشتن تاريخ مكاتبات در ايران با تقويم خورشيدي رسمي شد.

در سال 1597 ميلادي، شاه عباس صفوي آيين نوروز را در عمارت �نقش جهان� برگزار كرد و در نطق خود به اين مناسبت، اعلام داشت كه اصفهان پايتخت هميشگي ايران خواهد بود و تصميم دارد آن را به صورت زيباترين و امن‌ترين شهر جهان درآورد و به نمايندگان كشورهاي خارجي كه به شركت در مراسم دعوت شده بودند، اجازه داد كه براي كشور خود در اصفهان سفارتخانه بسازند. شاه عباس روز اول اكتبر سال 1588 ميلادي رييس كشور ايران شده بود. وي در رعايت اعياد ملي و مذهبي شيعه دقت کامل بعمل مي آورد.

نادر شاه به نوروز و آيين‌هاي آن علاقه مندي فراوان داشت. وي سكه خود موسوم به سكه نادري را در سال 1735 ميلادي، در مراسم سلام نوروز رايج ساخت و قطعاتي از آن را به رسم عيدي به منشي‌ها و افسران خود داد كه در يك طرف سكه نقش شده بود: �الخير في ماوقع� و در طرف ديگر سكه اين عبارت ديده مي‌شود: �نادر ايران زمين�. اين عبارت نشان مي‌دهد كه نادر خواهان احياي امپراتوري ايران در چارچوب مرزهاي عهد ساسانيان، اشكانيان و هخامنشيان بوده است. نادرشاه در سال 1739 در جريان لشكركشي به هند، پس از شكست‌دادن ارتش 360 هزار نفري اين كشور و دريافت تاج شاه هند، براي ورود به دهلي منتظر فرا رسيدن نوروز شد تا در روزي سعد به اين آرزو برسد و روز 20 مارس (نوروز) وارد دهلي شد و مراسم عيد را در كاخ �شاه‌جهان ( امپراتور پيشين هند) � برگزار كرد.

كريم‌خان زند (وكيل مردم) پس از اعلام شهر شيراز به پايتختي ايران، از سال 1761 ميلادي به بعد سلام نوروزي را در عمارتي كه اينك موزه پارس ناميده مي‌شود، برگزار مي‌كرد و سپس به ديدن مردم عادي (كوچه و خيابان) مي‌رفت. وي در نخستين نوروز در شيراز، از جيب خود چند نوازنده را اجير كرد كه در ميدان هاي شهر بنوازند و مردم را شاد كنند كه بعداً اين رسم شامل روزهاي ديگر هم شد. كريم‌خان براي شاد كردن مردم و زدودن غم‌هايشان هر اقدامي را كه مي‌توانست، مي‌كرد.

ويلهلم اول قيصر آلمان كه علاقه شديدي به خواندن تاريخ آرين‌ها داشت از اين كه در 22 مارس 1797 ميلادي (مصادف با نوروز آرين هاي جنوي - ايرانيان) به دنيا آمده بود، مباهات مي‌كرد. در زمان او بود كه آلمان به وحدت رسيد ( رايش دوم ). ويلهلم اول که بيسمارک صدر اعظمش بود 91 سال عمر كرد. فراموش نکنيم که آلمان تنها قدرت اروپايي است که نظر استعماري و سيا ست امپرياليستي نسبت به ايران نداشته و همواره در کنار ايران بوده است. ايرانيان نيز نسبت به آلمان و آلمانيان احساسات ويژه داشته اند و به خاطر همين احساس در دوران دو جنگ اول و دوم جهاني آسيب فراوان ديدند

http://www.farhangsara.com/fnourouz.htm

چهارشنبه سوری، نشانه ای از گذر سیاوش از آتش


اما در معني واژه سوري هم عقايد مختلف است: برخي عقيده دارند كه واژه " سوري" از واژه پهلوي "سوريك" به معناي سرخ آمده است.بعضي ها هم معني جشن از آن برداشت كرده اند و عقيده دارند كه "سور" همچنان كه در" سورچراني" و "سور دادن" و" ختنه سوران" آمده به معني جشن و سرور و مهماني است.گاهي هم عقيده بر اين است كه "سوري" از ريشه "سوئيريه" كه در پهلوي به معناي جشن و مهماني است ، نشات گرفته است.
به نظر مي‌آيد از جشن چهار شنبه سوري در متون قديمي و مخصوصا قبل از اسلام خبري نيست. و بدين جهت احساس مي‌شود كه اين جشن بعد از اسلام در ايران رواج پيدا كرده باشد.
يكي از دلايلي كه چهار شنبه سوري را به بعد از اسلام منتسب مي‌كند، برگزاري اين جشن در بعد از ظهر روز سه شنبه آخر سال است.زيرا بنا بر تقويم قمري به فرض روز چهار شنبه از غروب روز سه شنبه آغاز مي‌شود.
از طرفي اعراب، روز چهارشنبه را نحس مي‌دانستند و درآن روز عروسي و مسافرت و حمام و ... نمي‌كردند. و احتمالا ايراني ها تحت تاثير اعراب ،آخرين چهار شنبه سال را با مراسمي به پايان مي‌بردند تا از نحسي چهار شنبه هاي سال جديد دور باشند.
از سوي ديگر،ايرانيان تا قبل از اسلام آوردن از اسامي روزهاي هفته( شنبه، يك شنبه و ...) استفاده نمي‌كردند و هر روزماه براي خودش اسمي داشت كه با آن ناميده مي‌شد.
دلايل بالا براي اين بود كه بگوييم تا قبل از اسلام از آيين چهار شنبه سوري حداقل به شكل امروزي خبري نبود.
موضوع جالب اين است كه چهارشنبه هاي آخر سال(اسفند ماه) در بعضي از شهرها اسم خاصي دارند كه ار آن جمله اورميه و اردبيل و زنجان هستند.در زنجان اولين چهار شنبه اسفند ماه به نام "موله"، دومين چهار شنبه به نام " سوله"، سومين چهار شنبه " گوله" و آاخرين چهار شنبه به اسم "كوله" است.
"كوله" در زبان زنجاني به معناي كهنه و فرسوده و در كردستان به معناي خاكستراست. امروزه در جشن چهار شنبه سوري آتش روشن مي‌كنند كه اين موضوع شايد به منظور گريزاندن سرما و فراخواني گرما باشد. شايد به خاطر شگون آتش در خاطر ايرانيان و همچنين در ارتباط با داستان ضحاك و فريدون باشد.آدميان بعد از اينكه مطلع شدند فريدون بر ضحاك پيروز شده ،آتش افروختند تا به همديگر اين پيروزي را اطلاع دهند و جشن گرفتند. درواقع بيانگر پايان دوران تاريك ضحاك است.
همچنين از لحاظ استوره شناسي ، پريدن از روي آتش را مي‌توان به گذر از آتش سياوش، براي اثبات بي گناهي‌اش نسبت داد.در دوران باستان و حتي بعد از آن در بسياري از تمدن‌ها ، گذر از آتش براي اثبات بي‌گناهي انجام مي‌شده است.

از آنجا كه استوره سياوش به زعم دكتر مهرداد بهار با مراسم خدايان شهيد شونده در ايران ، بين النهرين ، مصرو بسياري از تمدن‌ها يكسان است و اسنادي در دست است كه اجراي اين مراسم را با فصل بهار كه فصل باز زايي طبيعت است تطبيق مي دهد، بنابراين محتمل است كه بتوان بسياري از مراسم نوروزي را با استوره سياوش نزديك دانست.
از مراسمي كه در اين جشن رواج دارد مي‌توان به فال‌گوش ،فال‌كوزه ، قاشق زني و خوردن آجيل مشكل گشا اشاره كرد.

نقل از: خبرگزاري ميراث فرهنگي

شكرانه نوروز


يك سال در ايران باستان 12ماه سي روزه بود به انضمام 5 روز �خمسه مشرقه� و هر روز از روزهاي ماه به نام يكي از ايزدان بود و ايرانيان يكشنبه، دوشنبه و چهارشنبه نداشتند. تمامي روزهاي ماه روزهاي سرور و شادي بود، چون نام روز و ماه با هم موافق مي‌افتاد، آن روز را جشن مي‌گرفتند.
آتش در ديد ايرانيان پديده روشني، پاكي، شادابي، سازندگي، زندگي و تندرستي بود. آتش‌افروزي پيش از عيد نوروز به پيشواز رفتن اين عيد كهن است، ايرانيان در نگاهداشتن رسوم خود بيش از ديگر ملل آريايي وفاداري نشان داده‌اند و اين سنت حسنه در اعماق و ريشه‌هاي وجودي اين ملت كهن جا دارد، و چند هزار سال از برگزاري اين جشن آتش‌افروزي مي‌گذرد. گذشت ايام و حوادث بيشماري كه در اين مدت در ايران زمين به وقوع پيوسته، نتوانسته كوچكترين خللي در آداب و رسوم و سنن و برگزاري جشن‌ها به وجود آورد.
ايرانيان در چهارشنبه‌سوري، زردي، ناپاكي و پليدي‌ها را با آتش مي‌سوزانند و سرخي و نشاط و شادابي را، آتش براي آنان به ارمغان مي‌آورد.
در اين جشن بر تمامي چهره‌هاي شركت‌كننده در آن لبخند ديده مي‌شود. كمتر كسي است كه در جشن چهارشنبه‌سوري شركت كند و لبخند بر لبان او ديده نشود. برخي از مراسم جشن چهارشنبه‌سوري مانند آتش افروزي در سراسر ايران زمين يكسان است ولي در پاره‌اي از شهرستانها با مراسم خاص آن منطقه برگزار مي‌شود.
بعضي بر اين باورند كه در اين شب فال گوش بايستند و به گفت‌وگوي عابران گوش دهند؛ اگر عابران سخنان اميد‌بخش گفتند، يا از خبر خوشي صحبت كردند و يا به دوست خود مژده دادند، براي كسي كه فال گوش ايستاده، نويد سال نيك و پر بركت را مي‌دهد. تهراني‌ها اعتقاد داشتند كه اگر روز برگزاري جشن چهارشنبه‌سوري كوزه‌اي نو و آب نديده را از بام خانه به خيابان بياندازند و بشكنند قضا و بلا در سال جديد از آن خانواده دور خواهد شد.
تهراني‌ها همچنين در اين روز آجيل چهارشنبه‌سوري تقسيم مي‌كردند. كودكان را براي دوري از نحسي از زير نقارخانه عبور مي‌دادند، از ديگر مراسم آنها: قاشق‌زني، بخت‌گشايي، باطل‌كردن سحر و جادو، پختن آش ابودردا و آش بيمار بود.
خراساني‌ها در شب چهارشنبه‌سوري نزديك غروب آفتاب هفت‌بونه (يا سه‌‌بونه) آتش در وسط كوچه و يا در حياط خانه روشن مي‌كردند و سپس بزرگ و كوچك، پير و جوان از روي بونه‌ها مي‌پريدند و مثل ساير ايرانيان مي‌گفتند:
�زردي من از تو، سرخي تو از من�
در پاره‌اي از مناطق ايران‌زمين، آتش‌افروزي در چهارشنبه‌سوري رنگ مذهبي به خود گرفته است. آتش‌افروزي در چهارشنبه‌سوري را به قيام مختار ثقفي نسبت مي‌دهند و معتقدند: �هنگامي كه مختار ثقفي به خونخواهي حضرت امام حسين(ع) قيام كرد، دستور داد بر فراز بام‌ها آتش بيفروزند و مردم در ميدان شهر گرد آيند و نبرد را آغاز كنند.�

جشني به بلنداي تاريخ


در اوستا، كهن‌ترين كتاب ايرانيان به جمشيد �يم Yima� اشاره شده است. در اين روايت؛ جم، داراي فره ايزدي بوده كه به فرمان اهورامزد به جنگ با اهريمن پرداخته كه موجب خشكسالي و قحطي و نابودي خير و بركت شده بود.
با نابودي اهريمن وي بار ديگر شادماني و خرمي و خير و بركت را به مردم ارزاني داشته و هر درختي كه خشك شده بود سبز شد و مردم آن روز را �نوروز� يا �روز نوين� خواندند و همگي به فرخندگي چنين روزي در تشتي جو كاشتند و اين رسم براي ايرانيان جاودانه شد.
برخي گفته‌اند جمشيد كه به زبان فارسي جم و به زبان عربي �منوشخ� ناميده مي‌شد در جهان سير مي‌كرد، هنگامي كه به آذربايجان رسيد، با تاج و تختي مرصع بر بلنداي نقطه‌اي در مشرق جاي گرفت و روشنايي آن تاج و تخت در هنگام طلوع خورشيد مردمان را خيره كرد و آن روز را روز نو خواندند و جشن گرفتند و لفظ �شيد� كه در پهلوي به معناي شعاع است بر نام وي افزودند و پادشاه را جمشيد ناميدند و رسم نوروز جاودانه و پايدار شد.
همچنين گفته‌اند: خداوند در اولين روز از ماه فروردين كار خلقت انسان و ساير مخلوقات را به پايان رساند و آدمي براي سپاسگزاري و قدرداني از خداوند و نعمت‌هاي وي، به نيايش و شادماني پرداخت.يكي ديگر از فلسفه‌هاي جشن نوروز را نزول فروهر‌هاي (Farvahar) (1) درگذشتگان به زمين در روز اول فروردين دانسته‌اند.
در اوستا آمده است كه فروهرهاي درگذشتگان پاك در اول فروردين براي احوالپرسي از اقوام خود به زمين مي‌آيند و با ديدن مسرت و شادماني بازماندگان از اهورامزدا براي آنان طلب خير و رحمت مي‌كنند و بازماندگان پيش از آمدن فروهرها به نظافت و خانه‌تكاني منزل پرداخته و آماده پذيرايي از آنان مي‌شوند و كلمه فروردين يعني ماهي كه متعلق به فروهران است.
از برپايي مراسم و آيين‌هاي نوروزي در دوران هخامنشي اطلاع‌ دقيقي در دست نيست و تنها برخي از پژوهشگران چون فيلندر معتقدند كه حجاري‌ها و سنگ‌نگاره‌هاي باقي‌مانده از دوران هخامنشي نشان‌دهنده مراسم نوروزي در تخت‌جمشيد است. اين آثار نمايشي از تقديم هدايا از جانب اقوام و ملل تابع هخامنشيان به حضور پادشاه است.
از چگونگي برگزاري نوروز در روزگار اشكانيان آثاري در دست نيست.شادروان پور داوود مي‌نويسد: �هر چند اشكانيان، ايراني‌نژاد و زرتشتي‌كيش بودند ولي تسلط 80 ساله يونانيان موجب شد كه آنان در باب آداب و رسوم ايراني بي‌قيد شوند و شايد در پايان دوره حكومت 476 ساله دوباره مليت ايران قوت گرفت.�(2)
در دوران ساساني، مراسم نوروز را بين شش تا سي روز برگزار مي‌كردند و روز ششم فروردين يا نوروز بزرگ را خرداد روز مي‌ناميدند و اين روز را متعلق به فرشته مقدس خرداد مي‌دانستند. پيروان آيين مزديسنا همچنين معتقد بودند كه زرتشت (650 سال پيش از ميلاد مسيح) در اين روز متولد شده و در همين روز مقدس با خداوند به راز و نياز پرداخته است و اين روز براي ايرانيان محترم و مقدس شمرده مي‌شد.
پادشاهان ساساني نيز در دربارهاي خود آيين‌هاي نوروز را با شكوه‌ خاصي برگزار مي‌كردند و شاه پنج روز اول يا �نوروز عامه� بار عام مي‌داد و به رفع حاجت‌هاي مردم مي‌پرداخت، سپس �نوروز خاصه� يا نوروز بزرگ را كه از روز ششم فروردين آغاز مي‌شد به خود و نزديكانش اختصاص داده و به جشن و شادماني مي‌پرداختند و نواهاي خاص نوروز در اين ايام در دربار پادشاه نواخته مي‌شد.
از رسوم رايج اين روزگار آن بود كه مردم در بامداد نوروز به يكديگر آب مي‌پاشيدند و شكر هديه مي‌دادند.دلبستگي‌ ايرانيان به سنت‌هاي گذشته خود موجب شد كه نوروز كه سمبلي از عظمت و شكوه آنان بود، در سراسر دوران اسلامي، حتي در دوران خلفايي كه اعتنايي به اين رسومات نداشتند، برپا شود و آشنايي و آگاهي فرمانروايان اموي و عباسي از آيين‌ هديه دادن به حاكمان دليلي براي گرايش فرمانروايان عرب به برگزاري نوروز شد.
با كاهش قدرت و نفوذ عرب‌ها بر دولت‌هاي ايراني و ايجاد حكومت‌هاي مستقل چون صفاريان و سامانيان و تعلق خاطر پادشاهان ايراني‌نژاد به اجراي رسومات ايراني، موجب احياي نوروز و برگزاري باشكوه اين جشن شد.
ابوالفضل بيهقي نيز در قسمت‌هاي مختلف تاريخ خود اشاراتي به دادن هديه در نوروز مهرگان كرده است كه نشان دهنده تداوم رسومات نوروزي در دوره غزنويان مي‌باشد.با روي كار آمدن حكومت صفوي و رسميت يافتن مذهب تشيع، برخي از آداب اسلامي با آيين‌هاي نوروزي درآميخت و تلاش عالمان شيعه در جمع‌آوري احاديث و روايات معصومين در رابطه با نوروز، بر رونق بيشتر اين جشن افزود.
براي مثال در حديثي از علامه محمدباقر مجلسي به نقل از امام جعفر صادق(ع) آمده است كه امام صادق(ع) نوروز را روزي فرخنده و خجسته و روزي كه در آن آدم آفريده شده معرفي مي‌كند.(3)
پي‌نوشت‌ها:
1) فروهر: طبق مندرجات اوستا فروهر نيرويي است كه اهورامزدا براي نگهداري آفريدگان نيك‌ايزدي از آسمان فرو فرستاده و نيرويي است كه سراسر آفرينش نيك از پرتو آن پايدار است(دهخدا)
2) به نقل از زكايي پرويز- نوروز تاريخچه و مرجع‌شناسي- صفحه 7
3) به نقل از بلوكباشي علي- نوروز جشن نوزايي آفرينش- صفحه 33

هفت سين رمزآلود


هفت عددي است مقدس كه روشني هفت سين نوروز را معنا مي بخشد


[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] نوروز جشني است به درازي تاريخ تمدن بشري كه توانسته از گذشته هاي بسيار دور با كوله باري از نماد و رمز و راز به حيات خود ادامه داده و خود را به امروز برساند و حتي در لابه لاي هياهوي سرسام آور زندگي شهرنشيني و ماشيني اين ايام كه در آن، هر آنچه متعلق به گذشته است محكوم به فراموشي است، دوام آورده و تجلي گاه فرهنگ كهن ايران زمين و ايفا كننده كاركردهايي بس مهم باشد.
مراسم استقبال از نوروز، بسيار پيش از فرا رسيدن سال نو آغاز مي شود و انگيزه هاي ديني و ملي، دست به دست هم داده و به گونه اي زيبا، انتظار نوروز را با مراسم و جشن هاي متنوع و وسيع، درهم و همراه نموده است. آنچه امروزه به عنوان عيد نوروز برگزار مي گردد جشني است به ظاهر دو هفته اي كه از اول فروردين ماه شروع شده و تا سيزدهمين روز فروردين به طول مي انجامد. در حالي كه، دامنه مراسم و جشن هاي آن، بسيار وسيع تر از 13 روز است. صداي پاي نوروز را دست كم از دو سه هفته قبل از نوروز، مي توان شنيد. چهارشنبه سوري، خانه تكاني، خريد وسايل نو و جايگزيني با وسايل كهنه خانه، تدارك لباس نو و وسايل هفت سين، سبزه كاشتن و زيارت اهل قبور همه بخشي و مقدمه اي بر جشن نوروز مي باشد كه قبل از شروع سال نو برگزار مي گردد. و حتي اگر به گذشته بازگرديم و آيين هاي فراموش شده اي همچون عمو نوروز، حاجي فيروز، پنجه مسترقه و كوسه نشيني و مير نوروز و... را نيز به آن بيافزاييم، مطمئناً متوجه خواهيم شد كه نوروز بسيار گسترده تر از آن چيزي است كه امروزه وجود دارد.عيد نوروز، با چيدن سفره هفت سين نوروزي كه رازآلوده ترين سنت نوروزي است آغاز گرديده و با ديد و بازديد و تبريكات و پيشكش هدايا ادامه يافته و به سيزده بدر خاتمه مي يابد.
آمنه حسن زاده
از مهمترين سنت هاي نوروزي، خواني است كه در سرتاسر ايران زمين، با اشكال گوناگون، گسترده مي شود و هر كدام از اشيا نهاده بر آن نشانه اي از زندگي و بازتاب بينشي است كه انسان ايراني از محيط خود دارد. اين خوان كه اصالتش به هفت سين آن مي باشد در تمام شهرها و روستاهاي ايراني از ساعت ها قبل از حلول سال نو گسترده شده و معمولاً تا پايان جشن نوروز ميهمان خانه ها مي باشد.
شايد به جرأت بتوان گفت كه در بين سلسله آيين هاي نوروزي، هفت سين راز آلوده ترين و فلسفي ترين سنتي است كه در پس هر سين ش، رازها و معرفت ها نهفته است. ولي به نظر مي رسد آن را نيز بي توجه به فلسفه وجودش، به مانند بسياري از رسوم كهن، با اطمينان به اعمال و اقوال آبا و اجدادمان، و فقط با اين توجيه كه حضور هفت سين ، خوش يمن و نبودش بد شگون است، اجرايش مي كنيم. هفت سين بخش لاينفك نوروز است كه با يكديگر پيوند ناگسستني دارند. همه به نوعي هفت سين را مي ستايند و نسبت به آن ارادت مي ورزند: از مدت ها قبل در تب و تاب تدارك وسايل سفره هفت سين مي افتند: سبزه مي نشانند، ماهي قرمز به تنگ كرده و تهيه سمنو و سنجد و سيب و سكه و چندين سين ديگر را جز واجبات امور قرار مي دهند و آنها را ساعتي قبل از شروع سال جديد در سفره اي كه آئينه و كتاب مقدس و شمع فروزان، صدرنشين آن هستند، با وسواسي خاص، مي چينند و حول آن را خوش يمن ترين مكان برا ي شروع سال جديد مي دانند.
هفت عددي است معروف، كه از ديرباز مورد توجه اقوام مختلف جهان بوده، اغلب در امور ايزدي و نيك و گاه در امور اهريمني و شر به كار مي رفته است. وجود عواملي مانند تعداد سياره هاي مكشوف جهان باستان و همچنين رنگ هاي اصلي، مؤيد رجحان و جنبه ماوراء طبيعي اين عدد گرديده است. و اين امر در فرهنگ مردم ايران نيز مانند بسياري از فرهنگ هاي جهان به طور برجسته اي نمايان است، به طوري كه در طول تاريخ ايران(چه پيش از اسلام و چه بعد از آن) در اعتقادات، باورداشت ها، مراسم و آيين ها، ادبيات و حتي صحبت هاي روزمره و عاميانه مردم و... شاهد حضور و نقش عدد هفت هستيم.
تا آنجا كه مي توان گفت، ارزش و اهميت اين عدد باعث گرديده تا بسياري از مليت ها و پيروان اديان گوناگون، آداب و رسوم خود را بر پايه هفت پي ريزي كرده و مدار بسياري از اعمال و آيين هاي ديني و ملي شان را نظير سفره هفت سين بر اساس اين عدد قرار دهند.
بسياري در خصوص وجه تسميه هفت سين خوان نوروزي، آن را اشاره اي بر هفت فرشته كيش زرتشتي مي دانند كه در نزد ايرانيان بسيار ارجمند و والا مي باشد و هر يك از سين هاي خوان هفت سين را نماينده يكي از اين فرشته ها مي دانند و مي گويند: هر يك از آن هفت خواني را كه ايرانيان به هنگام نوروز مي چيدند، نماينده يكي از اين هفت سپنتا(مشه سپنته‎/ امشاسبند) است و چون تلفظ سپنتا دشوار بوده، تنها به گفتن هفت سين بسنده كرده و رفته رفته هفت سين را در يك خوان گرد آوردند.
به نظر دكتر مهرداد بهار، آيين هفت سين در ارتباط با تقدس هفت ستاره مؤثر، بوده است. چرا كه در گذشته گمان بر اين بوده كه اگر كسي هر هفت را در اختيار داشته باشد، نظر لطف هر هفت ستاره را به خود جلب كرده و خوشبخت مي شود.
ولي در برخي نوشته ها از سفره هفت چين سخن رفته و در توجيه آن، اظهار مي دارند كه در روزگاري ساسانيان، قاب هاي منقوش، زيبا و گرانبهايي از جنس كائولين به ايران آورده مي شد، كه بعدها به نام كشوري كه از آن مي آمد، چيني ناميده شد و در تغيير گويش به صورت سيني / صيني رواج پيدا كرد. در اين دوران براي چيدن خوان نوروزي از همين ظروف منقوش بهره مي گرفتند. هفت ظرف از اين ظرف ها را به نيت هفت امشاسپند، پر از نقل و قند و شيريني مي كردند و بر سر خوان هاي نوروزي مي گذاشتند و از اين رو خوان نوروزي به نام هفت سيني نام گرفت كه بعدها با حذف ي نسبت، همان هفت سين امروزي شد. همچنان كه در بين كويرنشينان روستاهاي يزد و خور مصطلح است كه وقتي مي خواهند در ديد و بازديد پذيرايي كنند، مي گويند: .... سيني آوريم.
ولي نظريه اي با رد اين مسئله، با تأكيد بر اين موضوع كه ايرانيان باستان تماس چنداني با چين نداشتند، معتقد است كه هفت چين همان هفت سين است و تضادي بين اين دو وجود ندارد و منظور از هفت چين به دو معناي آن باز مي گردد: يكي اين كه هفت چيزي كه بايد بر سفره چيده شود. و ديگر به معني هفت گونه چيزي كه از درخت چيده شده باشد(هفت روييدني از كشتزار چيده شده). حتي بعضي سير تغيير چين به سين را اين گونه توجيه مي كنند كه در ايران باستان، به هنگام نوروز و فرود آمدن فروهرها از آسمان، ايرانيان هفت سفره (هفت خوان) مي چيدند و اين واژه نخست هفت چين بوده و پس از حمله تازيان، چون تازيان حرف(چ) را نمي توانستند بگويند آن را هفت سين گفتند.
و نظر جالبي كه در حاشيه اين مطلب مي آيد اين است كه هفت را فراتر از معناي عددي اش مي دانند و با در نظر گرفتن معنايي از هفت در فرهنگ ادبيات شفاهي و محاورات عاميانه مردم ايران كه به معناي بسيار متداول مي باشد، معتقدند هفت چين به معناي بسيار بچين است.
گروهي ديگر مي گويند هفت سين در آغاز هفت شين بوده است و با قائل بودن قدمتي كهن براي آن، معتقدند در زمان ساسانيان، سفره هفت شين رواج داشته است. و رودكي سمرقندي اين هفت شين را چنين توصيف كرده است:
عيد نوروزي، مردم ايران
مي نهادند از زمان كيان
شهد و شير و شراب و شكر ناب
شمع و شمشاد و شايه اندر
كه با آمدن اسلام و تغيير برخي آواها در گفتار و معتقدات ديني مردم ايران، به هفت سين تبديل گرديده است. هر چند گروهي نيز با آوردن ادله هايي اين نظريه را رد مي كنند.
همچنين بنا به اسناد تاريخي، يكي از اشكال هفت سين ، هفت قل بوده. نقل است در زمان صفويه، بنا بر معتقدات مذهبي خود، سيني هفت قل مي ساختند و بر روي آن هفت آيه از قرآن كريم را كه با كلمه قل آغاز مي شد، كنده كاري مي كردند.
علاوه بر آن، برخي از هفت ميم نيز سخن به ميان مي آورند و حتي امروز در برخي از روستاهاي فارس و خراسان سفره اي با هفت جز كه با ميم شروع مي شود وجود دارد: مدني(ليمو شيرين)، مرغ، ماهي، ميگو، مسقطي، ماست و مويز.
ولي آنچه امروزه كه در خوان نوروزي، با وجود تفاوت هاي مختصري(بر اساس ويژگي هاي اجتماعي، فرهنگي و اقليمي مناطق) به نام هفت سين متداول مي باشد، همان سفره هفت سيني است كه هفت چيز با مطلع س (سنجد، سيب، سبزه، سمنو، سير، سركه و سماق) هسته اصلي آن را تشكيل مي دهد و خير و بركت و زيبايي آن با حضور كتاب مقدس (مسلمانان: قرآن و زرتشتيان: كتاب اوستا)، گلاب، اسپند، سكه، آئينه، شمع، تخم مرغ هاي منقوش و جام آبي كه ماهي سرخي ميهمان آن است، مضاعف مي شود. جزء به جزء آرايه هاي اين سفره كه بازتاب ذوق اصيل ايراني است، محتوايي بس زيباتر از ظاهرش دارد.
هفت سين حامل معنا و مفهومي رمزگونه و تمثيلي از بينش و آرزوهاي مردم ايران است. بهترين جاي خانه، مكان گستراندن بساط هفت سين است.در رضاييه و اطراف آن، در هر خانه اي يك اتاق را به نوروز اختصاص مي دهند و مراسم سال نو را در آنجا برگزار مي كنند. در گوشه اي از اتاق وسايل چاي خوردن مي گذارند و روي سفره اي كه وسط اتاق پهن مي كنند سنجد، كشمش، نخودچي، پسته، شيريني، سبزي، آينه، آب، گلاب، نقل، حلوا، خرما و ميوه مي گذارند و در بالاي سفره قرآن گذاشته مي شود.
در بيجار، به گذاشتن شيريني، ميوه و تخم مرغ رنگ كرده بسنده مي كنند كه اين تخم مرغ رنگ كرده جزء اصلي خوان هاي نوروزي كردستان است و به عنوان هديه نيز به كودكان داده مي شود و مقداري از غذايي را كه از شب پيش مانده در سفره مي گذارند تا وقت مردم در روز عيد به پختن غذا تلف نشود.
خراساني ها در سفره شان دو لاله يا چراغ و يا شمع افروخته و قرآن، آينه و كمي گندم مي گذارند و تخم مرغي روي آينه قرار مي دهند. ظرفي از عسل و يك نان سنگك هم در گوشه ديگر سفره قرار دارد. سيني هفت سين را در وسط سفره مي نهند. چند شاخه سبزي، يك نارنج، سبزه و يك بشقاب سبزي پلو و ماهي نيز در كنار سفره مي گذارند.
در شيراز علاوه بر هفت سين، گذاشتن هفت ميم نيز در سفره معمول مي باشد و كنگر ماست، عسل، خرما، كره، پنير، كاهو، تخم مرغ رنگي و... نيز از ديگر چيزهاي حاضر در اين خوان مي باشد در گذشته رسم بوده كه از يكي دو هفته به نوروز مانده، اسفندفروشان دوره گرد با طبق هاي پر از اسفند رنگ شده، در محله ها به راه مي افتادند. هر خانواده مقداري اسفند، يا به اصطلاح شيرازي بو خوش ، از اسفندفروش مي خريد و با آن سفره نوروزي خود را مي آراست.در برخي مناطق، بويژه در گذشته، در سفره نوروز خوراكي هايي چون ماست دست نخورده، برنج سفيد (پخته و گاه خام)، گوشت و غذاهاي ديگري كه نشاني از بركت و وفور نعمت و محصول داشت، مي گذاشتند. در كنار اين غذاها، نمادهاي ديگري مانند آينه، تخم مرغ، سمنو، سبزه، شيريني و آب چهل ياسين مي گذارند؛ يعني تركيبي از بركت و باروري.
گذشته از اينها، با مطالعه فرهنگ عامه و اعتقادات عاميانه مردم ايران، به رفتارها، اعتقادات و باورهاي گسترده اي در خصوص نوروز، تحويل سال و سفره هفت سين بر مي خوريم كه تجلي گاه جايگاه نوروز در بين مردم مي باشند. به عنوان مثال:
- برخي، پول در دست داشتن را هنگام تحويل سال، خوش يمن مي دانند.
- اگر كسي در موقع تحويل در خانه خود نباشد تا سال ديگر از خانه اش آواره خواهد بود.
- كسي كه در هنگام تحويل سال و روز نوروز، لباس نو بپوشد، تمام سال از كارش خرسند خواهد بود.
- موقع سال تحويل، از اندوه و غم بايد فرار كرد تا تمام سال از او غم و اندوه دور شود.
- روز نوروز دارو خوردن بديمن است.
- هر كس كه در اين روز شادي و خرمي بكند تا سال ديگر به او خوش خواهد گذشت.
- در برخي شهرها و روستاها رسم است موقع تحويل سال، كسي كه گرم مزاج است يك انگشت به ماست زده و در دهان مي گذارد و كساني كه سرد مزاج اند يك انگشت شيره مي خورند تا به اعتدال روي نهند. (در آثار الباقيه نقل است كه هر كس در بامداد نوروز، پيش از آنكه سخن گويد، شكر بچشد و با روغن زيتون تن خود را چرب كند، در همه سال از بلاها سالم خواهد ماند.)
- در شهر دليجان در روز سوم آش موسوم به آش سوم مي پزند تا سر رشته امورات زندگي را تا پايان سال در دست داشته باشند.
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] - خراساني ها يك كوزه نو بر سفره مي گذارند و نارنجي در دهانه آن قرار مي دهند كه پس از تحويل سال ليواني از آن بياشامند و معتقدند كه اگر كسي به هنگام تحويل سال عسل، عرق بيدمشك، يا آبگوشت جوجه خروس بخورد، سلامت خواهد بود و مزاجش معتدل مي شود. همچنين اعتقاد دارد خوردن سنجد باعث مي شود تا آخر سال گزندي بر ايشان وارد نشود.
- در شاهرود، پيش از تحويل سال، يكي از فرزندان خوش قدم خانواده با كوزه اي سبز از خانه بيرون مي رود و كوزه را پر از آب مي كند و در لحظه تحويل سال به خانه بازمي گردد كه قدمش براي اهل خانه گرامي بوده و همه به او عيدي مي دهند.
- در برخي خانواده هاي فردوس خراسان رسم است بعد از تحويل سال به صحرا مي روند و يك دسته علف مي آورند و به قفل يا زنجير در خانه مي بندند. با اين نيت كه تا آخر سال در آن خانه صفا و خرمي باشد.
- در مازندران در گذشته(و امروزه به صورت پراكنده) رسم بوده كه بعد از تحويل سال، كسي به عنوان مادرمه انتخاب مي گرديد. وي با مجمعي كه در آن قرآن، آيينه، آب، سبزه و شاخه هاي سبز جوان قرار داشت، وارد خانه مي شد، چهار گوشه اتاق ها را آب مي پاشيد، قرآن را كنار سفره هفت سين مي گذاشت و شاخه هاي سبز (درخت آلوچه) را به اين نيت كه سال سرسبز و خوش و خرمي براي خانواده باشد، جلوي در اتاق آويزان مي كرد و يا روي طاقچه اتاق مي گذاشت.
- قديمي ها بر اين اعتقادند كه در موقع تحويل سال، زن ها بايد سنجاق زيرگلويشان باشد وگرنه رشته كارهايشان گسسته مي شود.
- علامت تحويل، تكان خوردن برگ سبز روي آب و يا چرخيدن تخم مرغ روي آينه است.
- باوري اسطوره اي مي گويد: در ميان درياي بيكران، يك ماهي شناور است كه گاوي را بر پشت دارد و زمين بر شاخ گاو نهاده است. به هنگام تحويل سال گاو زمين را از يك شاخ به شاخ ديگر مي اندازد و همين موجب مي شود كه زمين لرزشي كرده و تخم مرغي كه روي آينه گذاشته اند يا برگ سبز و نارنجي كه در كاسه آب انداخته اند، مي چرخد و ماهي كه در آب است به طور عمود، بي حركت مي شود.
- شمعي كه به نيت سلامتي افراد خانواده و روشنايي بخشي زندگي بر آنها افروخته است، بايد تا آخر بسوزد و نبايد به آن فوت كرد چون كه عمر را كوتاه مي كند و در صورت اجبار مي توانند با دو برگ سبز آن را خاموش كنند. در شيراز با اين اعتقاد، اگر مي خواستند شمع را خاموش كنند اين كار را با نقل و يا مسقطي انجام مي دهند.
- سمنويي را كه براي سفره هفت سين تهيه مي گردد، غذايي مقدس دانسته و معتقدند نبايد موقع آماده كردن، كسي بدون وضو حضور داشته باشد. در برخي مناطق رسم است پس از پختن، سمنو را يك شب مي گذارند بماند تا حضرت فاطمه(س) نقش پنجه خود را بر آن اندازد و سمنو را متبرك كند.

قواعد و آداب نقد
مقدمه
از محاسن بيان كردن قواعدي براي نقد آن است كه حداقل دو گروه خلع سلاح مي‌شوند:
اول آنان‌كه به بهانة نقد، به نكته‌گيري، تخريب، توطئه و هتاكي ديگران مي‌پردازند.گروه دوم، متعصبان، متحجران و خشك‌مغزاني هستند كه بي‌جهت در برابر نگرش‌ها و يا عملكرد فرد يا گروه و نهادي حساسيت نشان مي‌دهند و هرگونه طرح خصوصاً نقاط ضعف را تخطئه و توطئه مي‌پندارند.مجموعة‌ قواعد و آداب نقد را به دو دسته مي‌توان تقسيم كرد: قواعد و آداب درون‌منطقي و قواعد و آداب برون منطقي.
1. قواعد و آداب درون منطقي نقد
مراد از چنين قواعدي، حدود و آدابي است كه به اصل، مركز، متن و خود نقد مربوط است، نه به حيطه‌ها و حواشي و مسايل پيراموني نقد
از مهم‌ترين قواعد درون‌منطقي نقد عبارت‌اند از:
اول: فقط نقادي نظري انديشه و عمل
در روابط ما آدميان،‌ حيطة نقد و انتقاد تنها به نقد زباني، كلامي و قلمي انديشه و عمل خود و يا ديگران محدود است و كنش، كار و عمل عليه ديگران به طور ذاتي در حيطة نقادي و نقدپذيري، و همزمان با نقد قرار نمي‌گيرند؛ و چون نقد با غايت صلاح، اصلاح و رشد صورت مي‌گيرد و ديدن محاسن در كنار معايب در نقد، از لوازم قطعي آن است، ضمن اينكه نقد از عمل و اقدام متمايز است، هر نوع اظهار نظري را نيز دربر نمي‌گيرد و هرگونه موضعگيري نقد محسوب نمي‌شود. بر اين اساس،‌ نقد با توطئه ـ‌ كه اولاً با اقدام قرين است، ثانياً برجسته كردن كاستي‌ها و معايب است ـ فرق دارد؛ چنان‌كه بسياري از مواضع جريانات سياسي هم در واقع خرده‌گيري و انتقام‌گيري است و با غايت آسيب‌زدن به يكديگر انجام مي‌شود و در چهارچوب نقد قرار نمي‌گيرند.
دوم: برشمردن سره و ناسره
از غايات نقد آن است كه خوب از بد، حسن از عيب، و نقص از كمال در يك انديشه يا فعال متمايز شود. براي رسيدن به چنين هدفي، لازم است ابتدا محاسن يك فكر يا كنش از معايب آن تفكيك و در نقد نيز به هر دو بعد آن اشاره شود.سوم: شفافيت نقد
اگر غايب نقد تميز صواب از ناصواب و تأثيرگذاري بر علم و عالم و عامل باشد، واضح است كه مخاطب نقد بايد مقصود ناقد را دقيقاً دريابد.

سوم: شرط علم در نقد نظري
قبلاً اشاره شد كه در دو حيطة نظري و عملي مي‌توان به نقد توجه كرد. از آداب نقد نظري كه به انتقاد از انديشه و آراي ديگران مربوط است، ورود كارشناسان هر رشته و آشنايان با پيشينه و ادبيات بحث در موضوع براي نقد و انتقاد است. چگونه فردي كه با علوم طبيعي، رياضي، انساني، ... آشنا نيست، به خود حق مي‌دهد كه وارد نقد و انتقاد روشمند بر هر كدام از اين حيطه‌ها شود؟
البته رعايت اين قاعده به اين معنا نيست كه ناقد لزوماً بايد آشناتر از منتقد (انتقاد شونده) باشد، يا اينكه منتقد الزاماً بايد در موضوع مورد نقد، صاحب نظريه نيز باشد؛ زيرا كرشي نقد از كرسي نظريه‌پردازي متمايز است در قاعده و ادب نقد، بر همين حد مي‌توان پاي فشرد كه يك ناقد بايد با حيطه‌اي كه نقد مي‌كند، آشنا باشد و با پيشينه، ادبيات، اصطلاحات و اصول و مبادي آن مباحث مأنوس باشد، تا نقدي روشمند از موضوع ارائه دهد و بتوان به انتقاد او بر موضوع وقعي نهاد.
چهارم: رعايت طبقه‌بندي در نقد
از اهم مباحثي كه منتقد بايد براي حصول به نقدي معتبر و روشمند تعقيب كند، طبقه‌بندي موضوع نقد از جهات عديده است. براي مثال:
اولاً متن يا مسئله‌اي كه قرار است نقد و بررسي شود، به كدام حيطة علمي مربوط است؟ آيا مي‌توان مسائل مربوط به حيطة علم روان‌شناسي را با روش‌ها و اصطلاحات و مباني علم جغرافيا بررسي كرد؟
پس در طبقه‌بندي موضوع بايد ابتدا رابطة آن بحث با علم و دانش مربوط معلوم شود، تا آن متن براساس روش، مباني و ادبيات آن علم خاص، بررسي شود.
در مرحلة بعد مي‌توان متن و يا كلام مورد بررسي را در دو سطح معني و لفظ نقد كرد. در نقد معني و مضمون مي‌توان به عوامل اجتماعي مؤثر بر متن (نقد اجتماعي) و نيز عوامل روان‌شناختي مربوط به مؤلف و گوينده و عامل حالات باطني و ويژگي‌هاي دروني (نقد روان‌شناختي) توجه كرد و مثلاً دربارة اخلاقي بودن يا نبودن اثر يا فعل، به داوري نشست (نقد اخلاقي)
در نقد لفظي نيز مي‌توان يك اثر و كلام را از جهت فصاحت، بلاغت، جمله‌بندي، پاراگراف‌بندي، نكات ويرايشي،... نقد و بررسي كرد و از محاسن و معايب آن سخن گفت.
طبقه‌بندي ديگر، جدا كردن مباحث متدولوژيك (روشي) از مباحث مضموني و محتوايي است. در مباحث متدولوژيك، به شيوه و ساختار نگارش در مقدمه (سؤال، فرضيه، سازماندهي و ...)، شيوة ارجاعات و پاورقي‌ها و سنديت منابع و ... اشاره مي‌شود؛ ولي در مباحث محتوايي، به مفهوم، استحكام يا ضعف دلايل، شيوة نتيجه‌گيري، نوآوري و خلاقيت در بحث و ... نفياً يا اثباتاً بحث مي‌شود.
از نكات ديگر مورد استفاده در طبقه‌بندي، جداكردن محاسن و سره از معايب و ناسره است و با توجه به غايات نقد، مناسب‌تر است كه ابتدا به محاسن و سپس به معايب اثر پرداخت.
2. قواعد و آداب برون منطقي
مراد از اين ضوابط، آن‌گونه آدابي‌اند كه گرچه جزء اصول اساسي و مركزي نقد نيستند و در مباحث نقد، در حاشيه و پيرامون‌اند، گاه بي‌توجهي به آنها اصل و غايت موضوع را نيز به زير سؤال مي‌برد و كار نقد و انتقاد را بي‌حاصل مي‌كند. از جمله نكات برون منطقي نقد عبارت‌اند از:
اول: رعايت زمان و مكان نقد
يكي از عوامل بيروني نقد، رعايت زمان و مكان در طرح اصل نقد و شيوة نقد است، براي مثال، گرچه دولتمردان را نه تنها مي‌توان بلكه بايد نقد كرد، آيا در زمان جنگ كه كشور دچار بحران است، مي‌توان و بايد مثل زمان صلح، سياست‌هاي دولت را به نقد و انتقاد كشيد؟ آيا اگر در زمان عادي، در روزنامه‌ها و رسانه‌هاي عمومي آشكارا سياست‌هاي دولت را به انتقاد مي‌گيرند، در زمان بحران نيز بايد چنين كرد يا اينكه شرايط زماني بر شيوة نقد تأثير‌گذار است؟ البته از مجموع اين مباحث نبايد به اين نتيجه رسيد كه اصل نقد و انتقاد خصوصاً بر دولتمردان را بايد نفي كرد، بلكه كل بحث در رعايت قواعد برون منطقي نقد است.
در سطح فردي نيز رعايت زمان نقد، از آداب و قواعد برون منطقي نقد است. واضح است كه در حين مناقشه و دلخوري بين دو فرد، نقد و انتقاد از مخاطب، معنايي دارد و عكس‌العملي ايجاد مي‌كند كه در فضاي دوستانه هرگز چنان معنا و بازتابي را ندارد. از اين‌رو مناسب‌تر است كه نقد در فضاي سالم و عادي و دوستانه مطرح شود، تا هم ناقد شرط انصاف را رعايت كند و هم نقد‌پذير توسعة صدر لازم را از خود بروز دهد.
منتقد بايد مكان نقد را نيز در نظر بگيرد. براي نمونه، آيا در مورد دو كشور كه يكي هنوز مجلسي عادي و صوري را نيز برنمي‌تابد و ديگري سابقة چند قرن انتخابات و دموكراسي دارد، يك شيوة نقد را بايد به كار برد؟ واضح است كه از آداب نقد آن است كه بايد امكان و موقعيت و مخاطبي را كه قرار است نقد شود در نظر گرفت و اصل نقد و شيوة آن را به تناسب ظرفيت‌ها، تنظيم و مطرح كرد. در اين مورد، براي اينكه ناقد بتواند سطح انتقادپذيري جامعه را محك بزند، بهتر است از آسان‌ترين روش‌ها و سطحي‌ترين موضوعات نقد را طرح كند و اگر جامعه كشش داشت و ظرفيت و قابليت‌ها موجود بود، اندك اندك به شيوه‌هاي جدي‌تر و موضوعات عميق‌تر بپردازد.
دوم: اصل بودن نقد از پايين به بالا و در حاشيه بودن عكس آن
گرچه از جهت سطح مخاطبان نمي‌توان اصل را بر نفي نقد و انتقاد گرفت، به نظر مي‌رسد كه فضاي نقد و انتقاد را بايد براي سطوح پايين‌تر و ضعيف‌تر فراهم كرد تا افراد و مقامات عالي‌تر. دستاورد چنين نقدي براي آحاد جامعه، ايجاد جسارت، روحيه و اعتماد به نفس است. براي افراد داراي مسئوليت و قدرت نيز سازنده است؛ چه، روحية تواضع و مشاركت‌پذيري را در آنها تقويت مي‌كند. ولي عكس چنين روندي (نقد از بالا به پايين) را نمي‌توان اصل قرار داد. گرچه در مواقع ضروري و با رعايت آداب خصوصي بودن، محترمانه بودن، ... نمي‌توان نفي كرد، نقد آشكار و در جمع‌ مقامات عالي‌تر از نيروهاي زير دست آسيب‌زننده است. از اين‌رو به مديران توصيه شده است كه:
به جاي محكوم كردن ديگران، بكوشيم تا آنها را بشناسيم و با دلايل آنچه كه ايشان انجام مي‌دهند، آشنا شويم. اين عمل سودمندتر و مفيدتر از خرده گرفتن و انتقاد كردن است. زيرا هيچ چيز براي كشتن استعداد، هولناك‌تر از انتقاد مدير از زيردستان نيست.
پيشتر در اشاره به دستورالعمل حضرت امير به مالك اشتر عنوان شد كه زمامدار بايد كاستي‌هاي مردم را بپوشاند.
سوم: به كار بردن كلمات مثبت، محترمانه و مناسب
از آنجا كه غايت نقد، تخريب و به بن‌بست كشاندن افراد نيست، از آداب نقد آن است كه محتواي نقد در ظرف مناسب ريخته شود تا بهتر ثمر دهد و بيشتر مؤثر افتد. از اين‌رو خوب است كه نقد با كلمات مثبت و در ساختاري مناسب مطرح شود. براي مثال، مي‌توان از پرسش انتقادي در بيان مقصود حداكثر بهره را برد و مخاطب را متوجه نواقص و معايبش كرد. نهايت اينكه نبايد عزت نفس مخاطب را زير سؤال برد بلكه نقد را بايد دوستانه و مشفقانه و با هدف بهبود و در فرد و يا افراد مطرح كرد، از اين‌رو براي چنين غاياتي نمي‌توان از كلمات با بار منفي و سوزنده بهره گرفت.
چهارم: احترام به مواضع مخاطب
براي رعايت اين قاعده، خوب است ابتدا نقاط قوت منتقد را برشمرد و يا حين نقد، پاسخ شنونده را با دقت گوش كرد و كوشيد كه به ويژه در شيوة‌ عملش، شرايط او را درك كرد. اينجا است كه ناقد بايد آرامش و خونسردي خود را در نقد كاملاً حفظ كند تا به حريم شخصي كسي، حتي غيرعامدانه تعدي نكند و عزت نفس شخص يا اشخاص را زير سؤال نبرد.
پنجم: نقد نهادينه و مستمر
از آداب بيروني نقد كه سبب نفوذ و تأثير جدي نقد مي‌شود، نقد نهادينه و مستمر است. نقد فردي و دفعي كم‌تأثير است. خوب است افراد عادت كنند كه ابتدا به تأسيس تشكل‌هاي مدني (تشكل‌هاي صنفي، فرهنگي، اجتماعي،...) و سياسي (احزاب) اقدام كنند و آنگاه بخي از وظايف خود را نقد و بررسي دقيق، عميق و مستمر افراد يا نهادهاي مسئول قرار دهند. در اين صورت است كه هم نقد گستره و عمق مناسب مي‌يابد يا به سوي آن سير مي‌كند و هم مخاطب آن انتقاد را جدي‌تر مي‌گيرد و از آن متأثر مي‌شود.
ششم: بي‌طرفي آگاهانه
از آنجا كه به دلايل عديده انسان نمي‌تواند در اظهار نظر خود خالي از ارزش و داوري باشد (به‌جهت زماني و مكاني بودن ما آدميان و تأثير جامعه، طبيعت، تاريخ، جنسيت، ژن و ... بر انسان)، ناقد خواه ناخواه متأثر از پيش‌فرض‌هاي متعدد قهري و قطعي است. آنچه را كه در مرحلة نقد و داوري مي‌توان از منتقد به عنوان يك ادب و قاعده براي نقد توقع داشت، آن استكه اگر خواه ناخواه متأثر از ارزش‌ها و باورهايش به نقد مي‌نشيند و اگر مجموعة آرمان‌ها و باورهايش به دو دسته قابل تقليل باشند (ارزش‌هاي ارادي و آگاهانه و ارزش‌هاي ناخواسته و غيرارادي)، حداقل در مقام نقد و داوري و قضاوت، به صورت آگاهانه و هشيارانه، ارزش‌ها و پيش‌فرض‌ها و مواضع مطلوبش را در مورد متن، عالم و يا عامل، اعمال نكند، تا نقد او تا حدودي رعايت انصاف، جامعيت و علميت كرده باشد

نکاتی درخصوص آسیب‌شناسی علوم انسانی در ایران بعد از انقلاب

بصورتی متعادل هم تفاوتها و هم تشابهات مدنظر قرار گیرند. از این‌رو در بحث حاضر عوامل دیگری برجسته می‌شوند که متغیرهای دخیل در چگونگی رشد، جهت رشد و کاربرد علوم انسانی در کشور محسوب می‌شوند. درواقع، جریان کلی علوم انسانی در کشور تحت تأثیر این عوامل، صورتبندی خاصی می‌یابد و در جایگاه و کاربرد کنونی ـ نیز معلول همین عوامل ـ فهم گشته و ترویج می‌شود. بطور کلی می‌توان این متغیرها را عبارت از فعالان و دست‌اندرکاران این حوزه (دانشجو، استاد، محقق، نهادهای آموزشی و پژوهشی، نهادهای برنامه‌ریز و سیاستگذار) از یکطرف و محیط فعالیت (دانشگاهها، حوزه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مجلات علمی و فصلنامه‌های علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی) از طرف دیگر دانست. آنچه که علیرغم همه‌ی جهشها و حرکتهای اصلاحی و رو به جلو در مسیر اندیشه‌ورزی و پژوهش در حوزه‌ی علوم انسانی، همچنان آزاردهنده و کُندکننده‌ی تدوین و اجرای برنامه‌های مناسب است، ضعف ابتکار و خلاقیت می‌باشد. به‌عبارت دیگر، ضعف خودباوری و مسأله محور نبودن فعالیتهای آموزشی و پژوهشی در دو سطح انجام فعالیتها و گزینش و ارزیابی آنها
ـ در قالب ارزیابی‌های ناصواب آثار ارسالی برای چاپ در فصلنامه‌های دارای امتیاز علمی ـ پژوهشی ـ مانع از دستیابی این علوم به جایگاه شایسته‌ی خود در نظام سیاستگذاری کشور شده است. کثرت‌گریزی در اندیشه‌ورزی و محصور نمودن امتیازات علمی، مانع از هدایت تلاشها و تکاپوهای فکری در این حوزه گردیده و مانع از نمایش جریان اصلی اندیشه‌ورزی در علوم انسانی در کشور که گسترده و وسیع هم هست، می‌شود. بعبارت دیگر، عمق و وسعت پتانسیل نیروهای فکری نادیده گرفته شده‌اند، لذا تجمع نیروها برای پیشبرد و حل‌وفصل مسایل کشور تحقق نیافته است. علاوه بر اینها، دو عامل دیگر در تشدید این معضل نقش مؤثری ایفا می‌کنند. یکی ساده‌پنداری مدیریت و رویارویی با مسایل انسانی و دیگری نظام ناکارآمد ارزشگذاری و امتیازدهی به فعالیتهای علمی در حوزه‌ی علوم انسانی می‌باشد. مصداق اولی، عدم تقید و حساسیت برای گزینش مسئولان مرتبط با این حوزه از میان دانش‌آموختگان علوم انسانی می‌باشد، درحالیکه عکس این موضوع یعنی ورود عالمان علوم انسانی کشور به امور دیگر نظیر حوزه‌های فنّی و پزشکی، غیرممکن و محال است. پرسش این است که این تشخیص صحیح چرا درمورد مسئولیتهایی که متوجه علوم انسانی در کشور است، پذیرفته و اجرا نمی‌شود؟
مصداق دومی نیز، بی‌توجهی به عناصر هویت، فرهنگ، زمان و مکان در تکوین مسایل انسانی هر کشور و صبغه‌ی خاص علوم انسانی در هر جامعه‌ای می‌باشد. یعنی انتخاب ملاکهای غیربومی و حتی ضدبومی جهت تشخیص قوّت علمی آثار تولیدی در حوزه‌ی علوم انسانی. این واقعیت را باید پذیرفت که نمره‌دهی داوران غربی به مقالات و آثار تولیدی در این حوزه نمی‌تواند برکنار از نگرش و جهان‌بینی غربی از یکسو و گرایشات سیاسی و ایدئولوژیکی آنها از سوی دیگر باشد. از این‌رو، حصر قوه‌ی تشخیص و تعیین وضعیت آثار و محققان به چنین ملاکهایی سبب کم‌رونقی اندیشه‌ورزی در علوم انسانی می‌گردد.

نقد واقعي با روح پرسش و پرسش‌گري قرين است


در عالم نظر نيز خلاقيّت و زايش، نيازمند فراهم‌آمدن مقدمات علمي و معنوي است و از زمرة آنها توجه و تأكيد به مقوله �آموزش� و �تعليم� است، امروزه علي‌رغم رشد و گسترش وسايل و تكنيك‌هاي آموزشي و ارتباطي، سنّت‌ها و روش‌هاي هميشه ممدوح تعليم و تعلّم ـ چه در حوزه و چه در دانشگاه ـ به فراموشي سپرده شده است، به‌گونه‌اي كه زانوزدن، آموختن، گوش‌سپاري و صبوري در يادگيري به تجليل و فترت رفته است. روزگاري در عالم ـ به‌ويژه در شرق و عالم اسلام ـ اعتبار و حجيّت افراد به سلسلة‌ اساتيد و آموزگاران آنها رقم مي‌خورد و متعلّم، خود را مرهون فروغ دانش معلّم مي‌ديد، اما امروز حتي سنن علمي و پژوهشي باختر زمين نيز به درستي اعمال نمي‌شود، نتيجه آنكه علي‌رغم كوشش‌ها و ثمرات سترگ فرهيختگان و دانشمندان كشورمان در عرصه‌هاي گوناگون علمي و كاربردي، فرهنگ زايش و نوآوري عموميت نيافته و تمايل به مصرف و استفاده از فرآورده‌هاي ديگران بر توليد و خلاقيّت و ورود در عرصه‌هاي نوين، غلبه دارد.
2. سنت مبارك �نقد و جرح� جاي خود را در ادبيات علمي ما نيافته است. نقد حقيقي سلب و ايجاب را توأمان دارد. هيچ سلبي مقدم بر ايجاب نيست و حداكثر آن است كه �نقد� وضعيتي مشابه با امور اضافي دارد كه يكي بدون لحاظ ديگري معنا نمي‌تواند داشته باشد. قدح و اقتباس بي‌كم و كاست از محصولات علمي ديگران و يا ردّ و انكار ماحصل تجربيات بشر نوين با روح نقد تحول‌زا و خلّاق بيگانه است. نقد حقيقي اما خود با روح پرسش و پرسش‌گري قرين است و پرسش‌گري نيز به نوبة خود از آگاهي و التفات و تذكّر حاصل مي‌شود. �هم سئوال از علم خيز و هم جواب�. پرسش درك و تحرك‌آفرين ناشي از آگاهي و التفات پرسش‌كننده است نه جهل او، گرچه آدمي همواره از مجهولات خود بيم دارد. لاجرم بدون ترويج و اشاعة روح پرسش‌گري و به تبع آن گسترش فرهنگ نقد و نقادي (صحيح)، باب توليد دانش مسدود است و امكان خروج و عبور از وضعيت نخستين، به سمت مقصد مطلوب وجود ندارد.
3. از ابتلائات فراگير ملل عقب‌مانده و مصرف‌كننده، فقر آگاهي نسبت به تاريخ است. تاريخ مجموعه‌اي متراكم از رويدادها و حوادث بزرگ و كوچك نيست، تاريخ در واقع شناسنامه و هويت جمعي ملل و اقوام است كه اسباب وحدت آحاد و افراد جوامع را فراهم مي‌سازد. ملتي كه از تاريخ و پيشينه خود غافل است، هويت اصلي خود را واگذارده و چون به آفت از خودبيگانگي گرفتار آمده، آينده و حتي اكنون را نيز از دست مي‌دهد. براي نسل جوان و نوجوان، آگاهي ـ و مهم‌تر از آن خودآگاهي ـ ناظر به تاريخ از اولويت‌ها و ضرورت‌هاي كنوني ماست و اين سنخ از آگاهي، در وهلة نخست با عرضه و آموزش داده‌هاي درست و صحيح تاريخي و سپس با عرضه تحليل‌ها و تفسيرهاي متقن و معتبر قوام مي‌يابد. گزافه نيست بگوئيم كه آفت دوري از خودآگاهي گريبانگير برخي از نخبگان و عالمان عصر ما گرديده و هر چقدر نسبت فاعل‌شناس از اين عنصر دورتر باشد، قدرت و توان توليد زايش به زوال مي‌گرايد. بي‌ترديد گشايش دوراني نو در افق ملتي كه تجربه قدسي انقلاب اسلامي را در دامن دارد، رشد معرفتي قويم نسبت به پيشينه فرهنگي، تاريخي و رومي خويش است. چنين طليعه‌اي يقيناً به روشنايي روز پيوند خواهد خورد. انشاءا. . .

مهاجرت ژن‌ها


يكي از جمله راهكارهاي عملي براي جلوگيري از مهاجرت طيف وسيعي از ژن‌هاي هوشمند، حمايت مقاطع دكتري در داخل كشور و همچنين مشاركت تمامي شركت‌هاي خصوصي و دولتي در تأسيس مراكز پژوهشي تخصصي و همچنين بكارگيري نخبگان در اين مراكز مي باشد.
نخبگان و توسعه پايدار

نخبگان و متخصصان هر كشور را به حق بايد «ثروت ملي» آن سرزمين به شمار آورد. پديده مهاجرت نخبگان و متخصصان به خارج از مرزها، به دليل تأثيري كه در فرآيند توسعه و همچنين تخريب اعتبار ملي و تغيير نسل‌هاي آينده دارد قابل تأمل و مطالعه است. به همين دليل است كه آثار و تبعات فرهنگي، رواني و سياسي مهاجرت نخبگان براي نظام ما كه در تلاش براي استقرار الگوي جديدي در مديريت جامعه بر پايه دين است و توسعه علمي كشور و بالندگي مراكز و نهادهاي آموزشي و پژوهشي را از لوازم استحكام بنيان‌هاي امنيت ملي و سربلندي كشور مي‌داند به‌صورت يك نگراني و دل‌مشغولي جدي درآمده است؛ به‌ويژه آنكه براي كشور ما «منابع انساني توسعه» از جمله سرمايه‌ها و مزيت‌هاي اساسي است و آسيب‌پذيري آن به منزلة تهديدي بزرگ براي حال و آينده جامعه مي‌باشد.[1]. مهاجرت مورد نظر اين گفتار شامل مهاجرت موقت نخبگان جهت كسب و انتقال علم، فن و تجربه نمي‌شود، زيرا چنين مهاجرت و يا در واقع مسافرتي در راستاي توسعه پايدار كشور بوده و از ضروريات تعامل واقعي با پديده جهاني شدن و رسيدن به توسعه علمي مي‌باشد. دانش، ثروت و سلامت از مؤلفه‌هاي اصلي توسعه پايدار است. توسعه نتيجة كمي يك مقولة كيفي به نام رشد است و از اساسي‌ترين شرايط رسيدن به توسعه پايدار اين است كه منابع مادي يك كشور جهت رفاه فعلي شهروندان به حراج گذاشته نشود، زيرا در اين‌صورت نسل‌هاي آينده در برآوردن نيازهاي خويش دچار مشكل خواهند شد[2]. ركن دانش و نقش آن در توسعه، وابستگي جدي با نخبگان علمي دارد و درگير كردن ايشان به امور علمي سرعت رسيدن به توسعه را افزايش داده و زمان دستيابي به آن را كاهش مي‌دهد. لذا ايجاد شرايط مادي و معنوي مناسب جهت حفظ، پاسداشت و كرامت فرزانگان، دانشمندان، انديشمندان، قهرمانان ورزشي و هنري و در يك كلام نخبگان جامعه از مهمترين وظايف مردم، حكومت و دولتمردان جامعه است. اگر چه نخبگان متعلق به كل جامعه بشريت بوده و نقش موثر آنها در زندگي بشريت به حصار مرزها محدود نمي‌شود ولي حضور ايشان جهت دستيابي به توسعه پايدار در هر محدوده جغرافيايي نقش كليدي دارد. در اين حقيقت كه مهاجرت مغزها تعادل جهاني را به هم مي‌زند[3] و باعث مي‌شود تا كشورهاي فقير همچنان فقير باقي بمانند اجماع بين‌المللي وجود دارد[4]. لذا كشورهاي پيشرفته با ايجاد شرايط و جاذبه‌هاي مادي و معنوي، نخبگان ديگر كشورها را جذب نموده و با اتكاء به توان علمي، ابتكارات، ابداعات و اكتشافات ايشان، توسعه پايدار كشورهاي خويش را سرعت مي‌بخشند. در عوض به همان ميزان كشورهاي در حال توسعه و توسعه‌نيافته و يا به عبارت ديگر نابرخوردار، از توسعه و پيشرفت كشور خويش باز مي‌مانند و به مرور زمان اين شكاف و اختلاف بين كشورهاي مختلف افزايش يافته و اين تفاوت خود را در ابعاد مختلف علمي، سياسي، نظامي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي نشان مي‌دهد. در نتيجه در مقوله جهاني شدن در همه ابعادش تعداد معدودي از كشورها نقش كليدي را ايفا خواهند نمود و كشورهاي غني، ثروتمندتر شده و كشورهاي نابرخوردار همچنان فقير مانده و به كشورهاي پيشرفته و نخبه‌پذير وابسته خواهند بود.
مهاجرت ژن‌ها و چالش‌هاي جهاني

واقعيت‌هاي مورد اشاره در بخش اول اين نوشتار، اگر چه جدي است ولي نگاه سطحي به اثرات و تبعات مهاجرت نخبگان است. لذا به نظر نگارنده بايستي اصطلاحات و مفاهيم مهاجرت نخبگان (Brain Drain, Elites Migration) را با مهاجرت ژن‌هاي هوشمند يا ژن‌هاي بالقوه دانايي و توانايي) ( Brainy Genes Migration جايگزين كرد و از اين پس به جاي اين لغات و عبارات مهاجرت ژن‌ها را به‌كار برد. زيرا ژن‌‌ها هستند كه اطلاعات وراثتي را از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌نمايند و هوش و استعداد نيز با ژن‌ها ارتباط لاينفك داشته و اين، يك اصل علمي اثبات شده است. بنابراين، هدف اصلي اين مقاله ارائه نظريه‌اي جديد تحت عنوان: مهاجرت تدريجي ژن‌هاي دانايي و توانايي و يا به‌عبارت بهتر ژن‌هاي هوشمند مي‌باشد. نبوغ و نخبگي در اثر دو عامل مهم وراثت ـ كه همان‌ ويژگي‌هاي ژنتيكي افراد بوده ـ و محيط ـ كه شرايط و بستر لازم جهت رشد علمي و عقلي است ـ حاصل مي‌شود. با توجه به مقدمه فوق مي‌توان نتيجه گرفت كه هر نخبه‌اي كه از كشور خارج مي‌شود، يك ژنوم هوشمند از كشور خارج شده و با زندگي در كشوري ديگر و ازدواج و توليد نسل در آنجا به تكثير ژن‌هاي هوشمند آن كشور كمك مي‌كند. لذا به تدريج درصد ژن‌هاي هوشمند جوامع نخبه‌پذير افزايش يافته و در طولاني مدت و پس از گذشت سال‌ها، اختلاف فاحش ژنتيكي بين كشورهاي نخبه‌پذير و نخبه‌گريز ايجاد خواهد شد. به‌گونه‌اي كه كشورهاي نخبه‌پذير به جوامعي نخبه تبديل مي‌شوند و جوامع نخبه‌گريز با كاهش ژن‌هاي هوشمند خويش، به تبعيت بي‌چون و چرا از جوامع نخبه‌پذير،‌تن در داده و اداره امور جامعه با اتكا به افرادي انجام خواهد شد كه از ضريب هوشي كمتري برخوردار هستند و به عقب‌ماندگي كشور خواهد انجاميد[5].
چرا‌كه جوامع نخبه هر روزه به علم، فن، صنعت و توليد جديدي دست مي‌يابند و ديگر كشورهاي دنيا به دليل نياز به علوم، فنون، صنايع و توليدات جديد، ناگزير بايد هزينه لازم را پرداخت نموده و فرهنگ كشورهاي نخبه را كه با علوم، فنون، صنايع و توليدات آنها همراه است را نيز بالاجبار بپذيرند، زيرا فرهنگ جديد و نو نيز با توليد علم و فن جديد حاصل مي‌شود. يعني محصول فيزيكي و توليدي حاصل از علم و تكنولوژي جديد به همراه خود فرهنگ استفاده جديد را نيز متولد مي‌نمايد. به‌عبارت ديگر كالاهاي توليدي هر كشور بر اساس فرهنگ همان كشور توليد مي‌شود. لذا هر كشوري با صدور كالاهاي خود به ديگر كشورها، فرهنگ خويش را نيز صادر نموده و به مرور زمان فرهنگ ديگر كشورها را با فرهنگ خويش جايگزين مي‌نمايد و در نهايت كشورهاي نخبه‌گريز به دليل نياز و وابستگي هميشگي، خدمتكار اين كشورها مي‌شوند. زيرا حكام و دولتمردان هر كشوري موظف هستند تمامي ملزومات رفاهي جديد و يافته‌هاي نوين بشريت را براي شهروندان خويش مهيا نمايند. به‌عنوان مثال با پيشرفت علم الكترونيك و توسعه صنعت تلفن همراه، رايانه و شبكه‌هاي اينترنت اولاً تاثيرگذاري كشورهاي مولد اين تكنولوژي بر روي فرهنگ كشورهاي در حال توسعه و توسعه نيافته (نابرخوردار) بسيار سهل، آسان و مقدور شده و از طرف ديگر با ارائه يافته‌هاي جديد و محصولات جديدتر روز به روز وابستگي اين كشورها را به خود افزايش مي‌دهند. كشورهاي در حال توسعه و نابرخوردار نمي‌توانند استفاده از دستاوردهاي انقلاب فناوري اطلاعات يعني صنعت IT و الكترونيك را براي شهروندان خود تحريم كنند زيرا چنين كاري خودكشي علمي را در پي خواهد داشت. چند دهه قبل تصور اينكه رايانه بتواند روزي اينقدر زندگي بشريت را متحول نمايد ممكن نبود. در اين رابطه مي‌توان اين سئوال را مطرح نمود كه، واقعاً صنعت و فنآوري رايانه و يا تلفن همراه چقدر فرصت شغلي براي كشورهاي مولد خود ايجاد نموده و خواهد نمود؟ مسلماً درآينده نيز علوم و تكنولوژي‌هاي جديدي ظهور خواهند كرد كه نقشي به مراتب مهم‌تر از رايانه بر زندگي بشر خواهند داشت و دانشمنداني كه اين فنون و فنآوري‌ها را كشف مي‌نمايند آيندة كشورهاي خويش را بيمه مي‌كنند و كشورهايي كه دانشمندان و انديشمندان بيشتري را پذيرا باشند، رهبري جهان آينده را در دست خواهند داشت. لذا جهت رهبري آيندة جهان، نيازي به قدرت نظامي از جمله: بمب اتمي، تكنيك‌ها و تاكتيك‌هاي نظامي پيشرفته، براي وادار كردن ديگر كشورها به تبعيت وجود ندارد. زيرا قدرتمندترين ابزار براي تغيير و دگرگون ساختن جامعه و جهان، استفاده از علم و فنآوري است[6]. بعيد نيست در آينده با توليد و كشف منابع جديد انرژي مناسب و مواد اوليه ارزان و سازگار با محيط زيست، تنها منبع اقتصادي خيلي از كشورها يعني نفت، كم‌ارزش و يا بي‌ارزش شود و يا ذخاير آن به اتمام برسد. با كمي دقت مي‌توان دريافت كه نخبگان قادرند علم، فن، فنآوري و صنعت جديد توليد نموده كه به تبع آن فرصت‌هاي شغلي جديد براي جامعه خويش ايجاد نمايند. لذا درصد بيكاري در كشورهاي پيشرفته در همه سطوح بسيار كم مي‌شود، اين در حالي است كه مهمترين مشكل كشورهاي در حال توسعه و نابرخوردار از جمله كشور ما بيكاري و باز هم مهاجرت ژن‌ها است. بنابراين بهترين و مطمئن‌ترين نقطه براي سرمايه‌گذاري در خصوص اشتغال و رفع معضل بيكاري در بلند مدت، توجه ويژه به نخبگان، دانشمندان و انديشمندان جامعه است تا با توليد علم، فن، تكنولوژي و صنعت جديد ، فرصت‌هاي شغلي برگرفته از علم و صنعت داخلي را براي كشور ايجاد نمايند. در غير اين‌صورت كشورهاي بيگانه از اين نعمت‌هاي خدادادي استفاده مي‌كنند. يعني نخبگان كشور را جذب نموده و با استفاده از علم و د انش فني توليد شده توسط ايشان محصولات جديدي توليد نموده و اين محصولات را به بازار كشور ما روانه مي‌كنند، از استعداد، دانايي و توانايي نسل مهاجر استفاده نموده و موجبات وابستگي كشورش را ايجاد مي‌نمايند. با توجه به دلايل فوق است كه كشورهاي نخبه‌پذير، نخبگان ديگر كشورها را با هر دين و آييني مي‌پذيرند و نه تنها از هوش و استعداد و توان ايشان در توسعه علمي، فني و صنعتي خويش استفاده مي‌كنند بلكه ذخاير ژن‌هاي هوشمند خويش را براي نسل‌هاي آتي افزايش داده و آينده روشني را براي ايشان ترسيم مي‌نمايند. يعني به طور كاملاً طبيعي اصلاح ژنتيكي انجام مي‌دهند. در نتيجه با يك تير دو نشان را هدف قرار مي‌دهند. لذا نسل‌هاي آينده در كشورهاي نخبه‌پذير براي برآوردن نيازهاي خويش نه تنها مشكلي ندارد بلكه با سهولت بيشتري توسعه پايدار كشور خود را دنبال خواهند نمود. به عبارت ديگر سياستمداران كشورهاي نخبه‌پذير مهمترين «ثروت ملي» خود، يعني نخبگان را چند برابر افزايش مي‌دهند. چنين جوامعي با داشتن ذخاير ژنتيكي هوشمند، كافي، مناسب و همچنين حفظ منابع و ذخايرمادي خود از يك طرف و استفاده از ذخائر و منابع مادي كشورهاي در حال توسعه و نابرخوردار از طرف ديگر، اختلاف طبقاتي و سرانه ثروت ملي بين كشورهاي نخبه‌پذير و نخبه‌گريز را افزايش مي‌دهند. مهمتر اينكه جوامع نخبه‌پذير با بكارگيري علوم و فنون جديد حاصل از پژوهش و تحقيق نخبگان، امكان كشف منابع طبيعي كه بشر قبلاً به دليل نداشتن علم و فن كافي از آنها بي‌بهره بوده است را نيز ممكن مي‌سازند. اين واقعيت سبب خواهد شد كه كشورهاي نخبه‌پذير جهت كشف و استخراج چنين منابعي در كشور خويش نخواهند داشت.
نخبه‌پذيري و تأثيرات آن بر جامعه

از جمله سؤالاتي كه ممكن است مطرح شود مسائل امنيتي ناشي از حضور افراد غيربومي در كشورهاي نخبه‌پذير است. تجربه نشان داده است نخبگان غيربومي به دليل داشتن امكانات مادي و معنوي در حد شأن خويش و همچنين فرهنگ بالا از لحاظ امنيتي براي كشورهاي نخبه‌پذير مشكلاتي ايجاد نمي‌نمايند. سؤال ديگري كه در خصوص مهاجرت ژن‌ها جاي طرح دارد اين است كه آيا فرزندان نخبگان در خارج از كشور در زمينة علم و فن تلاش خواهند نمود تا به مرجعيت علمي يا همان نخبگي برسند؟ در اين خصوص مي‌توان گفت امكان بالقوه براي بلوغ علمي از نظر ژنتيكي و محيطي وجود دارد. بنابراين جهت توسعه منابع انساني در كشورهاي نخبه‌پذير هر دو عامل رشد يعني وراثت هوشمند و شرايط محيطي مناسب براي اينگونه افراد وجود دارد. به‌طوري كه بهره‌گيري از نهايت پتانسيل نخبگان و دانشمندان در اين كشورها به سادگي ميسر است. شرايط محيطي عبارتند از ملزومات تحقيق و پژوهش كه در حد عالي در كشورهاي نخبه‌پذير مهيا است به گونه‌اي كه هر وسيله، دستگاه يا ماده‌اي را كه محقق نياز داشته باشد در كمترين زمان ممكن در اختيارش قرار مي‌گيرد. حقوق مادي و معنوي محققين و نخبگان در اين جوامع نسبت به ديگر كشورها چندين برابر است، دانشمندان و پژوهشگران در اين كشورها از سوي صنايع و شركت‌هاي خصوصي مورد حمايت مادي قرار مي‌گيرند و از محل اين حمايت مالي، دانشمندان كشورهاي نخبه‌پذير به سهولت مي‌توانند نخبگان ديگر كشورها را جهت كار بر روي پروژه يا پروژه‌هاي خويش كه در ارتباط با رفع معضلات شركت‌هاي خصوصي حمايت كننده هست را جذب نمايند. علاوه بر موارد فوق، اكثريت قابل توجهي از نخبگان به دليل هوش و استعداد سرشار، از نظر معنوي و اخلاقي هم تفاوت قابل توجهي با ديگر افراد جامعه داشته و الگوي عملي براي اقشار مختلف مي‌باشند و معمولاً ارتباط و اعتقاد عميق‌تري با ماوراء‌الطبيعه و خداوند دارند. لذا به نظر نگارنده افزايش شمار نخبگان در هر جامعه، تقويت باورهاي ديني را نيز در پي دارد.
عوامل دافعه‌اي و جاذبه‌اي و تاثيرات آنها در مهاجرت ژن‌ها

مهاجرت نخبگان دغدغه اكثريت كشورهاي جهان است و خيلي از كشورها محققين توانمندي را، جهت بررسي علل و عوامل اين پديده و ارائه راهكارهاي مناسب مأمور به تحقيق و پژوهش نموده‌اند كه بخشي از نتايج يافته‌هاي آنها منتشر گرديده و مي‌تواند مورد استفاده محققين ديگر كشورها قرار گيرد [3ـ5، 8ـ12]. تنها جستجو در پايگاه علمي آمار و اطلاعات بين‌المللي ISI با كليدواژة فرار مغزها (Brain Drain) تا تاريخ 25 نوامبر 2004 ميلادي، 538 گزارش را در اين خصوص نشان داد [13]. گريت لادل (Grit Laudel) در سال 2003 ميلادي سعي كرده است پديده فرار مغزها را به روشي سيستماتيك مورد بررسي قرار دهد [14]. آنچه از تحقيق در اين موضوع حاصل مي‌شود اين است كه نخبگان هر كشوري، سرمايه‌هاي ملي محسوب شده و كشورهايي كه در نخبه‌پروري و حفظ و نگهداري آنها مي‌كوشند، در فرآيند جهاني شدن از ديگران در همه زمينه‌ها گوي رقابت را خواهند ربود. به همين دليل در كشورهايي مانند: انگلستان، روسيه، نيوزلند، هندوستان، آفريقاي جنوبي و غيره جهت مقابله با اين پديدة زيانبار، مطالعات جديد صورت پذيرفته است.
لذا ضرورت دارد در كشور ما هم تحقيقي جامع‌الاطراف جهت روشن شدن زواياي مختلف اين پديده زيانبار صورت پذير و پاسخ مناسبي براي انبوهي از سؤالات كه در اين رابطه مطرح است يافته و راهكار عملي و بومي ارائه گردد. واقعاً بايد بررسي نمود كه در كشور ما صنايع خصوصي چقدر حاضر هستند كه در زمينه تحقيق و پژوهش سرمايه‌گذاري نمايند تا نخبگان كشور از اين طريق بتوانند نقش مؤثر خويش را ايفاء نمايند؟ تا چه اندازه در تامين ملزومات تحقيق و پژوهش جهت رسيدن به بلوغ علمي نخبگان خويش، سرمايه‌گذاري كرده‌ايم؟ و آيا پژوهشگران و نخبگان براي اينكه فعاليت علمي خويش را به حداكثر برسانند، امكانات لازم و به موقع را در اختيار دارند؟ بنابراين محرز مي‌گردد كه مدل جاذبه ـ دافعه در خصوص مهاجرت ژن‌ها سازگار است.
برخي از عوامل ايجاد كننده دافعه در كشورهاي نخبه‌گريز از جمله ايران عبارتند از:
1. عدم كارايي علمي و فني در وطن براي سطوح عاليه نخبگان اعم از نخبگان علمي، ورزشي، هنري [1].
2. عدم امكان كسب علوم و دانش مورد علاقه براي دانشجويان مستعد همراه با دريافت حمايت مالي (بوسيه شدن)، رويه‌اي كه در كشورهاي نخبه‌پذير در حال انجام است.
3. عدم تامين امكانات زندگي در شأن نخبگي و قابل مقايسه نبودن با حقوق و شرايط رفاهي كشورهاي نخبه‌پذير. جديدترين گزارشات حاكي از آنست كه دانشگاه‌هاي آمريكا جهت جذب دانشمندان عالي رتبه جهان، حقوق بسيار بالايي را براي ايشان در نظر گرفته‌اند، به‌گونه‌اي كه اين سياستگذاري، كشورهاي اروپايي و روسيه را دچار اضطراب جدي نموده است[7]. به‌عنوان مثال دولت انگلستان در سال 2001 ميلادي مبلغ قابل توجهي را به حقوق اعضاء هيات علمي دانشگاه‌ها خود اضافه نمود تا اختلاف حقوق بين اساتيد دانشگاه‌هاي خود با كشور آمريكا كاهش دهد و از خروج دانشمندان خود جلوگيري نمايد[8].
4. كمبود امكانات و ملزومات تحقيق و پژوهش جهت رشد علمي و عدم امكان تهيه آنها در زمان مناسب[13]، كه مواردي از آنها عبارتند از:
4ـ1. كمبود دستگاه‌ها، وسايل كمك آموزشي، آزمايشگاه‌ها، كارگاه‌ها و ...
4ـ2. عدم هماهنگي و هم جهتي سياست‌هاي علمي و فني كشور با انقلاب فناوري اطلاعات يعني صنعت IT. نخبگان و محيط كارشان يعني دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي براي رقابت كردن با همتايان خود در سطح بين‌المللي و براي اينكه نقش رهبري خويش را در عصر اطلاعات به خوبي بازي نمايند[16] بايد امكان دسترسي به تمامي بانك‌هاي اطلاعاتي و پايگاه‌هاي اطلاعات علمي دنيا برايشان مقدور باشد، چرا كه مشاركت نخبگان در توليد علم و فن بين‌المللي بايستي بر اساس شاخص‌هاي اساسي توليد علم و فن جهاني باشد[17]. اين بدين معناست كه يكي از سهل‌الوصول‌ترين مسيرها جهت تعامل علمي نخبگان با محققين بين‌المللي و همچنين استفاده از علم جهاني، امكان اتصال به پايگاه‌هاي علمي دنيا است كه متاسفانه به دليل محدوديت‌هاي مالي چنين امكاني براي دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي نخبه‌پرور در كشور ما در حد مناسب وجود ندارد. اين واقعيت، بزرگترين محدوديتي است كه در حال حاضر نخبگان جامعه را رنج مي‌دهد. امروزه، به‌طور كلي اين واقعيت پذيرفته شده است كه علم در جوامعي كه دانشمندان آن با يكديگر داراي روابط و ارتباطات متقابل هستند با سرعت و شدت بيشتري رشد مي‌كند [18ـ19].
4ـ3. عدم امكان تهيه نشريات و كتب علمي جديد و به روز.
4ـ4. ناكافي بودن بودجه‌هاي پژوهشي و عدم تحقق بودجه‌هاي پيش‌بيني شده در برنامه‌هاي توسعه كشور.
4ـ5. بي‌ثباتي رديف‌هاي حمايتي بودجه‌هاي پژوهشي و برخوردهاي سليقه‌اي با پژوهش و پژوهشگر در سطح كلان كشوري. لذا با وضع موجود نخواهيم توانست در حفظ نيروهاي متخصص موفق شويم به همين دليل بسياري افراد، كشور را ترك مي‌كنند. زيرا نمي‌توانند فكر و ايده خود را عملي كنند. محقق عمده‌ترين نيازش امكان كار است، اگر براي او مهيا نشود در كشور نمي‌ماند[20]. در اين خصوص گفته شده است: ملتي كه پژوهش را قدر مي‌داند، پژوهشگر را بر صدر مي‌نشاند.
4ـ6. عدم توجه ويژه به پژوهش‌هاي بنيادي كه تنها منجر به گسترش مرزهاي دانش و توليد علم مي‌شوند. لذا نخبگان و متخصصان علوم بنيادي و رشته‌هاي علوم پايه به ظاهر نقش پژوهش‌هاي خويش را در راستاي نيازهاي جامعه نديده و از طرف ديگر دائماً به ايشان وانمود مي‌شود كه نتايج يافته‌هاي شما چه مشكلي را از جامعه حل مي‌كند و در نهايت محققين توانمند در اين رشته‌ها، مكاني مناسب را در كشورهاي نخبه‌پذير، جهت گذران زندگي علمي خويش انتخاب مي‌كنند كه در آنجا براي پژوهش‌هاي بنيادي ارزش بيشتري قائل هستند و در نهايت عازم كشورهاي نخبه‌پذير مي‌شوند.
5. عدم رعايت جدي شايسته سالاري در انتصاب مديران در كشور كه اين مورد شامل تمامي سطوح مديريتي مي‌گردد. در جوامع پيشرفته كه دموكراسي به معني واقعي حاكم است، نخبگان جامعه به طريقي كاملاً عادي بر مسند امور قرار مي‌گيرند و جامعه توسط نخبگان مديريت مي‌شود. چون مديران خود از نخبگان هستند و از نيازهاي نخبگان آگاهي كامل دارند، لذا شرايط لازم را جهت حضور و اثرگذاري نخبگان مهيا مي‌كنند و براي نخبگان هم پذيرش شرايط ساده‌تر شده و حضور خويش را در وطن موثر مي‌بينند.
6. امنيت و آرامش ملي در ابعاد مختلف آن تاثيري جدي در مهاجرت نخبگان و مهاجرت ژن‌ها دارد. اين واقعيت در خصوص طبيعت و تمامي موجوداتش تحت عنوان انتخاب طبيعي (Natural Selection) امري پذيرفته شده است.
موارد فوق در كشورهاي نخبه‌پذير عكس مي‌باشد محدوديت را براي توليد علم و توسعه علمي برداشته و توانسته‌اند در نقطه مقابل با سرمايه‌گذاري بر روي عوامل دافعه‌‌زاي كشورهاي نخبه‌گريز، آنها را به جاذبه تبديل نمايند. اگر چه در مقولة علوم انساني بالاخص وقتي كه تحليل رفتار انسان‌ها مورد نظر است، اظهارنظر و حتي تحقيق و پژوهش، كاري بسيار مشكل است و برخلاف علوم طبيعي و تجربي امكان ارائه نسخه‌اي حاوي نوشدارو و كاري غيرممكن است. لذا از نظر منافع شخصي وقتي نخبه‌اي حقوق و مزاياي مكفي و چندين برابر از يك طرف و امكان رشد علمي به مراتب بيشتر از طرف ديگر را در اقدام به مهاجرت مي‌بيند، جهت كسب وجهه بين‌المللي و زندگي بي‌دغدغه وطن خويش را با تمام علايقي كه در آن دارند ترك مي‌نمايد. در اينجا وظيفه دولتمردان است كه با درايت لازم برنامه‌ريزي نموده و به نحو مطلوبي نخبگان كشور خويش را حفظ و شرايط مناسب را براي مهاجرت معكوس ژن‌ها نيز مهيا نمايند. مهاجرت معكوس، منظور جذب نخبگان ايراني مقيم ديگر كشورها و همچنين نخبگان كشورهاي ديگر است. چرا كه مهاجرت معكوس موجب مي‌شود كه ذخيره ژن‌هاي هوشمند كشور، غني‌تر شود. براي تحقق اهداف مورد نظر در سند چشم‌انداز 20 ساله كشور و همچنين ارتقاء جايگاه علمي ايران به ده كشور اول توليد‌كننده علم در جهان[21]، ضرورت وجود و حضور نخبگان، دانشمندان و انديشمندان، غيرقابل انكار مي‌باشد، چرا كه كليد دستيابي به اقتصاد مبتني بر دانايي، استفاده از نبوغ و استعداد خدادادي نخبگان جامعه است. لذا مسئولان كشور مي‌بايد، حفاظت، صيانت و كرامت نخبگان را به‌عنوان پروژه و آرمان ملي تعريف نموده و با نگاهي ويژه، زمينه شكوفايي استعدادهاي ايشان و كاربست توانايي‌هاي حاصله را مهيا نمايند. مطمئناً هرگونه سرمايه‌گذاري در اين خصوص به‌منزلة استخراج منابع خدادادي بوده و منجر به افزايش ارزش افزوده توليدات علمي، فني، صنعتي و منابع طبيعي كشور خواهد شد. توجه به تمامي سطوح نخبگان از دوران دانش‌آموزي گرفته تا سطوح پژوهشگراي، دانشمندي و انديشمندي ضرورت دارد. زيرا هر پژوهشگر موفق و يا دانشمند در سطوح ملي و بين‌المللي، براي به حداكثر رساندن فعاليت‌هاي علمي و تحقيقاتي خويش، نياز به حمايت همه جانبه دارد، همانطوري كه يك دانش‌آموز تيزهوش دبيرستاني به امكانات، دبير و شرايط ويژه و متفاوتي نياز دارد. توجه به يك مقطع خاص از نخبگي و هوشمندي، آن‌هم با هدف ويژه، دلالت بر عدم فهم صحيح از مفاهيم نخبه و نخبگي است. نخبگاني نيز هستند كه حضور فيزيكي در كشور دارند ولي به دليل كمبود امكانات مادي و معنوي لازم جهت رشد علمي و پژوهشي خويش عملاَ همچون نخبگان مهاجرت نموده نقش آنها در توسعه علمي و فني كشور كمرنگ است. تنها تفاوت اين گروه با افراد مهاجرت نموده در اين است كه خسارتي از نظر كاهش ژن‌هاي هوشمند به جامعه نمي‌رسد. به‌هرحال مديران كشور در هر سطحي وظيفه ملي،‌ ميهني و ديني دارند تا به سلسله مراتب نيازهاي اين قشر موثر جامعه توجه نمايند[22] و تمامي همت خويش را جهت بسترسازي مناسب براي جلوگيري از مهاجرت ژن‌هاي هوشمند كشور و همچنين بهره‌مندي از نخبگان موجود به‌كار گرفته، تا دين خويش را به ميهن و نسل‌هاي آتي كشور ادا نمايند.
اي كه دستت مي‌رسد كاري بكن پيش از آن كز تو نيايد هيچ كار
اهميت توجه به نخبگان و همچنين ويژگي‌هاي استثنايي اين قشر از جامعه توسط بزرگان علم و ادب كشور نيز تذكر داده شده است. شعر زيباي باباطاهر مويد اين واقعيت است.
به هر الفي، الف قدي برآيد الف قدم كه در الف آمدستم
يعني يك متفكر، حاصل و فشرده تلاش ميليون‌ها انسان در طول سال‌ها و قرن‌هاست و اين الف قدها هستند كه انديشة مردم را بارور مي‌سازند و مسير جامعه بشريت را عوض مي‌نمايند و براي كشور خويش علوم و فنون، فرهنگ نو، ثروت، عزت و افتخار مي‌آفرينند.
نخبه كيست؟

در كنفرانس توسعه دانش و فنآوري در ايران سه مقاله تحقيقي بسيار جالب ارائه گرديد كه يكي از ارائه‌دهندگان مقالات براساس اداره گذرنامة آمريكا هر فرد متخصص را نيروي نخبه معرفي نمود. صرف‌نظر از تعدادي افراد سياسي هر كسي كه مهاجرت مي‌كند حتماً توانايي خاصي دارد كه با اتكاء به آن مهاجرت مي‌نمايد، اين توانايي مي‌تواند ثروت و يا تفكر و تخصص باشد كه دسته دوم موضوع بحث در اين مقاله مي‌باشد [23ـ25]. نخبه فردي با هوش، مستعد،خلاق، كارآفرين و با نبوغ فكري مي‌باشد كه با فعاليت ذهني خود و ايجاد نوآوري به رشد و توسعه كشور سرعت مي‌بخشد[26]. نخبگان مي‌توانند امور را بهتر انجام داده و قدم‌هاي موثري در رفع مشكلات محيط، جامعه و كشور خود بردارند[27].
نخبه‌پروري و راه‌كارهاي حفظ و بكارگيري نخبگان

خوشبختانه طي سال‌هاي گذشته توجه بيشتري به نخبگان كشور شده و تاسيس بنياد نخبگان امر مقدسي است كه در حال انجام مي‌باشد. اخيراً حساسيت مسئولين كشوري و همچنين محققين وانديشمندان كشور به معضل مهاجرت نخبگان شديداً افزايش يافته و تحقيقي نسبتاً جامع تحت عنوان «چالش‌ها و راه‌كارهاي حفظ و بكارگيري نخبگان» در بخش گزارش كميسيون راه‌حل‌ها و راه‌كارهاي كنفرانس توسعه دانش و فنآوري در ايران به چاپ رسيده است[28].
در سال 1381 قانعي راد در مقاله‌اي بسيار جالب، نهادينه شدن علم را شرط لازم براي نگهداري و استقرار مغزها دانسته و راهكارهاي منطقي وعلمي، در اين خصوص ارائه نموده است[29]، كه خلاصه آنها عبارتند از:
ـ گفتگو بين مردم و نخبگان علمي جهت تقويت نظام ارزشي علم و گسترش درك عمومي از علم و فنآوري.
ـ پيشبرد برنامه‌هاي آموزشي و پژوهشي نيازگرا به دست نخبگان علمي.
ـ حمايت سخاوتمندانه از فعاليت‌هاي علمي و پژوهشي.
ـ آشنايي مسئولين امور با نقش دانش در ادارة جامعه.
ـ ايمن بودن ساختار و مديريت دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشي در مقابل تحولات سياسي كشور.
ـ افزايش ميزان دانشبري (Knowledge Intensity) در كليه فعاليت‌هاي اقتصادي، صنعتي و خدماتي.
ـ پرداخت بخشي از حقوق و دستمزد اعضاي هيأت علمي، اساتيد و پژوهشگران براساس كار كيفي ايشان جهت ايجاد رقابت سالم و افزايش نوآوري.
ـ افزايش همبستگي و انسجام بين اهل علم و دانش از طريق تقويت انجمن‌ها، مجلات و همايش‌هاي علمي.
ـ استقرار مغزها از طريق افزايش جذابيت‌هاي كاري و محيطي با ايجاد شبكه‌هاي آموزشي، پژوهشي و فنآوري بين دانشگاه‌ها، مؤسسات پژوهشي و سازمان‌هاي اجرايي.
در هر صورت تاسيس و راه‌اندازي مقاطع تحصيلات تكميلي بالاخص دوره‌هاي دكتري، زمينه نگهداري تعداد قابل توجهي از نخبگان كشور را جهت تحصيل و اشتغال در داخل ايجاد نموده است كه اين امر مبارك مسير حركت علمي كشور را از ترويج علم به سمت توليد علم و در نهايت توليد ثروت از دانش سوق داده و خواهد داد[30].
لذا به نظر نگارنده، تقويت جدي مقاطع تحصيلات تكميلي و حمايت در ابعاد مختلف مادي و معنوي و به ميزان شايسته از قشر اثرگذار در اين بخش، يكي از بهترين مسيرهاي حمايت از طيف وسيعي از نخبگان كشور بوده و همچنين بهترين فرآيند براي نخبه‌پروري در تمامي رشته‌هاي مورد نياز كشور مي‌باشد. همچنين ضرورت دارد راه‌كارهاي مناسب جهت شناسايي و كشف استعدادهاي درخشان و پرورش آنها (نخبه‌پروري) در كنار حفظ سرمايه‌هاي انساني موجود (نخبگان) تدوين و اعمال گردد. چه بسيار استعدادهاي عالي و فراواني در كشور وجود دارد كه به دليل فقر و امثال آن به فعليت نمي‌رسند.
چنانچه كسب ثروت از طريق حلال به يك فرهنگ تبديل شود و ثروتمند بودن حاصل از نخبگي و نبوع، ضد فرهنگ تلقي نشود و اين باور در مردم ايجاد گردد كه امنيت لازم براي ثروت و سرمايه در كشور وجوددارد و ثروتمندان و صنايع خصوصي و دولتي مي‌توانند با اتكاء و بهره‌مندي از پتانسيل نخبگان و متخصصان ثروت خويش را افزايش دهند. همچنين در صورتي كه تمامي شركت‌هاي دولتي و خصوصي موظف شوند كه واحدهايي تحت عنوان مركز پژوهشي تخصصي داشته باشند و درصدي از درآمدهاي خويش را در خصوص پژوهش هزينه نمايند. اين اقدام، ضمن اينكه زمينه اشتغال فارغ‌التحصيلان مقاطع تحصيلات تكميلي را ايجاد مي‌نمايد محصولات شركت‌هاي خصوصي و توليدي روز به روز بهبود كيفيت بيشتري خواهند داشت. از طرف ديگر از پتانسيل علمي نخبگان كشور هم به نحو مطلوبي استفاده شده و از نبوغ ايشان در راستاي اثرگذاري بر جامعه بهره‌برداري خواهد شد. آن‌وقت است كه مردم با نقش نخبگان و خواص جامعه بيشتر آشنا شده و در راستاي حفظ،‌ صيانت و كرامت ايشان از هيچ حمايتي دريغ نخواهند نمود. چرا كه مردم در آن‌صورت مي‌دانند كه توسعه پايدار كشور بايستي به دست نيروهاي خودي و با تكيه بر توانايي‌هاي نخبگان و خواص جامعه صورت پذيرد و در فرآيند جهاني شدن مطمئناً نخبگان جامعه مي‌توانند در توليد محصولات با كيفيت بهتر و هزينه كمتر، شركت‌هاي خصوصي و دولتي را كمك نمايند تا در ميدان رقابت بين‌‌المللي و در فرآيند جهاني شدن در حفظ و ارتقاء جايگاه خويش موفق شوند. ما بايد باور داشته باشيم كه، توسعه و پيشرفت كشور، با هدايت و حمايت از بيرون از مرزهاي آن خوابي بيش نيست. شاعر شيرين سخن علامه اقبال لاهوري چه زيبا اين واقعيت را بيان نموده است.
خدا آن ملتي را سروري داد كه تقديرش به دست خويش بنوشت
به آن ملت، سرو كاري ندارد كه دهقانش براي ديگران كشت
و يا ايشان چه خوش سروده است كه:
آن جهان بينان كه خود را ديده‌اند خود گليم خويش را بافيده‌اند
نتيجه‌گيري

اميد است مديران كشور دست در دست يكديگر داده و كرامت نخبگان، يعني حفاظت، صيانت از آنان را به‌عنوان يك پروژه و آرمان ملي تعريف نمايند تا افتخارات گذشته كشور احياء شده و ايران اسلامي مهد فرهنگ، علم، فن و تكنولوژي جهاني بشود. يقيناً موارد مطرح شده در اين نوشتار مورد عنايت ويژه مسئولين اثرگذار در سياستگذاري آينده كشور قرار خواهد گرفت و مطالب مطروحه در آن صرفاً مصداق شعر زير قرار نخواهد گرفت.
گرچه داني كه نشنوند بگوي هرچه داني زنيك خواهي و پند

جايگاه علوم انساني در توليد علم


نخستين موضوعي كه بايد روشن گردد چگونگي رشد و پيشرفت علمي است. آيا ما توانسته‌ايم در رشته‌هاي مختلف علوم به طرح نظريه يا انديشه تازه اقدام كنيم؟
در رسانه‌هاي گروهي، در ميان مسئولان و در ميان برخي از علاقمندان به پيشرفت علم از انتشارات مقالات علمي سخن به ميان مي‌آيد. دومين نكته اينكه انتشار مقالات در مجلات خارجي اعتبار علمي مقاله را مدلل مي‌دارد و هم دليل بر رشد و ارتقاء سطح علمي تلقي مي‌گردد.
ممكن است برخي از مجلات خارجي در پذيرش مقالات دقت لازم را به عمل آورند. از باب مثال رعايت اصول علمي، برخورد منطقي يا مسائل و تازگي موضوع را معيار پذيرش مقاله قرار دهند. بايد توجه داشت كه، همه مجلات خارجي در پذيرش مقالات دقت لازم را به خرج نمي‌دهند.
برخي به صرف اينكه ظاهر مقاله جالب باشد يا صبغه علمي داشته باشد در پذيرش و چاپ مقاله اقدام مي‌كنند.
اما بايد توجه داشت كه چاپ مقاله در مجله خارجي، هر چند مجله در پذيرش مقاله سخت‌گيري كند، اعتبار علمي مقاله را محرز نمي‌دارد. آنچه موجب اعتبار علمي مقاله است طرح انديشه تازه مي‌باشد.
از سوي ديگر مقالات علمي به خاطر محدوديت موضوع دليل بر ارتقاء سطح علمي كشور محسوب نمي‌شوند.
وقتي ما مي‌توانيم در توليد علم و ارتقاء سطح علمي كشور بحث كنيم كه مؤلفان كتاب يا نويسندگان در رشته تخصصي موضوع تازه‌اي را مورد مطالعه قرار داده باشند. تازگي به اين معناست كه دانشمند ديگري روي اين موضوع كار نكرده است. علاوه بر تازگي موضوع طرح نظريه يا فرضيه نيز بايد تازگي داشته باشد، يعني براي اولين‌بار مطرح گردد.
حال اين سئوال قابل طرح است كه آيا ما در رشته‌هاي علوم غيرانساني به طرح موضوعات تازه و نظريات جديد اقدام كرده‌ايم؟
آيا وقتي ما علوم طبيعي را با علوم انساني مقايسه مي‌كنيم در رشته‌هاي مختلف به آراء و نظريات تازه برخورد مي‌كنيم؟
همانطور كه گفته شد غالباً‌ افرادي درباره علوم انساني بحث مي‌كنند كه با اين رشته‌ها آشنايي ندارند. اگر از ايشان سئوال شود، منظور شما از علوم انساني چيست نمي‌توانند رشته‌هائي را كه تحت اين عنوان قرار مي‌گيرند نام ببرند.
گاهي برخي از استادان رشته‌هاي علوم انساني نيز از عقب‌ماندگي اين رشته‌ها در مقايسه با رشته‌هاي ديگر بحث مي‌كنند.
بحث از جايگاه علوم مختلف و مقايسه رشته‌ها با يكديگر مستلزم آگاهي از وضع موجود رشته‌هاي علمي است. به سخن ديگر آنكه از عقب‌ماندگي در علوم بحث مي‌كند، بايد از وضع موجود علوم آگاه باشد، آگاهي ازوضع موجود مستلزم بررسي كتابها، مجله‌ها، صلاحيت علمي معلمان و وضع پژوهش در هر رشته است.
به نظر ما علاقه‌مندان به وضع علمي كشور بايد در وهله اول به ارزيابي وضع موجود رشته‌هاي علمي اقدام كنند.
متخصصان هر رشته بايد در سازماني جمع شوند. اين سازمان بايد توليت علمي رشته معيني را به عهده گيرد. و با كمك صاحب‌نظران وضع موجود را ارزيابي كند. وزارت علوم بايد در تشكيل سازمان‌هاي علمي اقدام كند؛ زمينه فعاليت اعضاء سازمان را فراهم نمايد و بودجه لازم را در اختيار هر سازمان قرار دهد. متخصصان هر رشته بايد از تشكيل اينگونه سازمانها استقبال كنند و با كمك همكاران خود هم وضع علمي موجود را بررسي كنند و هم در توليد علم يا ارتقاء سطح علمي كشور قدم بردارند.
نظر به اينكه بحث ما درباره علوم انساني است به بررسي نظريات يكي از استادان كه در شماره 6 �فصلنامه نوآوري‌هاي آموزشي� ارائه شده مي‌پردازيم.
عنوان مقاله ايشان �توليد علم و مقالات علمي ـ پژوهشي علوم انساني در ايران� است.
نويسنده محترم در صفحه 8 مجله مرقوم داشته‌اند:
و منظور از آن (تعداد مجله‌ها 4) كيفيت توليد علم و مقالات علمي ـ پژوهشي و نظريه‌‌پردازي است كه بايد مورد تأكيد و دقت قرار گيرد. و متأسفانه، بزرگترين مشكل كيفي در آثار علمي ـ پژوهشي در حوزه علوم انساني، خاصه در تعليم و تربيت و روان‌شناسي در ايران، نااستواري بنيادهاي نظري در اين آثار است.�
در همين صفحه فقدان تكيه‌گاههاي بنيادي محكم اعتقادي و فلسفي را در علوم تربيتي و روان‌شناسي مطرح مي‌سازند و اعتقاد دارند �ديدگاههائي كه علوم انساني را صرفاً بر تجربه‌گرايي و حسي‌گرايي و فلسفه تحصيلي قرار مي‌دهند� برنامه‌هاي اين رشته را در برمي‌گيرند.
بايد ديد فقدان تكيه‌گاههاي بنيادي محكم اعتقادي و فلسفي در علوم تربيتي و روان‌شناسي چه نكته يا اصلي را مطرح مي‌سازد؟ در اين زمينه ابتدا بايد وضع علمي يك رشته را تعيين كرد. آيا مي‌توان گفت وضع علمي يك رشته مستلزم نفوذ افكار و عقايد خاص در آن رشته است.
وقتي مي‌بينيم پيامبر اكرم مي‌فرمايد اطلبو العلم ولو بالصين ‌آيا وضع علمي را تابع عقايد خاص قرار مي‌دهد.
توجه به اينكه اسلام علم را به عنوان يك ارزش اساسي تلقي مي‌كند ما را به اين حقيقت آشنا مي‌كند كه علم يا نظريه علمي را در صورتي كه واجد شرايط لازم باشد براي ما معتبر است. خوب بود نويسنده محترم كتاب �علوم انساني اسلام و انقلاب فرهنگي� كه بوسيله دفتر مركزي جهاد دانشگاهي در سال 1361 منتشر شده است را مورد مطالعه قرار مي‌دادند.
در اين كتاب آراء و نظريات دانشمنداني مانند آيت‌ا. . . جوادي آملي، علامه محمدتقي جعفري، آيت‌ا. . . محمدتقي مصباح مطرح است و وضع علمي علوم انساني مورد بررسي قرار گرفته است.
چنانچه خواهيم ديد نظريه علمي نظريه مدلل است و عقل در تدوين نظريه علمي نقشي تعيين كننده‌ دارد.
حضرت جوادي‌آملي در سخنراني خود زير عنوان �عدم تعارض وحي و عقل قطعي مي‌فرمايد: �تعارض� �عقل قطعي� با �وحي قطعي� ممكن نيست� (صفحه 44) و زير عنوان �حيات جاويد در پرتو علم و عمل�‌ مي‌فرمايد:
�چون حيات انسان به انديشه و كارش بسته است و تفكر و فعاليتش در زندگي او تأثير بسزائي دارند و بنابراين هر چه علم او عميق‌تر و كار او حكيمانه‌تر و پيوند بين دانش و كوشش او ناگسستني‌تر باشد، حيات او معقول‌تر و زندگي او پربار خواهد بود� (صفحه 40)
علامه جعفري با ذكر روايتي از پيامبر عظيم‌الشأن �اطلبو العلم ولو بالصين� مي‌فرمايد:
�با نظر به اين مطالب است كه مي‌توان گفت اسلام به هيچ وجهي از بهره‌برداري از عناصر سازنده فرهنگي كه بارزترين آنها علم با ملاك وسيله وصوله بر واقعيات است، نه تنها جلوگيري نكرده است، بلكه آن را شديداً هم مورد توصيه قرار داده است� (صفحه 119)
علامه مصباح نيز در ارتباط علم و دين مي‌فرمايد:
�ولي ما معتقديم كه پايه، همه رشته‌هاي علوم انساني، يك رشته مباحث انسان‌شناسي است كه در تمام رشته‌هاي علوم انساني بايد وجود داشته باشد. انسان بايد شناسانده شود، ابعاد وجوديش، كيفيت رشد و تكاملش، عوامل انحطاطش، هدف نهائي از وجودش، همه اينها بايد مشخص شود.� (صفحه 167)
در بخش ديگر از همين كتاب مي‌فرمايد:
اين دو (وحي و فلسفه) مي‌توانند به همديگر كمك كنند: و مي‌توانند به استدلات عقلي كمك كنند. زيرا هر گاه بين اين دو تطابق بود، ما به استنتاجات عقلي اطمينان بيشتري پيدا مي‌كنيم و همچنين عقل مي‌تواند از وحي تفسيرهاي عقلاني بدست دهد تا عقل هم قانع و سيراب شود� (صفحه 21)
همانطور كه قبلاً يادآرو شديم علم به عنوان علم سيري منطقي دارد و تا زماني كه در اين مسير حركت مي‌كند از اعتبار لازم برخوردار است.
نويسنده محترم تصور مي‌كند در رشته‌هاي علمي و در علوم انساني بايد افكار و عقايدي را كه ظاهراً جنبه ديني دارند بايد انديشه علمي را تأييد كنند تا آن انديشه اعتبار لازم را كسب كند.
در تدوين نظريه علمي بايد شرايط مقرر در دنياي علم رعايت شود. در اينصورت نظريه علمي مورد تأييد قرار مي‌گيرد.
برخي از نويسندگان براي ابراز عقايد ديني تصور مي‌كنند رشته‌هاي علمي بايد جهت كسب اعتبار لازم موردحمايت مستقيم عقايد قرار گيرند. گروهي تصور مي‌كنند انديشه‌هاي علمي بايد مورد تأييد خاص قرار گيرند.
همانطور كه ملاحظه شد انديشمندان اسلامي، علامه جعفري، آيت‌ا. . . جوادي‌آملي و آيت‌ا. . . مصباح همه براي علم و نظريات علمي ارزش و اعتبار قائل هستند و معتقدند كه نظريه علمي خودبخود مورد تأييد دين نيز قرار دارد.
در اين قسمت بايد ديد نظريه‌ علمي چيست. برخي از نويسندگان خارجي و به تقليد از آنها برخي از نويسندگان داخلي علم را حاصل فعاليت‌هاي حواس قلمداد مي‌كنند. در صورتي كه، هيچ مفهوم علمي حاصل و نتيجه بكار انداختن حواس نيست.
مؤلف محترم مقاله �توليد علم و مقالات علمي ـ پژوهشي علوم انساني در ايران�‌ نيز چنانكه نقل شد اشكال علوم انساني را صرفاً‌ �بر تجربه‌گرايي و حسي‌گرايي و فلسفه تحصلي قلمداد مي‌كنند.�
به نظر نويسنده محترم �مراكز آموزش عالي در كشور ما، وقتي از مقالات علمي ـ پژوهشي و رشد تعداد اين مقالات در سالهاي اخير سخن مي‌گويند، اولاً‌ و اساساً علوم طبيعي و زيستي و پزشكي را مدنظر دارند.� (صفحه 8)
ظاهراً نويسنده محترم تصور مي‌كنند علوم طبيعي و زيستي و پزشكي چون با تجربه حسي سر و كار دارند علمي تلقي مي‌شوند. در صورتي كه تحليل آنچه دانشمندان در رشته‌هاي مخلتف علمي انجام مي‌دهند استفاده از نيروي عقلاني در تدوين نظريات علمي است. در بخش ديگري مؤلف معتقد است كه �گويا مي‌توان علوم انساني را با معيار علوم طبيعي سنجيد� (صفحه 12)
در هر حال علم، چه در رشته‌هاي طبيعي و چه در رشته‌هاي علوم انساني محصول فعاليت حواس، چنانكه طرفداران مكتب تحصلي تصور مي‌كنند نيست.
نور ثراب مؤلف كتاب منطق علوم و رشته‌هاي ديگر معلومات بشري در صفحه 144 اين كتاب تعريف علم را از نظر انشتين چنين نقل مي‌كند:
�علم كوششي است براي تطبيق تجربه حسي نامنظم و متّنوع به يك سيستم فكري كه منطقاً متحدالشكل باشد. در اين سيستم تجربيات واحد با جنبة ديگر يا نظري طوري همبسته باشند كه هماهنگي آنها متمايز و متقاعدكننده باشد�.
�نقل از كتاب فلسفه ـ مسائل فلسفي، مكتبهاي فلسفي، مباني علوم، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ ششم: 1376�.
جان ديوئي نظر پلانك را در مورد اختلاف امر عيني و مفاهيم در فصل بيست و يكم كتاب �منطق ـ تئوري ـ تحقيق چنين نقل مي‌كند:�
�تعاريف فيزيكي صدا، رنگ و درجه حرارت به هيچوجه با ادراكات مستقيمي كه بوسيله حواس مخصوص بدست مي‌آيند ارتباط ندارند، اما رنگ و صدا به ترتيب بوسيله تواتر طول موجهاي نوسانات و درجه حرارت از لحاظ نظري براساس مطلق درجه حرارت كه با قانون دوم ترموديناميك مطابقت دارد اندازه‌گيري مي‌شود، يا بر حسب نظريه حركتي گازها، به صورت انرژي حركتي حركت ملكول سنجش مي‌گردد . . . در هر صورت به هيچوجه به عنوان يك احساس حرارت توصيف نمي‌شود� (صفحه 66 كتاب منطق تئوري تحقيق). همانطور كه ملاحظه مي‌شود علوم طبيعي نيز حاصل مستقيم حواس نيستند.
اين نكته بايد مورد توجه مؤلف محترم مقاله �توليد علم و مقالات علمي ـ پژوهشي علوم انساني در ايران�‌ قرار گيرد.

انعكاس آرامش در خانه‌ها


ولي آيا باز هم صداي كوبه‌هاي زيلوبافي به گوش خواهد رسيد يا دست‌هاي مأنوس با نخ، پشم و كوبه بايد آرام‌آرام به خود استراحت دهند؟!
زيلو از قديمي‌ترين محصولات دستباف است كه به‌عنوان فرش كم‌بهاي نخ بافت كه در تابستان ايجاد خنكي مي‌كند، مورد استفاده قرار مي‌گيرد. خاستگاه زيلوبافي، بشنيغان در ميبد يزد بوده و از آن به ديگر نقاط رواج يافته است.
با ورود فناوري جديد به عرصه جهاني،‌ رونق زيلو از ميان رفته است؛ در حالي كه اين زيرانداز به‌طور كامل از نخ خالص تهيه شده تا كساني كه حساسيت دارند با استفاده از آن، بي‌اين‌كه سلامتي خود را به‌مخاطره اندازند از قالي‌هاي پشمي كه سبب بروز بيماري‌هاي دستگاه تنفسي مي‌شوند، به‌دور باشند.
�عماد تشكري� معاون صنايع‌دستي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري يزد مي‌گويد: زيلو تنها زيراندازي است كه به‌صورت كيلويي به فروش مي‌رسد و به‌علت قيمت بالاي پنبه، هزينه تمام شده آن گران مي‌شود؛ به همين دليل،‌ بازار اقتصادي آن براي مدت زيادي دچار ركود شد و اكنون نسبت به چند سال گذشته فعال‌تر شده است.
وي با اشاره به اين‌كه زماني تعاوني زيلو بافان 1300 عضو داشت مي‌گويد: امروز اين تعاوني تنها 24 عضو فعال دارد كه همگي نابينا هستند و اگر وضعيت زيلوبافي به همين ترتيب ادامه يابد اينها نيز دست از كار خواهند كشيد؛ زيرا ما براي دريافت تسهيلات آنها را به بانك معرفي كرده‌ايم اما به‌دليل نبود صرفه اقتصادي در كار، بانك‌ها از ارائه وام سر باز مي‌زنند. تنها كمك مالي اين قشر بيمه صنعتگران است كه اگر اجرا شود مشوقي براي آتيه هنرمندان زيلوباف خواهد بود.
�عبدالمجيد شريف‌زاده� رئيس پژوهشكده هنرهاي سنتي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري، با بيان اين‌كه براي رونق دوباره زيلوبافي، كارگاه‌هاي آن را در كاشان و ميبد احيا و راه‌اندازي كرده‌ايم، گفت: شكل خريد و فروش هنرهاي سنتي و دستبافت‌ها و صنايع‌دستي ما، هريك ويژگي‌هاي خاص خود را دارد و با گذشت زمان اين شرايط براي آنها محقق شده است؛‌ بنابراين،‌ كششي بودن برخي آثار يا قيمت‌گذاري بر اساس وزن آنها بحث تازه‌اي نيست و اهميت چنداني ندارد، بلكه نوع نگاه به موضوع بايد تغيير كند و كاربري‌هاي تازه‌اي براي آن تعريف شود.
وي مي‌افزايد: اگر گستردگي و تنوع كار افزايش يابد، متقاضي بيشتري پيدا مي‌كند؛‌ در نتيجه قيمت تمام شده آن نيز به نفع بافندگان و توليدكنندگان رشته‌هاي مختلف خواهد بود.
در حال ‌حاضر، تنها جايي كه مي‌تواني زيلوهاي متعددي را كنار هم ببيني، گوشه‌اي از كاروانسراي شاه‌عباسي ميبد است كه تنها موزه منحصر به‌ فرد در اين زمينه محسوب مي‌شود و در آن زيلويي با قدمت بيش از 700 سال نيز وجود دارد.
اين اثر را �علي بيدي‌ابن‌حاجي ميبدي� به سال 808 هجري قمري با طرح محرابي و فنون خاصي و با 3 رنگ آبي، سفيد و قرمز به هم بافته است. در اين موزه، زيلوها به دو گروه قديم و جديد تقسيم شده‌اند و تعداد آنها از 50 عدد تجاوز نمي‌كند،‌ زيلوهاي جديد در اندازه‌هاي كوچكتر و در سال‌هاي اخير در كارگاه‌هاي احيايي ساخته شده است.
معاون صنايع‌دستي استان يزد معتقد است، زيلو زيرانداز بسيار مناسبي براي فروش در كشورهاي اروپايي است كه استفاده از مواد اوليه طبيعي را پيش گرفته و هنوز جاي برنامه‌ريزي و كار دارد.
در حال‌ حاضر زيلو بافي در استان يزد از رونق كمي برخوردار است و حتي تا چند دهه پيش، جز در ميبد، زيلوبافي رواج عمده‌اي نداشت.
امروزه زيلو، بيشتر براي استفاده در مساجد و زيارتگاه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ زيرا آرامشي كه در رنگ زيلوها به چشم مي‌خورد، سادگي و آرامش را متبادر مي‌كند.
همه رنگ‌هايي كه در زيلو به‌كار مي‌رود، از يگان‌هاي كويري تهيه مي‌شود، ماده اوليه ساخت اين رنگ‌ها عموماً‌ گياه روناس(قرمز)،‌ نيل(آبي) و پوست گردو(قهوه‌اي روشن) است و علت استفاده از رنگ‌هاي گياهي ثبات آن به‌هنگام شستشو و مقاومت در برابر اشعه خورشيد است.
از نظر كاربردي، زيلوها به 3 دسته تقسيم مي‌شوند: نخست زيلوهايي كه با رنگ آبي و سفيد بافته مي‌شوند و مختص مساجد و اماكن متبركه هستند؛ دوم زيلوهاي جوهري كه با رنگ آبي و گلي بافته مي‌شوند، براي مصارف خانگي به‌كار مي‌روند و نسبتاً‌ ارزان‌قيمت هستند و سوم زيلوهاي �نفتال� كه با رنگ سبز و گلي بافته شده و مرغوب‌ترين نوع زيلو به‌شمار مي‌رود. 2 نقش عمده در زيلو به‌كار مي‌رود؛ نقش حاشيه يا Daj و نقش كار يا زمينه.
نقش حاشيه، ثابت و يكنواخت است و از نقوش گوناگوني چون �پرت توده�،‌ �زلفك�، �ركنه دوني يا ركن‌‌الدين�، �هشت پركوچك�، �هشت پر بزرگ�، �بندرومي� و �كليد� تشكيل مي‌شود، اما نقش زمينه بسته به ذوق بافنده يا مكان مورد استفاده تغيير مي‌يابد.
نفيس‌ترين زيلوي ميبد به قرن 12 هـ.ق تعلق دارد كه بر آن 24 سجاده طراحي شده و در حاشيه آن نام واقف و تاريخ 1118 هجري قمري نقش بسته است. از ديگر زيلوهاي قديمي و بي‌نظير بافت ميبد،‌ مي‌‌توان به زيلوي مسجد جامع هفتاد در عقدا مربوط به قرن 11 هجري قمري اشاره كرد؛ زيلوي آويخته در مسجد امير چخماق مربوط به قرن 13 هجري قمري و زيلوهاي كهنه مسجد ركن آباد نيز از آن جمله‌اند.
نگذاريم با رفتن پيشكسوتان و آنها كه با عشق به پودهاي زيلو مي‌كوبند، اين هنر اصيل رخت بربندد و تنها موزه‌اي از آن باقي ماند.

گمشده‌اي به نام وجدان كاري


چقدر به يادمان مانده، وقتي كه مدير، رئيس، كارمند يا حتي راننده بوده‌ايم به پشتوانه همان حكايت آنقدر مو از آن خرس بيچاره كند‌ه‌ايم كه امروز به طاسي افتاده است.
چندبار پيش آمده كه هيچ احساس تعلق خاطري به فضا و موقعيت كاري‌مان نكنيم؟ باور كنيد آن وقت ما آدم‌هايي مي‌شويم كه نه تنها وجدان كاري نداريم بلكه انضباط كاري را هم به خطر انداخته‌ايم و به دنبال آن بهره‌وري مفيد را كاهش داده‌ايم.
اما دكتر اصغرمهاجري، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نظر جالبي درباره افزايش وجدان كاري دارد. وي با اشاره به طرح‌هاي كوتاه‌مدت و موقتي مانند؛ طرح تكريم ارباب رجوع، نامگذاري سال پاسخگويي و... مي‌گويد: بايد هوشيار باشيم كه وجدان كاري شير آب نيست كه هر وقت خواستيم آن را باز كنيم، اداره‌ها و مراكز كاري ما كه مملو از وجدان كاري شدند و هر وقت به نظر كافي رسيد، شير آب را ببنديم.
در مقدمه‌اي كه دكتر مهاجري از دوكلمه وجدان و انضباط كاري مي‌دهد مي‌توان به تأثير مستقيم آن در بهره‌وري مفيد پي برد.
وجدان و انضباط كاري دو مفهوم پويا در حوزه‌هاي جامعه شناسي- اقتصاد و مديريت هستند كه اولين نتيجه حضور آنها افزايش سطح بهره‌وري است و به نوعي وجدان و انضباط كاري از مفاهيم پويا و اصلي در مباحث علوم انساني و مديريتي هستند. از طرفي اين مفاهيم تعريف ثابتي ندارند بلكه وابسته به زمان و مكان هستند، به عبارتي در هر جامعه و در هر زمان متناسب با فرهنگ‌آن جامعه تعريف مي‌شوند.
دكتر مهاجري با اشاره به اينكه اين روزها بحث انضباط كاري رواج يافته و حتي در بعضي از اداره‌ها و شركت‌ها درباره واژه جديد �مسئوليت اجتماعي شركتي� يا همان وجدان و انضباط كاري طرح‌ها و برنامه‌ريزي‌هايي شده است، مي‌گويد: چنانچه فردي وارد سيستم يك اداره يا شركت شود علاوه بر رعايت قوانين و ديسيپلين مرسوم و شناخته شده آن مركز مجبور به پذيرش تعهد و مسئوليت‌هاي اجتماعي خاص آن فضاي كاري مي‌شود و اين امر در دراز مدت مي‌تواند به پوياشدن سيستم و افزايش سطح بهره‌وري مفيد كمك كند.
البته دكتر مهاجري شرط موفقيت اينگونه طرح‌ها را وجود يك سيستم خبره، آگاه و هوشيار مي‌داند كه مؤلفه‌ها و نيازهاي اجتماعي- اقتصادي روز جامعه را بشناسد و به دنبال كسب اين آگاهي‌ها آن را به مديران و برنامه‌ريزان منتقل كند.
در واقع كاركرد اين طرح انتقال آگاهي‌هاي به روز شده از جامعه، شركت‌ها، اداره‌ها و مراكز كاري، به مديران و برنامه‌ريزان است. طوري كه آنها از اين متغيرهاي اثربخش آگاه شوند و همچنين شرايط و امكاناتي را فراهم كنند كه مديران و برنامه‌ريزان بتوانند به موقع سيستم گردش كار و اطلاعاتي خود را متناسب با تعريف وجدان و انضباط‌كاري، همگام با زمان و مكان بازسازي كنند. دو واژه وجدان و انضباط كاري زماني به ثمر مي‌نشينند كه محصول فرهنگ و عادات اجتماعي ما باشند.

دكتر مهاجري عملكرد و تأثير آموزشي خانواده، رسانه‌ها، گروه همسالان، نهادهاي آموزشي، پرورشي، مذهبي و سياسي را عامل شكل گرفتن فرهنگ يك ملت مي‌داند و مي‌گويد: يكي از ثمرات درخت تنومند فرهنگ و تمدن همين دو واژه وجدان و انضباط كاري هستند. اما چرا باتوجه به اينكه ما ايرانيان مدعي هستيم از فرهنگ غني و متمدني برخورداريم شاهد تولد اين دو فرزند خلف �وجدان و انضباط كاري� نبوده‌ايم؟

وي معتقد است شايد در بعضي موارد اغراق كرده‌ايم، زيرا هر زماني كه ملتي بخواهد درباره فرهنگ و پيشينه تمدني خود حرف بزند، آن را غني و پويا قلمداد مي‌‌كند، از طرف ديگر فرهنگ ما بالقوه بوده و هيچ‌گاه به فعليت نرسيده و شكوفا نشده است. در واقع ما خمير مايه اوليه را داشته‌ايم اما نتوانسته‌ايم آن را عملياتي كنيم.

به عبارت ديگر اين فرهنگ و تمدن غني كه از آن صحبت مي‌كنيم جزو ژن فرهنگي ما نشده است. در هر صورت در حال حاضر اين دو مفهوم مورد بحث كه نتيجه مستقيم آن بهره‌وري مفيد است، در فرهنگ كاري غايب هستند و يكي از دلايل آن اينكه فرهنگ و تمدن ما زاينده و پوياي اين دو واژه نبوده و همچنين سيستم اداره‌هاي ما هشداردهنده، كنترل‌كننده و متولد اين واژه‌ها نبوده است.

ما به همان اندازه كه احتياج به اصلاح ساختاري و كلي در نظام اداري و مناسبات اجتماعي خود داريم، نيازمند آموزش در حوزه شناخت وجدان كاري و حتي پرورش احساس نياز به اين واژه هستيم. اين در حالي است كه در بسياري از مناسبات اداري و اقتصادي و حتي حقوقي خود، كم‌كاري، كارشكني‌ها و حتي امروز و فردا كردن كاركنان را امري عادي در جهت سير كار اداري خود مي‌دانيم و كمتر پيش آمده اين نوع رفتارها را نوعي توهين و تنبلي كاركنان و كارمندان قلمداد كنيم.

دكتر مهاجري همه اين نوع رفتارها و سكوت‌ها را ناشي از آن مي‌داند كه در جامعه امروز حتي احساس نياز به وجود وجدان و انضباط كاري از طرف مردم و مخاطبان شكل نگرفته و معتقد است پس چگونه مي‌توانيم وقتي زمين زاينده و بارور كه همان فرهنگ و پيشينه تمدني ما است و همچنين نياز به وجود آمدن اين واژه‌ها را نداريم توقع به دنيا آمدن دو فرزند �وجدان و انضباط‌كاري� را از فرهنگ و سيستم كاري خود داشته باشيم.

دكتر مهاجري در پاسخ به اينكه ما بارها ميان مراودات اداري و حتي مناسبات معمول روزمره مانند خريد و يا افزايش كرايه تاكسي‌ها و... شاهد اعتراضات مردمي بوده‌ايم و آيا اين همان نياز جامعه به وجود وجدان كاري نيست؟
مي‌گويد: منظورتان همان يك يا چند نفري است كه در يك اداره، اتوبوس يا هر جايي به عملكردهاي ناقصي كه از عدم وجدان‌كاري نشأت گرفته اعتراض‌هاي كوتاه و گذرا مي‌كنند، همين، نه. منظور من وجود اين احساس نياز جزئي و گذرا نيست، بلكه هدف آن احساس نيازي است كه فرد و اجتماع را وادار به حركت كند و باور مردم را تغيير دهد.

دكتر مهاجري تردد عابران و شيو‌ه‌هاي مرسوم و غلط رانندگي را يكي از مشخصه‌ترين نوع از رفتارهاي اجتماعي مي‌داند كه فاقد وجدان و انضباط كاري است.

وي معتقد است اگر ما به جايي رسيديم كه من عابر باور داشتم و پذيرفتم زماني مي‌توانم از عرض خيابان عبور كنم كه چراغ من سبز باشد و عملكرد ديگر عابران مرا وسوسه به نقص قوانين نكرد، يا يك راننده دور از چشم پليس راهنمايي و رانندگي كمربند ايمني را بست و سبقت غيرمجاز نگرفت، آن وقت اين احساس نياز به �برقراري نظم اجتماعي� همه‌گير و فراگير شده است.
سپس زمان آن فرا مي‌رسد كه مسئولان و مديران اجتماعي وارد عرصه شوند و به اين احساس نياز پاسخ دهند. در واقع آن زمان بايد عوامل فرهنگساز و باورساز جامعه آموزش‌هاي تربيتي خود را آغاز كنند و به اين احساس نياز و حركت خودجوش نظم و جهت بدهند و براي افزايش و ارتقاي آن برنامه‌ريزي آموزشي و اصولي ارائه دهند.

تا هنگامي كه برخي مسئولان بدون مشاركت مردم يك اجتماع براي آنها طرح و برنامه‌ريزي كنند و مردم جامعه تنها مجري كار باشند، فاصله ميان جامعه و دولت از ميان نمي‌رود و مهم‌ترين بازخورد منفي آن وجود حس طلبكارانه اجتماع در مقابل تمام مشكلات از دولت است. چرا كه جامعه تنها مجري بوده و تمام نقص‌ها در تصميم‌گيري‌ها را منوط به دولت مي‌داند و در چنين شرايطي كمتر اتفاق مي‌افتد اعضاي يك جامعه خود را در سود و ضررهاي دولت دخيل بدانند و شايد همان حكايت يك مو از خرس كندن از همين سيستم اداري- اقتصادي ناشي شده باشد.

بنابراين دكتر مهاجري معتقد است تا زماني كه فعاليت‌ها و مشاركت‌هاي مردمي در اداره امور اقتصادي- اجتماعي كشور و در نتيجه فعاليت‌هاي بخش خصوصي گسترش نيابد، نمي‌توانيم از مردم يك جامعه توقع داشته باشيم براي فضاي كاري خود بدون حس خودخواهي و تأمين نيازهاي فردي تلاش كنند.
در واقع مردم و اجتماع بايد بتوانند خود را در منفعت و زيان حاصل از فعاليت و شغلي كه انجام مي‌دهند، سهيم بدانند، خود را مستقل از منافع دولت ندانند و تنها در اين شرايط است كه مي‌توانيم شاهد فضاي كاري باشيم كه كاركنان آن احساس تعلق خاطر و مسئوليت بيشتري به كار خود دارند.

دكتر مهاجري اجراي اصل 144 قانون اساسي را راهكار مناسبي براي ايجاد چنين فضاي كاري مي‌داند، البته به شرط آنكه دقيق طرح‌ريزي و اجرا شود.
افزايش وجدان كاري و به دنبال آن بالا رفتن سطح بهره‌وري مفيد مانند بسياري از مسائل و مشكلات راهكار خاص خودش را مي‌طلبد. دكتر مهاجري با اشاره به چندين راهكار مهم مي‌گويد: براي خلق انضباط و وجدان كاري بايد فعاليت‌هاي متعدد و مستمري انجام داد كه مهم‌ترين آن انجام پژوهش‌هاي علمي بسيار است تا جايي كه موفق شويم ديوار بلند بي‌اعتمادي ميان نظام دانشگاهي و اجرايي را فرو بريزيم و ارتباط تنگاتنگ و مستقيمي ميان تحقيقات دانشجويي و طرح‌هاي اجرايي برقرار كنيم.

نقش ارتباطات در توانمند سازي افراد براي شاد زيستن


ارتباطات صرفا انتقال پيام از نقطه الف به نقطه ب نيست. از منظر پژوهش‌هاي ارتباطاتي ، متغيرهاي زيادي بر روي اين پروسه موثرند.حتي فعاليتي كاملا نمادي مانند مكالمه چهره به چهره ، نكته قابل توجهي است كه مستلزم هماهنگ سازي اموري پيچيده ، درون اتكائي و ديناميك است.
افراد به‌طور همزمان پيام‌هايي را دريافت و ارسال ميكنند و در طي آن رفتارهاي عملي، ادراكي و شناختي را نيز انجام مي‌دهند.
اين كار نيازمند كوشش فكري و جسمي بطور همزمان است. افراد دائما" تلاش مي‌كنند پيام‌هاي گفتاري و غير گفتاري تدوين كرده، هويت‌هاي خود را مديريت و شرايط عاطفي خود را كنترل كنند، واكنشهاي مخاطبان كلامي خود را ضبط و جريان اطلاعات به سرعت در حال تغيير را تفسير كنند و نوبت بندي سخن گفتن حين گفتگو را قاعده مند سازند.
رفتار گفتاري و غير گفتاري افراد بمرور زمان دچار نوسان ميشود چرا كه خود را با اعمال و واكنش‌هاي يكديگر تطبيق داده ، با مضمون ارتباطي خو گرفته و وضعيت جاري روابط خود را منعكس مي‌كنند.
اين پروسه ها كه غالبا اتوماتيك وار صورت مي‌گيرند بدليل عدم تفكر در مورد آن، غالبا" مشكل آفرين مي‌شوند و به اين ترتيب افراد در پيدا كردن ريشه اختلاف خود رنج زيادي را متحمل مي‌شوند.
در اين زمينه تحقيقات زيادي انجام شده كه چطور افراد مي‌توانند در هنگام ارتباط درك عميق‌تري نسبت به فرايندهاي ارتباطاتي ميان فردي پيدا كنند.
اثرگذاري ارتباطات بر كيفيت روابط شخصي و كاري حياتي است
ارتباطات ميان فردي ماهيت و كيفيت روابط ما را خلق و منعكس مي‌كنند . آنچه كه راجع به آن بحث مي‌كنيم، آنچه كه انجام نمي‌دهيم و به‌خصوص نحوه سخن گفتن و نگارش ما نشان دهنده آن است كه آيا رابطه ما با ديگران متمايز، پذيرنده، نامطبوع، رسمي يا خودماني بوده است يا خير.
برقراري ارتباط عموما" حكايت از صميميت، اعتماد، دريافت پذيري و راحتي با ديگران است كه البته عكس اين مسئله نيز صادق است. در عين حال همان طور كه برقراري رابطه چنين ابعاد ارتباطي اي را داراست، برقرار كنندگان ارتباط نيز براي پيامهاي خود اهدافي كاملا" ابزاري دارند ( از جمله زماني كه افراد سعي در روشن ساختن نظريات خود ، ترغيب يك دوست ، احقاق حقوق خود و افزايش آن و يا حفظ حريم خصوصي خود دارند.)
برقراري ارتباط با نزديكان بمنظور يافتن روابطي موفق حياتي است ، چنانچه ارتباطات ما كارآمد نباشد به ارزيابي خود و موقعيت از طريق برقراري ارتباط با ديگر افراد جامعه مي پردازيم.
پويايي مكالمات ما ميتواند اثرات مفيد يا مخربي بدنبال داشته باشد كه يافته ها مويد اين ماهيت دوگانه هستند .
در رابطه با بعد مثبت، برقراري گفتگوهاي مداوم و هماهنگ، تاثير مثبتي روي ديگران داشته، زمينه هاي مشترك، اعتمادسازي، حمايت و راحتي اجتماعي را براي طرفين به دنبال دارد و معمولا امكان پيش بيني كردن ديگران را افزايش مي‌دهد.
در بعد منفي قضيه، همين الگوهاي تعاملي پويا و دو طرفه مي‌توانند به‌نحوي غير خردمندانه امكان فريب دادن و فريب خوردن دو طرفه رابطه را مهيا كنند ،‌ منجر به قطب بندي در گروه‌ها و خصومت بين آنها شده عقلانيت در تصميم گيري را كاهش و امكان برطرف شدن منازعه را تضعيف كنند.
عجيب آن كه هر دو جنبه برقراري ارتباط مي‌توانند بطور همزمان بروز كنند زمانيكه دوطرف تعامل و گفتگو بشدت درگير موضوع شده و نسبت به آن حساسيت پيدا مي‌كنند ارتباطات مي‌تواند به همبستگي بين طرفين بيانجامد اما در آن واحد پروسه‌هاي تصميم‌گيري را متزلزل و تضعيف كند.
بخش اعظم ارتباطات ، هدف � محور بوده وبنابراين جنبه استراتژيك دارد. در موقعيت هاي رسمي طرفين گفتگو (تعامل) به دقت اهداف و استراتژي‌هاي برنامه را پيش از تعامل تعريف و مشخص مي‌كنند تا به اهدف مطلوب برسند.
البته موثر بودن اين اقدامات، يك موهبت هميشگي نيست . افراد در گروه‌هاي سني مختلف مي‌توانند از دستورالعملي صريح براساس تحقيقات مربوط به ارتباطات بياموزند كه چگونه در زمينه هاي ذيل موثر عمل كنند.
دستورالعمل‌هاي روشني در نتيجه پژوهش‌هاي ارتباطي وجود دارد كه افراد در گروه‌هاي سني مختلف مي‌توانند با بكارگيري آن به نتيجه مطلوب‌تري دست پيدا كنند.
اين دستورالعملها شامل: الف) ايجاد و توسعه مهارت هاي كلامي وغيركلامي بمنظور كسب مديريت اوضاع ب) انتخاب يك استراتژي مشخص در برابر موقعيت هاي حقيقي زندگي ج) پياده سازي استراتژي فوق و بكارگيري آن د) ارزيابي ميزان تاثيرگذاري استراتژي بكارگرفته شده براساس نتيجه بدست آمده، است.
ادراك اين پروسه آگاهانه طرفين را تشويق ميكند تا در تعاملات خود فكورانه تر و ماهرانه تر عمل كنند. همچنين ، كارآمدي و اعتماد بنفس افراد در كسب موفقيت بالقوه افزايش يافته و به افزايش سطح كيفي زندگي و شكوفايي آن منجر خواهد شد .از سوي ديگر عدم مهارت در زمينه برقراري ارتباط ،افسردگي ؛ نگراني؛ خجالتي شدن؛ تنهايي ؛ اختلالات در رشد و مشكلات تحصيلي را به همراه دارد.
اثرگذاري مهارت هاي ارتباط بين- فردي موثر بررشد و انطباق فرد در بلندمدت

اختلافات والدين با فرزندان و اثرات گسترده وعميق آن بر طيفي از نتايج اجتماعي متنوع در زندگي كودك، محور مطالعات مهمي از سوي كارشناسان ارتباطات قرار گرفته است.
والدين مي‌توانند فرزندان خود را با روشهاي مختلفي تربيت كنند، براي مثال ، روش‌هاي" استقرايي " � ارتباطات از طريق استدلال و تشريح در عوض تنبيه و تحكم � درمورد انضباط فردي در رسيدن به وضعيت انطباق يافته كودكان موثرتر است.
پاسخ‌هاي شخص محور به كودكان بجاي انتقاد كردن براساس آنچه كه كودكان به لحاظ گروه سني يا دسته بندي‌هاي اجتماعي ناچارند انجام دهند، نيز موثر خواهد بود.
بكارگيري اين استراتژي ها انواع مختلف نتايج را به همراه داشته است :
الف) كودكان توانايي هاي اجتماعي � شناختي بهبود يافته نشان ميدهند بدان معني كه ديد آنها باز شده و امكان درك وضعيت عاطفي ديگران را بدست مي آوردند و در مي يابند كه چه عواملي موجب وضعيت عاطفي طرف مقابل آنها شده است
ب) در بهبود و حفظ روابط كودكان با همسن و سالان خود كمك ميكند
ج) افراد كمتر در شرايطي قرار ميگيرند تا رفتار غلطي را در برابر فرزندان خود پيش بگيرند.
د) مهارت هاي ارتباطي بهتري را بروز داده و ميتوانند بنحو موثرتري كودكان را آموزش، تشويق و ترغيب كنند، با مهرباني و ملاطفت بيشتر منازعات را عادلانه حل و فصل كنند.
مهارت هاي كودكان
كودكان داراي مهارت هاي ارتباطي شفاهي خوب در ميان همسالان خود محبوبتر و از دوستان بيشتري برخوردارند همچنين از سوي آموزگاران خود بعنوان افرادي به لحاظ اجتماعي موثرتر تلقي مي‌شوند.
اين نتايج حائز اهميت هستند، صرف نظر از ارزش ماهوي آن، اين مهارتهاي ارتباطي در كودكان بيانگر موفقيت آكادميك ، شخصي و حرفه اي آنها در آينده است.
به علاوه از آنجا كه اين توانايي ها به كودكان كمك مي‌كند تا به پاداش‌هاي اجتماعي و زندگي پرمعناتري دست يابند ، كمتر دچار خلاء و يا عقب ماندگي شده و بالطبع نيازي به اقدامات و انگيزه بخشي مصنوعي ندارند.
از سوي ديگر، تحقيقات نشان داده است كودكاني كه در حوزه ارتباطاتي دچار ضعف هستند، بطور جدي درگير بزهكاريهاي اجتماعي از جمله مواد مخدر و الكل ميشوند.بنابراين بايد درنظر داشت كه تاثير گذاري اجتماعي قوي تر، نياز به جبران كمبودها از طريق رفتارهاي انحرافي را در كودكان ازميان برميدارد.
مهارت‌هاي زناشويي
اين تنها كودكان نيستند كه حساسيت و مهارت هاي ارتباطي برايشان مفيد است، ارتباطات ميتواند نتايج موثري را در زندگي زناشويي به ارمغان آورد . البته ا فراد در روابط خود دست به اعمالي مي‌زنند كه آنها را از يكديگر جدا ميكند ولي زمانيكه زوجين انگيزه سازگاري با يكديگر را پيدا مي‌كنند ، مهارت هاي ارتباطي شادماني طرفين زندگي را افزايش مي‌دهد.
تحقيقات در زمينه ارتباطات چندين مهارت وپروسه خاص را مشخص كرده اند كه در زندگي زناشويي مهم است كه از آن جمله ميتوان به موارد زير اشاره كرد:
الف) بنحوموثرتري اهداف و نيات خود را منتقل كنند تا شريك زندگيشان آنها را درك كند
ب) بدقت واكنش ديگران را در قبال تغيير و تحول در مضمون و ساختار پيامهاي خود پيش بيني كنند
ج) نسبت به ديدگاه شريك زندگي خود به هنگام تفسير پيامهايشان كاملا آگاهي پيدا كنند. جالب آنكه ، تحقيقات نشان ميدهند نتايج بهينه در ازدواج زماني محقق ميشود كه دو طرف با سطح مهارت هاي ارتباطي خود سازگاري پيدا كرده و هم- طراز شوند.
در مواقعي كه يكي از طرفين فاقد چنين مهارت هايي باشد طرف ديگربر افزايش مهارت‌هاي او اثر گذار است چنانچه زوجين هر دو به لحاظ توانايي‌هاي ارتباطي قدرتمند يا ضعيف باشند از تطابق بالاتري برخوردار خواهند بود.
همچنين تحقيقات نشان داده است كه زوجين با تواناييهاي اندك علاوه بركارهاي عملي براي سخن گفتن با يكديگر ارزش قائل مي‌شوند.
روابط سازماني
مهارتهاي ارتباطي پيچيده به طرق مختلف باعث كارآمدي بيشتر در محيط‌هاي كاري مي‌شود. بسياري از مهارت‌هاي ارزشمند در زمينه پرورش فرزندان و روابط زناشويي در زمينه كار و پيشه نيز موثراند.
به علاوه توانايي در ارائه اطلاعات روشن، ترغيب ديگران بصورت اثرگذار، پاسخگويي به بازخورد ديگران به هنگام ارزيابي عملكرد و قاعده‌مند كردن و انگيزه بخشيدن به ديگران در محيط هاي كاري بسيار ارزشمند است.
افراد داراي اين گونه مهارت‌ها به‌صورت كارآمدتري عملكرد ديگران را مديريت كرده و در سلسله مراتب سازماني سريعتر ترفيع پيدا مي‌كنند.
برقراري ارتباط مناسب در محيط‌هاي كاري به افراد و گروه‌ها امكان مي‌دهد تا موضوعات مورد بحث را تدوين و مورد بررسي قرار دهند ، اين امر نتايج سازماني موثرتري را بدنبال خواهد داشت . اگرمهارت هاي ارتباطي را با رهبري كارآمد مرتبط بدانيم چندان دور از ذهن نيست .
براي مثال ، تحقيقات نشان ميدهند كه مديران با ارائه دلايل منطقي مبني بر فايده بخش نبودن تقاضاهاي زيردستان به جاي آنكه اظهار ناتواني در اجابت تقاضاهاي آنها كنند، از اعتبار بيشتري برخوردارميشوند.-مثلا ميگويند بالادستي ها دستانم را بسته اند...
تكنولوژي هاي جديد ارتباطي ارتباطات شخصي وكاري را متحول كرده اند.
تحقيقات نشان داده اند كه چگونه اينترنت روشهاي ارتباطي ما با يكديگر را ضمن حفظ روابط شخصي و كاري متحول كرده است.
پژوهشگران و مردم در اين زمينه نقطه نظرات خود را دارند. نگراني اوليه اين بود كه ايميل، چت رومها وساير اشكال متن- اتكايي در تعامل و رابطه، توانايي هاي عادي و معمول ما را در جهت تشخيص فرديت وتوان ابراز خويش مختل خواهند كرد.
تحقيقات پيچيده تر دراين باره نشان داده اند كه افراد غالبا به همان ميزان كه توانايي برقراري ارتباط بصورت Off-line را دارند ، قادربه تعامل با ديگران بصورت On-line هستند. براي مثال ، پژوهشگران اثبات كرده اند كه شناختن ديگري بصورت On-line نياز به زمان بيشتري در مقايسه با گفتگوي رو در رو خواهد داشت.
اينكه آيا تعامل On-line بخشي ازپروژه اي بلندمدت است يا برخوردي كوتاه اما اثرگذار، بسته به اين است كه آيا افراد نسبت به يكديگرعلاقه نشان داده و تلاش خواهند كرد تا به معرفي بيشتر خود بپردازند يا خير.
در كلاس‌هاي مجازي، دانش آموزاني كه حالت محوري پيدا مي‌كنند، افرادي هستند كه بيشترين پيام‌ها را ارسال و دريافت مي‌كنند.
اين افراد در گروه برجسته، و مورد پرسش واقع ميشوند. چنانچه منابع و تكنولوژي هاي مورد استفاده اين افراد مورد توجه ساير همكلاسي ها قرار گرفته ، افراد بيشتري در گروه به ارتباطات On-line متوسل خواهند شد. از تيمهاي كاري گرفته تا گروه هاي سرگرمي وتفريح، ارتباطات خانوادگي، پيدا كردن دوستان تازه، افراد با بكارگيري اينترنت از توانايي ارتباطي قوي تري برخوردار خواهند شد. زماني كه افراد يكديگر را دوست داشتني بيابند آنگاه يك سوم دوستيهاي اينترنتي به تماسهاي تلفني، تبادل عكس و ملاقات مي انجامد.
روابط خانوادگي: ارتباطات خانواده ها بدليل تحولات تكنولوژيكي و سبك زندگي با ضرب آهنگ سريع تر ، تغيير كرده است. تكنولوژي به طور كلي و اينترنت به طور اخص از جمله عوامل اين فرآيند است.
امروزه ساختارهاي ارتباطاتي و سلسله مراتب در بسياري از خانواده ها تغيير كرده اند چرا كه جوانان به اطلاعات و مهارت هايي دست پيدا ميكنند كه براي كنارآمدن بادنيايي بسيار وسيعتر الزامي است حال آنكه والدين آنها براحتي قادر به وارد شدن به اين دنيا نيستند.
نظارت والدين بر رسانه ها بواسطه اينترنت تضعيف شده است ، والدين نگراني خود را نسبت به ايمني كودك خود ابراز داشته و دلواپس موضوعاتي مانند پورنوگرافي ، خشونت و گويشهاي غير متعارف هستند.
از سوي ديگر، تكنولوژي هاي ارتباطاتي نوين در خانواده‌ها منافعي را نيز به همراه دارد؛ تعامل والدين شاغل با فرزندان و تعامل زوجين شاغل با يكديگر به نحو روزافزوني وابسته به تكنولوژي است، چرا كه اعضاي خانواده از وسايل ارتباطي چون: ايميل ، ‌موبايل وساير رسانه هاي جديد برا ي برقراري تماس و انتقال اطلاعات استفاده مي‌كنند.
همچنين هركدام از طرفين طلاق كه نتوانسته حضانت فرزند خود را بدست آورد از طريق ايميل براحتي ارتباطي موثر بافرزندش برقرار مي‌كند- اين مسئله، والديني را كه مدت هاي مديد در سفر بوده و يا مدام در حال جابجايي هستند را نيز شامل مي‌شود.
از آنجا كه اينترنت براي افراد بيشتري مطرح ميشود ، اعضاي خانواده دست به ايجاد وب-سايتهاي خانوادگي بيشتري زده پيام‌هاي بيشتري ارسال مي‌كنند، همچنين تاريخچه خانوادگي را جستجو كرده و عكسهاي خانوادگي را با يكديگر به مشاركت مي‌گذارند در نتيجه، روابط خانوادگي گسترش يافته و جانشين مكالمه حضوري با ديگران مي‌شود.
بسياري از بستگان، پيام‌هاي متني موبايل و اينترنت را جايگزين تماس‌هاي تلفني با يكديگر كرده اند. تحقيقات نشان داده است كه زنان بطور اخص از پيامهاي الكترونيكي براي حفظ پيوندهاي خانوادگي استفاده بيشتري مي‌كنند.
روابط كاري : درمحيط هاي كاري ، روش هاي بكارگيري اينترنت ، نسبت به روشهاي سنتي ارتباطات مزاياي بيشتري را بدنبال دارد .
زمانيكه افراد در تيم هاي كاري مجازي به همكاري با يكديگر ميپردازند ، اغلب روابط بهتري نسبت به آنچه كه درتعاملات off-line رخ ميدهد، برقرار ميكنند. چنانچه افراد بدنبال نقاط مشترك � در عوض تفاوتها - باشند، آنگاه طرفين غير قابل رويت بجاي سخن گفتن از صفحه كليد و انگشتان خود استفاده و تلاش بيشتري براي معرفي خود آنگونه كه مايلند، مي‌كنند.
در نتيجه روابطي را پايه ريزي ميكنند كه بيش از حد انتظار در قالب سنتي اش، محبت آميز و نويد بخش است. در فضاهاي حرفه اي ، اين ابعاد باعث كارآيي بيشتري ميشود چرا كه از منابع الكترونيكي بيشتري استفاده مي شود .
هر چند كه بطور غريزي ترجيح ميدهيم يكديگر را ديده و صداي طرف مقابل را بشنويم ، مع الذالك تحقيقات نشان داده اند، صبوري و كار در شرايط غير ديداري نتيجه بخش تر است در واقع ، يك آزمايش تازه نشان مي‌دهد كه افراد به هنگام آشنا شدن بصورت On-line بدون ديدن عكس يكديگر در بلندمدت نسبت به افراديكه عكس هاي خود را بصورت On-line به يكديگر نشان داده اند از روابط بهتر وعميق تري برخوردار خواهند شد.
اطلاعات پزشكي و پشتيباني:افراد همچنين از اينترنت استفاده ميكنند تا درباره سلامتي ، بهداشت رواني و علائق مربوط به سبك زندگي به نحوي با يكديگر تبادل اطلاعات كنند و همين امر موجب تغيير روابط شخصي و حرفه اي شده است.
به‌طو رسنتي ، اكثر افراد وارد حلقه هاي كوچكي از دوستان و اعضاي خانواده مي‌شوند تا درباره سلامتي و امور پزشكي و بهداشتي با آنها مشورت كنند و غالبا بدليل وابستگي‌هاي عاطفي دچار سراسيمگي و ناراحتي مي‌شوند.
از اين رو گروه‌هاي ياري رساني از طريق اينترنت راهنمايي هاي 24 ساعته در طول هفته را به كاربران ارائه مي‌كنند.
جداي از اطلاعات رسمي از ناحيه وب سايت هاي مراكز پزشكي-درماني كاربران اينترنت از يكديگر سوال كرده و هزاران موضوع را با يكديگر به مباحثه گذاشته و در زمينه اثرات جانبي داروها و بسياري مطالب ديگر تبادل اطلاعات مي‌كنند.
مهمترين نكته در اين رابطه آن است كه كاربران درمييابند از نظر عاطفي و تگرانيهاي ناشي از بيماري ، تنها نبوده بلكه افراد بسياري به مانند آنها با مسئله برخورد كرده وبه آنها توجه نشان مي‌دهند.
در هر صورت بسياري ناشناس ماندن را ترجيح مي‌دهند چرا كه افراد بيمار مي‌توانند فارغ از هرگونه واهمه و نسبت هاي نارواي اجتماعي از تخصص و تجارب يكديگر بهره مند شوند.
علاوه بر اين تحقيقات نشان داده است، اينترنت پشتيباني اجتماعي را از طريق نگارش متحول ساخته است.
كاربران دچار مشكلات عاطفي يا خجالتي ميتوانند خود را بهتر اظهار كنند، بهتر درك شوند و از طريق ارسال پيام به يك گروه الكترونيكي با حداقل تلاش و كوشش به نتايج مفيدتريدست پيدا كنند. عموما" افراد بصورت Off-line و On-line بدنبال كساني هستند كه برا ي حل مشكلات شان پشتيباني بهينه اي فراهم كنند.
پرداختن به مباحث جاري با متغيرهاي تكنولوژيكي
حال بايد ديد پژوهشگران در حوزه ارتباطات چگونه با تعامل On-line روبرو ميشوند ؟ تكنولوژي هاي ارتباطاتي واطلاع رساني جديد به نحو متمايزي موثر هستند، چرا كه بر مباني و بنيان هاي پوياي ارتباطات تغييرات و محدوديتهايي را تحميل ميكنند. آنچه كه در اينجا بطوراخص موضوعيت پيدا ميكند مفهوم قابليت تعامل است. تكنولوژي هاي ارتباطاتي جديد تا آنجا جنبه تعاملي دارند كه پروسه هاي ذيل را امكان پذير كنند.
تعامل" بختامدي" يا تصادفي كه طي آن گفتمان يك طرف به طرف ديگر بستگي داشته و تنها در پاسخ به طرف مقابل ارائه ميشود ؛ "تغيير شكل" به گونه اي كه وجود بازخورد امكان تطبيق يافتن و تكامل را ميدهد ؛ "همزمان بودن" كه بواسطه آن ارتباطات بدون تاخير در زمان واقعي صورت ميگيرد و" مشاركت" در موقعيتي كه طرفين يعني ارسال كنندگان و دريافت كنندگان پيام بجاي آنكه صرفا" بيننده باشند، فعال هستند .
اين ارتباطات همچنين تا آنجا تعاملي هستند كه جنبه فردي و درگير كننده پيدا كرده و ايجاد احساس تعلق و شباهت ميكنند. تحقيقات در اين زمينه نشان مي‌دهد سيستم هاي خاصي كه پاسخ‌هاي غيرتصادفي به تفحصات جستجوگرانه مي‌دهند، ابزارهايي كه افراد در جايگاه ناظر يا كمين كننده قرار مي‌دهند و سيستم هايي كه با توانايي خلق وايجاد مكالمات هماهنگ شده وروان تداخل مي‌كنند منجر به خدشه دار شدن انتظارات از اعمال ارتباطي و سلب اعتماد كاربران مي‌شوند.
در هر صورت تغييرات در اين خصوصيات هر كدام جايگاه خود را دارند. آنها كمك ميكنند تا عدم وابستگي لازم براي تمركز روي كار كاربران فراهم شده و آنها بتوانند اطلاعات مهم و حياتي را بررسي كنند.
چنين بنظر ميرسد كه هر چه افراد كمتر درگير گفتگو با يكديگر شوند احتمال تشخيص فريبكاري از سوي طرف مقابل بيشتر مي‌شود.
برخلاف نظر اكثريت افراد در اين زمينه ، تعامل On-line باعث ميشود تا امكان مورد تمسخر واقع شدن در مقايسه با گفتگوي حضوري بمراتب كمتر شود چرا كه اشارات غير كلامي كمتري در اختيار افراد قرار مي‌گيرد. همچنين در اين نوع از تعامل، افراد دروغگو، كمتر مي‌توانند با پاسخ هاي دريافت كننده انطباق يافته و باعث شوند تا سوء ظني نسبت به آنها پيدا شود.

صميميت از دست رفته


خيلي‌ها سرشان تو كار خودشان است و شايد بهتره بگيم‌ يه جورايي داريم زيست مي‌كنيم نه زندگي. خيلي‌از ما يه جورايي دچار روزمرگي شديم و يك سيكل بسته‌رو هر روز تكرار مي‌كنيم. زندگيا همش شده كار و كار و كار. روزهاي تعطيل بيشتر شده روزهاي تجديد قوا براي شروع كار تو هفته جديد. نه تنها خانواده‌ها با هم رفت و آمد ندارند، اعضاي خانواده هم خيلي كم همديگه‌رو مي‌بينند چه برسه به اينكه سر يك سفره بنشينند و با هم غذا بخورند.
تعداد كسايي كه مي‌دونند اسم همسايه‌هاشون چيه انگشت شمارند و اونهايي كه با همسايه‌هاشون رفت و آمد مي‌كنند، ناياب! رفت و آمدهاي فاميلي هم تبديل شدن به تماسهاي تلفني! تازه اگر مشغله‌ها اجازه بدن و دلخوريها امان! هر چيزي كه قبلاً دسته‌جمعي بودنش باعث شادي و ايجاد صميميت مي‌شد حالا ديگه انفرادي برگزار مي‌شه! حتي تفريح‌ها هم انفرادي شدند. نمي‌دونم داريم به كدوم سمت مي‌ريم. گاهي از فكر كردن به اين قضايا دلم مي‌گيره.

اين حرفها مي‌تواند حرف دل اكثريت ما باشد. اينكه تقريباً در كل شبانه‌روز تنهاييم و تمامي كارهاي روزمره‌مان را تنها انجام مي‌دهيم. تنها غذا مي‌خوريم. تنها اوقات فراغتمان را مي‌گذرانيم. تنها تفريح مي‌كنيم و... در خانه حتي با حضور تمامي افراد خانواده، خيلي كم پيش مي‌آيد كه در يك زمان پاي يك سفره بنشينيم و در حين غذا خوردن، طعم حضور صميمانه يكديگر را نيز بچشيم. در زمان‌هايي نه چندان دور همين اعتقاد ساده كه همه بايد با هم سر يك سفره بنشينند و غذا بخورند، صميميت اعضاي خانواده را دو چندان مي‌كرد.
اما در حال حاضر نه اينكه فرصتي براي دور هم بودن نباشد، نه!، انگار حوصله‌اي نيست براي اينكه كارهايي كه امكان جمعي بودنشان هست، به صورت گروهي انجام دهيم. كم‌رنگ شدن صميميت‌ها مي‌تواند علت‌هاي بسياري داشته باشد، علتهايي كه شايد به اين سادگيها به ذهنتان نرسد، پس خواندن اين متن را ادامه دهيد تا ضمن ريشه‌يابي علتها و رفع آنها، شايد بتوانيد رنگ صميميت را دوباره به زندگي بازگردانيد.

صميميت يعني چه؟
صميميت لحظاتي از ارتباطات انساني است كه احساسات ظريف طرفين ابراز و محبت بين دو نفر برانگيخته مي‌شود كه به معني علاقه‌اي واقعي و به دور از هر نوع آلايش است. اين تعريفي است كه براي صميميت در روان‌شناسي تحليل رفتار متقابل در نظر گرفته شده است. اما هيچ نيازي نيست به اين تعريف هم خيلي تكيه كنيم، همه ما مي‌دانيم صميميت يعني چه؟ نسترن 22 ساله است و كارداني بهداشت خوانده.
او صميميت را اينگونه تعريف مي‌كند: �نوعي رابطه عاطفي كه در اين رابطه افراد با هم احساس راحتي مي‌كنند.� نازنين 20 ساله است و پشت كنكوري. وقتي از او در مورد صميميت مي‌پرسم با ذوق مي‌گويد: �به نظر من صميميت يعني اينكه در مواقع شادي و ناراحتي در كنار هم بوده و تكيه‌گاه عاطفي يكديگر باشيم. صميميت به من حس عجيبي را منتقل مي‌كند. يك حس راحتي فوق‌العاده. يك حس لذت بخش�‌.
عاطفه- 18 ساله و پشت كنكوري- هم معتقد است كه صميميت با ديگران به او كمك مي‌كند آرامش پيدا كرده و دغدغه‌هايش را فراموش كند. نسرين 19 ساله است و دانش‌آموز پيش‌دانشگاهي. او مي‌گويد: �صميميت رابطه‌اي نزديك در همه زمينه‌هاي زندگي از جمله اجتماعي، عاطفي، كاري و تحصيلي مي‌باشد. حسي كه بر اثر نياز عاطفي ايجاد مي‌شود و اگر وجود داشته باشد باعث شوري خاص شده و انسان احساس آرامش مي‌كند�.
رضا 25 سال سن دارد، پژوهشگر باستان‌شناسي است و در ضمن دانشجوي كارشناسي ارشد همين رشته نيز هست. او با دقتي فوق‌العاده به سؤالاتم گوش مي‌دهد و وقتي از او مي‌پرسم به نظر او صميميت چيست؟ مي‌گويد: �صميميت يعني با ديگران احساس راحتي داشتن، يعني اعتماد متقابل، يعني احترام متقابل، يعني در حين حفظ حريم‌ها و مرزهاي ادب، بي‌پرده و رك بودن با ديگران�.

آرزو 24 ساله است و كارشناسي مديريت آموزشي خوانده، او صميميت را اين‌گونه تعريف مي‌كند: علاقه و محبت نسبت به ديگران و گرمي در روابط كه از همان علاقه سرچشمه مي‌گيرد. به نظر نسترن اگر با كسي ادعاي صميميت مي‌كنيم نبايد فقط در شادي‌ها با او همراه باشيم، بلكه بايد در مواقع مختلف به فكرش بوده و آن فرد را فقط به خاطر وجود خودش بخواهيم. رامين 26 ساله است و شغل آزاد دارد.
به نظر او صميميت نوعي همدلي و همراز بودن است. او مي‌گويد: �وقتي با كسي صميمي هستيم دلتنگي‌هايمان را برايش بازگو مي‌كنيم و كمي آرام مي‌شويم.� علي‌رضا 24 ساله است و ديپلمه. او مختصر و مفيد مي‌گويد: صميميت ايجاد و حفظ رابطه مطلوب با ديگران است.

در گذشته صميميت از چه جنسي بود؟
صميميت در گذشته از جنس ديگري بود؛ يك جنس منحصر به فرد؛ جنسي كه حتي وقتي به آن فكر مي‌كنيم، يك حس شعف و نشاط خاص به سراغمان مي‌آيد. البته ما جوان‌تر‌ها طعم صميميت‌هاي گذشته را نچشيده‌ايم، ولي چيزهايي كه از آن شنيده‌ايم كافي است براي آنكه دلتنگ شويم و غبطه بخوريم.

هر وقت صحبت از خاطره مي‌شود، مادرم حرف‌هاي نابي براي گفتن دارد. وقتي از جمع خانوادگي‌اش در گذشته و دور هم بودن‌هايشان حرفي مي‌زند، آنچنان شوقي در صدايش مي‌آيد كه من هم حسابي سر ذوق مي‌آيم و حس مي‌كنم آن موقع در آن جمع حضور داشته‌ام.

رضا 47 ساله است و معلم بازنشسته. وقتي از او مي‌پرسم صميميت در گذشته چگونه بود و يا چه رنگي داشت؟ آهي مي‌كشد و مي‌گويد: �اون موقع‌ها هم چيز صفاي ديگري داشت. انگار فرصت‌ها بيشتر بود. روز طولاني‌تر بود. آنقدر طولاني كه به تمام كارهامون مي‌رسيديم. هر چند اون موقع مشغله‌اي وجود نداشت.
ساعت مشخصي براي كار بود و ساعات مشخصي براي با هم بودن‌ها. همه‌ تو خونه به هم توجه داشتيم و ساعات خيلي زيادي‌رو دور هم سپري مي‌كرديم. حتي وقتي كسي ازدواج مي‌كرد، مثل الان نبود كه از خانواده فاصله بگيره و سال به سال همديگه‌رو نبينند، بلكه به خانواده يك عضو جديد اضافه مي‌شد. من اگر بخواهم رنگي براي صميميت در گذشته در نظر بگيرم، بي‌شك رنگ سبز را انتخاب مي‌كنم.�

وجود اين صميميت خاص، مي‌توان علت‌هاي زيادي داشته باشد. در گذشته اعضاي خانواده مثل الان سلولي نبودند، يعني خانواده‌ها سنتي بودند. (علاوه بر پدر و مادر، پدر بزرگ و مادر‌بزرگ هم حضور داشتند) همين امر مي‌تواند به دليل وجود افراد و نقش‌هاي بيشتر ميزان صميميت بيشتري را توليد كند. يا اين كه افراد علاوه بر اين كه سخت‌كاري مي‌كردند، سعي مي‌كردند از هر فرصتي براي ايجاد شادي و صميميت بيشتر با اعضاي خانواده استفاده كنند. مثلاً همه با هم غذا بخورند، همه با هم به مهماني بروند، حتي دسته‌جمعي عصرانه ساده‌اي را به همراه چاي در حياط خانه صرف كنند و گپ بزنند.

چرا ديگر با هم صميمي نيستيم؟
اين قضيه مي‌تواند علت‌هاي مختلفي داشته باشد. سعي مي‌كنيم به ترتيب اولويت اين علتها را نام برده و در مورد آنها صحبت كنيم.

1. شكاف نسل: نازنين 24 ساله و مهندس شيمي است. او در مورد علت كم‌رنگ شدن صميميت يا تغيير جنس آن در حال حاضر مي‌گويد: فكر مي‌كنم امروزه به اين خاطر كه نسل گذشته ما نتوانسته است آن طور كه بايد و شايد با فرزندان خودش ارتباط برقرار كند و آنها را به عنوان نسل امروزي بپذيرد و متعاقباً‌ نسل امروزي هم در پذيرش افكار و عقايد و نوع روابط آنها، موفق نبوده در نتيجه صميميت‌ها بسيار كم رنگ شده و شايد در حال محو شدن است.

2. تغيير در نوع زندگي: ليلا 22 ساله و دانشجوي زيست‌شناسي است. ليلا مي‌گويد: �به نظر من صميميت‌ها كاملاً‌ از بين نرفته ولي چون نوع زندگي‌ها با گذشته خيلي متفاوت شده، نوع صميمت‌ها نيز تغيير كرده است.

3. درگيري‌ها و مشغله‌ها: علي 48 ساله و كارمند بازنشسته است. او مهمترين عامل كمرنگ‌ شدن صميميت‌ها در حال حاضر را درگيري‌ها و مشغله‌هاي بسيار زياد افراد مي‌داند. او مي‌گويد: �در گذشته مردم براي گذران زندگي روزمره خود و خانواده اين قدر درگيري و مشغله نداشتند. شما وقتي فكر آزادي نداشته باشي، آن قدر از لحاظ رواني درگير هستي كه در خودت فرو مي‌روي و حتي ديگران را نمي‌بيني و يا حضورشان را درك نمي‌كني، چه برسد به اين كه بخواهي با آنها صميمي باشي!�

4. استرس‌ها و فشارهاي رواني: احمد 26 ساله و كارمند است. به نظر او استرس و فشارهاي رواني در حال حاضر باعث شده است فرصت شاد بودن و درك احساس صميميت در بين اعضاي خانواده و بالطبع جامعه از دست برود.

5. ماشيني شدن دنيا: رضا،25 ساله و پژوهشگر باستان‌شناسي است. او مي‌گويد: �متأسفانه بعد از انقلاب صنعتي و ماشيني شدن دنيا، انسانها جاي خود را به ماشين دادند و روابطشان با يكديگر كمتر شده و در نتيجه صميميت‌ها هم به ميزان زيادي از بين رفت. او گسترش شهر‌نشيني را نيز عامل بسيار مهمي در كم‌رنگ شدن صميميت‌ها مي‌داند.

6. گراني و تورم: زهرا 45 ساله و خانه‌دار است. او مي‌گويد: �يكي از مصداق‌هاي صميميت دور هم جمع شدن و گپ زدن‌هاي دوستانه يا خانوادگي است. در گذشته تدارك يك مهماني و دور هم جمع شدن‌ها، هزينه زيادي نداشت. بنابراين مراسمي كه در آن طعم صميميت دو چندان مي‌شد، به راحتي برگزار مي‌شدند. اما حالا به دليل گراني و تورم، هزينه يك مهماني، به خانواده‌ها از لحاظ اقتصادي فشار وارد مي‌كند، بنابراين، ديگر تقريباً‌ دوره برگزاري مهماني‌هاي دوره‌اي به سر رسيده است و شايد چون يكديگر را خيلي كم مي‌بينيم، با هم صميمي هم نيستيم.

7. چشم‌و هم‌چشمي: سعيده 35 ساله و كارمند است او معتقد است چون با هم چشم و هم چشمي مي‌‌كنيم و مخارج سنگيني براي برگزاري مهماني‌هاي فاميلي و خانوادگي، صرف مي‌كنيم، از نظر اقتصادي فشار زيادي را متحمل شده و مجبور مي‌شويم ديگر ادامه ندهيم. بنابراين دور هم بودن‌ها، با هم بودن‌ها و فرصتهاي درك صميميت و شادي را قرباني چشم و هم‌چشمي خود مي‌كنيم.

8. كم‌شدن اعتمادها: سوگل 28 ساله و خانه‌دار است. او مي‌گويد يكي از دلايل بسيار مهم در اين كه افراد جامعه از هم دورند و با هم صميمي نمي‌شوند، كم شدن اعتماد افراد نسبت به يكديگر است. چون افراد فكر مي‌كنند، نمي‌توانند يكديگر را بشناسند و ممكن است اگر با كسي صميمي شوند، مورد سوءاستفاده قرار گيرند، بنابراين ترس از اين قضيه باعث مي‌شود از هم فاصله بگيرند.

9. دوري و دوستي: خيلي عجيبه! درست است كه ما از فرهنگ كهن ديروز خيلي فاصله گرفته‌ايم، اما هنوز از بعضي جملات قصار گذشته به نفع خودمان بهره مي‌گيريم. يكي از اين عبارات نقض كه در حال حاضر بسيار به كار مي‌آيد همين عبارت دوري و دوستي است. الهام، 28 ساله و ليسانس اقتصاد دارد. او مي‌گويد: �ما در حال حاضر اعتقاد داريم اگر از افراد دور بوده و زياد با آنها ارتباط نداشته باشيم، عزيز خواهيم بود و هيچ درگيري‌اي هم بين‌مان پيش نخواهد آمد. غافل از اين كه با دوري هيچ گاه دوستي و صميميت بوجود نخواهد آمد!‌ و چه بسا بسياري از صميميت‌ها با دوري از بين برود و ديگر به دست نيايد.

10. تغيير سبك معماري: اگر به ياد بياوريم در زماني نه چندان دور، سبك معماري منازل با سبك معماري امروزي خيلي تفاوت داشت. در آن زمان معماري خانه‌‌ها به صورت سنتي بود (اتاق‌هايي در امتداد هم در اطراف حياطي كه در وسط آن حوضي قرار داشت)، در حالي كه در حال حاضر ديگر از آن معماري خبري نيست و به معماري مدرن تغيير يافته است.
محل سكونت اكثر افراد آپارتمان‌هايي با ابعاد مختلف است كه بيشتر نقش محل استراحت و آسايش آنها را بازي مي‌كند و دلگير به نظر مي‌رسد. شايد بگوييد خوب منظور از بيان اين حرفها چيست؟ خيلي ساده است، در قديم حتي معماري منازل هم در دور هم بودن و ايجاد صميميت‌ها تأثير بسزايي داشت.
سبك معماري سنتي خود به طور غيرمستقيم حس گروهي انسانها را افزايش مي‌داد، چون كارهايشان را در حضور يكديگر و با هم انجام مي‌دادند، حس همدلي و صميميت نيز در بين آنها افزايش مي‌يافت. اما در حال حاضر شكل منازل به گونه‌اي است كه به طور غيرمستقيم در منفرد زندگي كردن انسانها تأثير مي‌گذارد.

11. افزايش وسايل تفريحي انفرادي: اين مورد مي‌تواند يكي از موارد مهم در محو شدن صميميت‌ها باشد. در حال حاضر گسترش وسايل تفريحي انفرادي همچون انواع بازي‌هاي رايانه‌اي، دسترسي به اينترنت و چت، انواع شبكه‌هاي تلويزيوني و ماهواره‌اي و ... باعث شده است افراد ترجيح دهند اوقات فراغتشان را به تنهايي بگذرانند. همين قضيه خود تا حدي باعث دور شدن افراد از هم مي‌شود. در صورتي كه گذران اوقات فراغت به صورت دسته‌جمعي خود به نوعي در افزايش صميميت‌ها تأثيرگذار است.

تا اينجا، برخي علل و عوامل تأثيرگذار در عدم صميميت‌ها را از نظر شهروندان مرور كرديم، جواد لكزيان، جامعه‌شناس و صاحب‌نظر در مسائل اجتماعي نيز در رابطه با چرايي صميميت‌هاي از دسته رفته و راهكارهاي رفع اين مشكل، ديدگاه‌هايش را با ما در ميان گذاشت.

• 
  علت سرد شدن روابط و از دست رفتن صميميت‌ها در بين افراد جامعه چيست؟

- مهمترين پارامتري كه در يك جامعه باعث پايين آمدن شاخص‌هاي صميميت مي‌شود، عامل اقتصادي است. وقتي افراد يك جامعه امنيت شغلي و در نتيجه امنيت اقتصادي داشته باشند، مي‌توانند ارتباط‌هاي راحت‌تري را با هم داشته باشند و با اعتماد به نفس بيشتري با هم ارتباط برقرار كنند.
يكي از دلايل سرد شدن روابط و از دست رفتن صميميت‌ها، توسعه نيافتگي انسان‌ها و به نوعي عقب‌ماندگي انسان‌هاست. يكي از نكات مهم كه در بحث توسعه بايد در نظر داشته باشيم، توسعه انساني است. به اين معني كه همانطور كه جامعه عقب مانده داريم انسان عقب مانده هم داريم. انسان عقب مانده يعني انسان توسعه نيافته. يعني انساني كه با اطرافيان و جامعه مانند طلب‌كار برخورد مي‌كند. يعني انساني كه با ديگران گرم نمي‌گيرد و صميمانه برخورد نمي‌كند.

يكي از دلايل ديگر وجود اختلاف طبقاتي در حال حاضر در جامعه است. همين اختلاف باعث عدم درك متقابل افراد و دور شدن آنها از هم مي‌شود.

يازده مانع پيش پاى توليد علم در ايران



مراد از موانع، هرگونه عامل سلبى و ايجابى است كه سبب ركود و فتور در نوآورى علمى است؛ از باب تسامح به عدم مقتضى نيز مانع اطلاق مى كنيم.موانع نوآورى و توليد علم به جهات گوناگونى قابل تقسيم و طبقه بندى است، من در تحقيقى كه از سال گذشته تحت عنوان �موانع نوفهمى و نظريه پردازى دينى� در دست دارم، موانع را به ده جهت تقسيم كردم؛ ازجمله، تقسيم به انفسى و درونى؛ يعنى عامل هاى سلبى كه از خصائل و خصائص محققين برمى خيزد، از وضعيت معرفتى و روحى و خلقى محققين برخاسته است و در مقابل آن، آفاقى و برونى؛ يعنى موانعى كه به محقق مربوط نمى شود، به شرايط اجتماعى، سيستم مديريتى، ساختار و سياست ها بازمى گردد.
تقسيم ديگر همانطور كه از تعريف برآمد، موانع سلبى و ايجابى است؛ وجود مانع يا فقد مقتضى.تقسيم سوم، به موانع سببى و مسببى و موانعى كه نقش عينى و شأن معلولى دارند و احياناً تقسيم موانع، به نحو ماهوى به موانع فرهنگى، مديريتى و اخلاقى و امثال اينها.
طبعاً اين تقسيمات، ما را در تعريف و تجزيه موانع و مطالعه دقيق راهكارهاى هريك از آن ها يارى خواهد نمود.بخشى از موانع كه تأثير عمده اى را در ركود علمى و زوال توليد علم و از بين بردن نشاط علمى در يك جامعه خواهد گذاشت موانع فرهنگى است؛ موانع فرهنگى را من اينگونه تعريف مى كنم: �عوامل سلبى يا ايجابى كه به صورت عرف و يا عادات ملّى يا سلايق و علايق صنفى كه به شبه طبيعت ثانوى يا قاعده نقض ناپذير درآمده تعبير شده و در برابر پيدايش و گسترش علوم و نظرات ايجاد مقاومت مى كند.� ازجمله موانع فرهنگى، گسست تاريخى است كه ما به آن مبتلا شده ايم؛ يعنى ما هويت علمى خود را گم كرده ايم؛ از گذشته علمى خود بريده ايم، به خصوص در دانشگاه ها شما اگر مراجعه كنيد مشاهده خواهيد كرد كه صاحبنظران و صاحبان آثار علمى در حوزه علوم انسانى متأسفانه از سوابق علمى كشور و اين جامعه و امت بى اطلاع هستند، آنچه در خيال دارند و فراچنگ دارند همه معلومات و مطالب و محفوظاتى است كه از ديگران اخذ كرده اند، و نسبت به مفاهيم و معارف عميق و دقيق و خودى با ريشه تاريخى بسيار طولانى غافل و احياناً جاهل هستند.به همين جهت با بعضى نظريه ها و معارف و يا بعضى از مكاتب و مناظر كه مواجه مى شوند با تعجب و شگفتى برخورد مى كنند كه عجب چنين چيزى را در گذشته كسانى گفته بودند.در ديگر حوزه ها هم حتى تصور مى كنم اين حرف صادق است يعنى اينكه ما كلاً و مطلقاً تربيت سنتى و فلسفى را كنار گذاشته ايم و اين معلوم نيست كه كار دقيق و درستى باشد.ايران پيش كسوت تاريخى علوم انسانى در جهان است و ذخاير عميق، غنى، دقيق و قويمى كه ما در متون كهنمان داريم، سرمايه هاى عظيمى است كه مغفول مانده است.يادم هست كه مرحوم علامه جعفرى(رض) مكرر مى گفت كه تمام آرا و نظريه هاى علوم انسانى در ادبيات فارسى نهفته است و اگر جمعى باشند كه با من كار كنند من حاضرم همه اين نظريه ها را از همين ادبيات فارسى و از خلال اشعار بيرون بكشم و همين اواخر قبل از ارتحال ايشان كه خدمتشان رفته بودم با عصبانيت گفت: �من هرچه مى گويم هيچكس گوش نمى كند ما همه اينهايى را كه ديگران مى گويند در همين ادبيات خودمان نهفته داريم.� به ايشان عرض كردم كه ما هم يك جمعى را ساماندهى مى كنيم كه با تخصص هاى متنوع خدمت شما باشند و شروع كنيم ادبيات را با اين نگاه مطالعه كنيم.ما هم با بعضى از دوستان صحبت كرديم كه متأسفانه ايشان ارتحال يافتند و اين فرصت از دست رفت.
در منابع تفسيرى قرآن، معارف بسيارى نهفته است.بسيارى از افكار، ديدگاه ها، نظريه ها كه گاه نو انگاشته مى شوند را مفسران ما از آيات استخراج و تبيين كرده اند ولى با نگاه علمى امروز از باب استقراء، اين ديدگاه ها و نظريه ها، و تنقيح و ارائه دقيق و به زبان علمى و خصوصاً به زبان زمان، به اين معارف و ذخاير نگاه نمى شود، درنتيجه علوم در معارف و متون ما كه مى تواند بسيار امروز براى ما كارساز باشد، خفته و نهفته است.بعد گاه كسانى از مسؤولين مراجعه مى كنند كه چه كنيم درحاليكه ذخيره و خزانه پر است اما مراجعه نمى شود.
فقدان طلب و تقاضا مانع فرهنگى ديگر است، كدام مسؤول تصميم گير در اين كشور پيش از اينكه بخواهد تصميم بگيرد به يك متخصص علوم انسانى در حوزه مرتبط مراجعه مى كند؟ وزارت مسكن ما كى به يك جمع اهل نظر در حوزه علوم انسانى خصوصاً كسانى كه در اين حوزه با نگاه دينى صاحب نظر هستند، مراجعه مى كند كه معمارى و شهرسازى و باغ آرايى ما بر چه اساس و چگونه باشد؛ و در حوزه اقتصاد ما چه ميزان متوليان امور ما، وزارت اقتصاد و دارايى، سيستم بانكى و دستگاه هاى تصميم گير و مجرى حوزه اقتصاد و تجارت و بازرگانى ما، به اهل نظر مراجعه مى كنند و چقدر خودشان اهل نظر هستند؟ كافى است شما به فهرست كسانى كه توليت امور را در حوزه هاى علمى و البته غيرانسانى دارا هستند، مراجعه كنيد و تخصص هاى آنها را با مسؤوليتشان بسنجيد.از آغاز پيروزى انقلاب، البته سال هاى اول را قبول داريم كه شرايط خاصى بوده، اسامى ديپلمات هاى ما كه به عنوان سفير به كشورها رفتند را فهرست كنيد و تحصيلات آنها را ببينيد، كه چقدر با تخصصى كه بايد داشته باشند ارتباط دارد و تا چه اندازه به علوم سياسى و اسلامى آشنايى دارند؛ پزشك است، مى شود وزير، مهندس است مى شود سفير و به همين ترتيب.همه اينها جايگاه خودشان را دارند اما در امر مديريت و مناسبات و تنظيم روابط و مسائل اجتماعى و سياسى در اين حوزه ها، به متخصص در حوزه علوم انسانى نياز داريم، اما چنين نيست.
تصميم گيرى هايى كه انجام مى شود و متأسفانه تحقق پيدا مى كند، اگر با مبادى نظرى و معقول ما سنجيده شود مشاهده مى شود كه تفاوت چقدر زياد است.نظام بانكى ما چگونه عمل مى كند؟ براساس قانونى كه در كوران انقلاب و در آغاز تصدى امر جامعه و حكومت و سياست به عنوان يك كار مقطعى و مبتنى بر احكام اضطرارى و ثانوى تنظيم شده، قانون بانكدارى بدون ربا؟ اين در يك مقطعى بوده كه ما استنباط نمى كرديم، چون حكم و كل را كسى از ما سؤال نمى كرد، و مسؤوليت نظام بانكى با ما نبود، فقيه ما مطالعه و آگاهى نداشت و افتاء نكرده بود.در يك موقعى اين كار شده بود، هنوز هم اين سيستم دارد انجام مى شود و اجرا هم ناقص است و عملاً خيلى از مردم ربا مى خورند، آيا نمى توانستيم در اين ۲۷ سال يك سيستم و مدل بانكدارى اسلامى طراحى كنيم كه مبتنى بر مبانى خودمان باشد و براساس منطق اجتهاد استنباط شده باشد، و مطابق با فقه زنده و فعال و كارساز و اداره كننده باشد؟ مى توانستيم؛ البته در اينجا من لازم مى دانم كه از فقيهان هم گله كنم ولى بيشتر از مديران چون به فقيهان اصلاً مراجعه نمى شود.ما فقيه نيستيم، ولى در مقام اجرا مشكلات سيستم هاى بانكى را گفتيم و هم مدل و الگوى بديل پيشنهاد داديم، يك نفر از عناصر بانكى كه مطلع هستند كه اين تحقيقات هم انجام شده و محققان اين تحقيقات را هم مى شناسند، مراجعه نكرده كه شما چه مى گوييد؟ و چگونه مى شود اين مدل بانكدارى اسلامى را پياده كرد؟
سومين مانع، خودباختگى و غيرپرستى و شيفتگى نسبت به نظريه ها و ديدگاه هاى غيرخودى است كه به يك بيمارى و آسيب و يك مانع فرهنگى درونى تبديل شده و هرآنچه را كه از بيرون فرامى رسد علمى و هر تحقيقى كه ارجاع به متون غيرفارسى و احياناً غيرعربى داشته باشد علمى مى پنداريم.شما بهترين مطلب را ارائه كرده باشيد اما ارجاع انگليسى نداشته باشد علمى نيست و اين يك آفت و مشكل است.يعنى اينكه اگر خود شما توليد كرديد ارزش ندارد اما اگر توليدات ديگران را وام گرفتيد و عرضه كرديد اين كار ارزش دارد و علمى است.
چهارمين آسيب ديدگى، عنصر اعتماد به نفس در افق ملى، و همچنين در همه افراد جامعه است.
پنجمين مانع، اسطوره شدن نوابغ و اين توهم كه فقط نابغه نوآور است؛ كه اين چنين نيست.همه نابغه اند و بايد نبوغ آنها كشف شود.ما دو شخصيت بزرگ متفكّر و مقلّد علم در عصر خودمان داريم، شهيد صدر و شهيد مطهرى، شهيد صدر نابغه است اما به نظر من شهيد مطهرى نابغه نيست اما توليد شهيد مطهرى بيش از شهيد صدر است.شهيد صدر به استناد نبوغش متفاوت حرف مى زند، اما شهيد مطهرى غنى تر حرف مى زد.لهذا اين تصور كه حتماً كسى بايد نابغه باشد تا توليد علم كند مانع بزرگى است و پيشاپيش افراد را از كار بازمى دارد.
ششمين مانع، حجاب معاصرت است تا كسى زنده است به او توجه نمى شود، چون معاصر است.براى فردى كه از دنيا رفت بنياد تأسيس مى كنيم و هرچه با او فاصله مى گيريم تازه مى فهميم كه چه كسى است.
هفتمين مانع، سنت زدگى، كهنه گرايى و ميراث پرستى است؛ ضمن اينكه من بشدت ملتزم هستم به ميراث علمى خودى؛ اما افراط در آن هم مانع است.هرآنچه داريم مقدس نيست .
هشتمين مانع، شخصيت زدگى و پيرپرستى است؛ جوان ها گاهى حرف هاى دقيق ترى مى گويند؛ گاهى بعضى جوان ها حرف دارند، بايد حرف هاى آنها را شنيد.فقر جرأت و خود سانسورى كه به اختناق سفيد تعبير مى كنم.
نهمين مانع، فقر سنت نقد و تضارب آرا است؛ و دهمين مانع سياست زدگى است؛ هرچه مى گوييد به يك جناح گره مى خورد بعد مى گويند اين دارد نظريه را تئوريزه مى كند كه اين بزرگ ترين مانع است.
مانع يازدهم، فرو بردن رسم تكريم و روح قدرشناسى از صاحبنظر است كه متأسفانه به اندازه يك فوتباليست هم يك مبتكر قدر و منزلت ندارد.
فقدان عرف تعلّم و تبادل علمى و كار گروهى در تحقيق كه من گاهى مثال زده ام كه دو بزرگ در يك شهر چند ده سال زندگى مى كنند و هيچ گاه بين اين دو بزرگ يك نشست علمى صورت نمى گيرد و اگر روزى اين اتفاق رخ دهد، يك نقطه تاريخى مى شود.

فرهنگ فارسی و مسلمانان یون نن


. بعلت تسهیلات حمل و نقل بین المللی ، در قرن 7 قبل از پیدایش دین اسلام ، ملتهای یون نن از طریق برمه ، ویتنام ، تایلند با هند ، فارس و عربستان به مبادلات اقتصادی و فرهنگی می پرداختند. در آن زمان ارتباط بین فارس قدیم و ناحیه یون نن برقرار بوده و از اوایل قرن 7 پس از ظهور دین اسلام در شبه جزیره عربستان تا قرن 13 (زمان لشگرکشی مغولها به مناطق غرب ) تعداد زیادی از مسلمانان فارس در آسیای غربی و کشورهای آسیای میانه ( که دیگر فارسی شده بودند) ، بدنبال غلبه مغولها بر کشور دالی و دودمان سونگ جنوبی وارد یون نن شده و از این به بعد دین اسلام در یون نن بطور گسترده رواج یافت. طی مدتی طولانی از زمانهای یوان و مینگ و چینگ و جمهوری چین تا امروز، این جاده ابریشم قدیم جنوب غربی به جاده مهمی تبدیل شده است که مسلمانان یون نن با مردم کشورهای آسیای جنوب شرقی به مبادلات اقتصادی فرهنگی بپردازند و به زیارت مکه بروند. این مقاله بر اساس نتایج پژوهش های پیشینیان ، در 3 زمینه باستان شناسی و تاریخی و فرهنگی ، فرهنگ درخشان فارسی و اسلامی قدیم و روابط دیرینه تاریخی بین مسلمانان فارس و یون نن را بیان می کند تا با مرور گذشته دوستی سنتی را گسترش داده و مبادلات اقتصادی فرهنگی بین مردم دو کشور چین و ایران در قرن 21 رابه پیش ببرد.

فصل باستان شناسی: مجسمه " آدم کشور فارس" در غار شی بائو شان واقع در ناحیه جیان چوان ( Jian chuan )
از آثار کشف شده از زیر خاک می توان استنباط کرد که مبادلات اقتصادی فرهنگی بین هند در آسیای جنوبی و فارس در آسیای غربی و یون نن در چین ، خیلی قدیمی و در زمان بهار و پاییز چین ( در حدود سال 765 تا 477 قبل از میلاد ) آغاز شده بود. در سال 1975 ، در لی جیا شان شهرستان جیانگ چوان واقع در 60 کیلومتری شرق کون مینگ ، یک مروارید مغز استخوان قرمز از مقبره شماره 24 گورستان زمان بهار و پائیز چین بیرون آورده شد که به نظر باستان شناسان ، این نوع مروارید در حوزه رودخانه هند و ناحیه آسیای غربی تولید می شد. همزمان در مقبره شماره 7 شی زای شان شهرستان جین نینگ واقع در شرق دریاچه دیان چی یک دگمه نقره بشکل سپر با تصویر ببر با بال کشف شد. بنظر باستان شناسان و هنرمندان ، این دگمه با تصویر ببر با بال از فارس آمده و بیشتر در فارس وهند رایج بوده است. وجود " جاده سی چوان هند " و آثار باستانی کشف شده نشان می دهد که مبادلات اقتصادی فرهنگی بین یون نن و هند و فارس دیرپا بوده است. در زمانهای تانگ وسونگ ، دو حکومت نیمه مستقل محلی یعنی کشور نان زائو ( 649 � 936 م )و کشور دالی ( 937- 1253 م ) توسط نیاکان ملت ای و ملت بای در یون نن تاسیس شدند. مرکز سیاسی اقتصادی و فرهنگی آنها در شهر قدیم دالی بود. در طول 6 قرن ، شهر دالی یکی از 14 شهر بزرگ جهان در آن زمان و مرکز رفت و آمد و شهر بزرگ تجاری بین المللی محسوب می گردید که کشورهای آسیای جنوب شرقی ، آسیای جنوبی و آسیای غربی را بهم پیوند داده بود. جاده سی چوان هند در آن زمان راه عبور بوداییان هند و مسلمانان فارس ، عرب و کشورهای آسیای میانه در جهت انجام فعالیت های تجاری و جنگی در یون نن بود. پس از زمانهای یوان و مینگ ، بدنبال افزایش جمعیت مسلمانان یون نن ، این جاده قدیم بغیر از مبادلات اقتصادی فرهنگی به راه عبور مسلمانان یون نن برای رفتن به زیارت مکه تبدیل شد. این وضع تا امروز ادامه دارد.
یکی از شواهد مهم باستان شناسی در زمینه مبادلات اقتصادی فرهنگی بین یون نن و فارس قدیم مجسمه سنگی " آدم کشور فارس " در غار شماره 9 شی بائو شان شهرستان جیان چوان است که این مجسمه تاکنون همچنان باقی مانده است.
شهر دالی شهر مهم غرب یون نن در زمانهای تانگ و سونگ مرکز سیاسی اقتصادی و فرهنگی استان یون نن و کانون رفت و آمدها بود که منطقه جنوب غربی چین باید از طریق آن با آسیای جنوب شرقی ، آسیای جنوبی و آسیای غربی ارتباط برقرار می کرد. غار شی بائو شان در داخل شهرستان جیان چوان ، غار هنری باقی مانده از زمانهای نان زائو و دالی است و این غار و " نقاشی جانگ شنگ وین ( Zhang sheng wen ) " خلق شده در همان زمان ، نشان زنده مبادلات دوستانه اقتصادی فرهنگی بین ملیت های یون نن و مردم کشورهای آسیای جنوب شرقی ، آسیای جنوبی و آسیای غربی از جمله برمه ، ویتنام ، لائوس ، تایلند ، کامبوج ، هند و فارس می باشند. در غارهای شی بائو شان ، مجسمه های سنگی وجود دارد که بر اساس شکل بودای هند و مسافران ملتهای دریای جنوبی و فارس در آسیای غربی ساخته شده اند. در غار شماره 9 یک مجسمه بعنوان " آدم کشور فارس " باقی مانده است. از دهه 70 قرن 20 ، دانشمندان داخل چین و یون نن در این باره بررسی و تحقیق کرده اند. برجسته ترین محقق آنها آقای وانگ پائو شنگ ( Wang pao sheng) دانشمند دالی است. او در سال 1970 در باره غارهای شی بائو شان بررسی و تحقیق جامعی انجام داد. او در مقاله ای تحت عنوان " تحلیل مجمسه آدم کشور فارس در غار شی بائو شان شهرستان جیان چوان یون نن" نوشته است:
" غار" آدم کشور فارس " غار شماره 9 واقع در ناحیه شی زی گوان شی بائو شان شهرستان جیان چوان است. بلندی غار 140 سانتیمتر و عرض آن 90 سانتیمتر است. این مجسمه روی یک سنگ بنفش شیب دار واقع در پایین پرتگاه تراشیده شده بود. طول بدن 92 سانتیمتر است و صورت آن تخریب شده و واضح نیست، ولی چشم عمیق و بینی آن بطور مبهم تشخیص داده می شود. کلاهی بشکل نیم قوس بسر دارد و در لبه کلاه شاید زینت بشکل مروارید آویخته شده است. بند کلاه پیچیده ، مویش مجعد و لباس بزرگ پوشیده است. حاشیه پائین لباس در اثر وزش باد به حرکت درآمده است. شانه راست خراب شده و شانه چپ و نشیمنگاه کامل و سالم است. دست چپ مجسمه در بالا و دست راست در پایین است. تنه درختی را محکم بدست گرفته که قسمت بالای تنه درخت نازک و قسمت پائین آن کلفت است. شاید این تکیه گاه " آدم کشور فارس " باشد. پارچه لباس، ابریشم قدیمی است و لباس کوتاه و تنها به زانو رسیده است و کمر با یک بند ابریشم بسته شده و روی آن زینت وجود ندارد. مجسمه چکمه پوستی به پا دارد. چکمه راست 6 سانتیمتر و چکمه چپ خراب شده است. در قسمت بالای سمت راست مجسمه عبارت " آدم کشور فارس " تراشیده شده که اندازه حروف یکی نیست. قطر هر واژه چینی در حدود 10 سانتیمتر است و سطح هنری خوشنویسی آن بالا نیست."
آقای وانگ پائو شنگ بر اساس صورت لباس و زینت های مجسمه دو نظر ابراز کرده است:
1- کلاه آدم کشور فارس بشکل نیم قوس است. هر چند لبه آن روشن نیست ، ولی زینت هایی بشکل مروارید بر آن آویخته شده و بند آن دراز است. از نظر ویژگی ، این کلاه با کلاه زمان سلسله ساسانی فارس شبیه است. لازم بذکر است که نویسنده در غار دوم ناحیه شی جونگ سی مشاهده کرد که گارد مخصوص هفتم ایستاده در دست راست شاه نان زائو نیز صورت آدم مناطق غربی دارد. چشم آن عمیق و بینی اش بلند است. کلاه بشکل قوس به سر گذاشته و بر لبه کلاه زینت های بشکل مروارید آویخته شده است. گلدان گرانبهایی را محکم بدست گرفته که از نظر شکل محصول کشور نان زائو و چین در زمان تانگ نمی باشد. ویژگی های فوق الکذکر به ویژگی آدم کشور فارس در غار نهم نزدیک است که برای تحلیل روابط نان زائو با کشورهای آسیای غربی از جمله فارس مفید می باشد. 2- تکیه گاه دست آدم کشور فارس شاید عصای مورد استفاده آخوندها باشد. طبق بررسی ، محمد پس از تاسیس دین اسلام در اوایل قرن 7 در صحرا شاخه درخت خرمایی را محکم بدست گرفت و تعلیمات مذهبی برای پیروانش را تبلیغ کرد. این داستان در میان مسلمانان مشهور است و این چوب ،عصا خوانده شده است. آخوند هنگام وعظ در نماز جمعه نیز دست به عصا تعلیمات مذهبی را تبلیغ می کند. اگر نظر نویسنده مبنی بر " عصا" تایید شود ، می توان نشان داد که رسوم مذهبی فارس قدیم مورد توجه اهالی یون نن در آن زمان قرار گرفته است.
آقای وانگ پائو شنگ با مراجعه بسیار به مدارک تاریخی سرانجام اظهارنظر کرد که مجسمه " آدم کشور فارس " نشان می دهد که مسلمانان مناطق غربی در زمانهای نان زائو و دالی وارد ناحیه غرب یون نن شده بودند.
آقای وانگ پائو شنگ علاوه بر مجسمه " آدم کشور فارس " از غار شی بائو شان جیان چوان ،در باره دو مجسمه " مستخدم فارس زانو بر زمین زده " کشف شده در مقبره قدیم معبد جو لین شهرستان یانگ بی در سال 1980 و 16 تمثال شاه از " نقاشی جانگ شنگ وین " تحقیق کرده و گفته است... از نظر ویژگی دو مجسمه مستخدم زانو به زمین زده ، باید تازی یا فارسی باشند. در میان 16 تمثال شاه ، آنکه چشم عمیق و بینی بلند و موی فردار دارد شاید شاه فارس باشد. بسیاری دانشمندان یون نن نیز معتقدند که آن مجسمه شاهدی تاریخی است که دین اسلام در زمانهای نان زائو و دالی وارد ناحیه غرب یون نن شده بود.
از اکتشافات باستان شناسی در یون نن می توان استنباط کرد که حداقل از زمان بهار و پائیز چین در قرن 7 قبل از میلاد تا زمانهای تانگ و سونگ و زمانهای نان زائو و دالی ، ناحیه یون نن با هند و فارس قدیم مبادلات اقتصادی فرهنگی خیلی زیاد داشته است.
تاریخ: ورود سید اجل به یون نن موجب فارسی شدن مسلمانان یون نن شد.
با ورود به قرن 13 میلادی، رفت و آمد بین یون نن و فارس وارد مرحله مهمی در تاریخ شد. تعداد زیادی از مسلمانان ملتهای آسیای میانه همراه نیروهای مغول از غرب به شرق وارد چین شده و در لشگرکشی نیروهای مغولی به دار و دسته کشور دالی یون نن شرکت کردند و بعنوان مقام نظامی ،کارگر ، تاجر ،دانشمند، واعظ اسلامی اعزام شده از طرف حاکمان مغولی ، وارد یون نن شدند. در این میان مشهورترین شخصیت سید اجل شمس الدین سیاستمدار مسلمان هوی بود که در بخارا واقع در شرق امپراطوری فارس قدیم متولد شده بود.
بنوشته کتاب " تاریخ یوان. بیوگرافی سید اجل شمس الدین " ، " سید اجل شمس الدین عمر نام داشت و مسلمان هوی و از نوادگان پیغمبر بود. سید اجل به معنی ، نجیب زاده است." آقای بای شوو ای تاریخدان مشهور مسلمان هوی چین پس از مطالعات زیاد اظهار داشت: " سید اجل لقب محترمانه ای مخصوص فرزندان محمد بوده و به معنی نجیب زاده افتخارآمیز است. عمر نام اصلی و شمس الدین بمعنی آفتاب مذهبی است." منظور از پیغمبر در زبان فارسی محمد است. منظور از " سید" فرزندان علی در شاخه حسین می باشد. حسین پسر دوم علی خلیفه چهارم و علی شوهر فاطمه دختر محمد پیغمبر بود. علی دو پسر داشت پسر بزرگ حسن که فرزندانش توسط مسلمانان به لقب شریف و پسر دوم حسین که فرزندانش توسط مسلمانان به لقب سید خوانده می شوند. بر اساس مدارک تاریخی شجره نامه های باقی مانده در چین ، می توان تعیین کرد که خانواده سید اجل در واقع فرزندان هم خون شاخه حسین پسر دوم علی داماد محمد پیغمبر و خلیفه چهارم بوده اند.
محافل تاریخی چین همه می دانند که زمان یوان زمان اوج ورود مسلمانان ملتهای مناطق غربی ، همراه مغولها، به چین و گسترش دین اسلام در چین بوده است. مناطق غربی بطور کلی به کشورهای عربی ، فارس در آسیای غربی و آسیای میانه اشاره دارد و مسلمانان مناطق غربی در کتاب رسمی دودمان یوان بطور کلی " هوی هوی " خوانده شده اند. آنها پس از ورود به چین ، با مردم ملتهای هان ، مغول و اقلیت های ملی ازدواج کرده و سرانجام در اواخر یوان و اوایل مینگ به مسلمانان چین تبدیل شدند. در روند لشگرکشی نیروهای مغول به دودمان سونگ جنوبی ، یون نن پایگاه عمده استراتژیکی در جهت محاصره نیروهای سونگ جنوبی بود. در سال 1253، قوبیلای قاآن بعنوان ولیعهد با اولیانگ خه ته فرمانده نیروهای مغول، صدهزار نفر سرباز از نیروهای مشترک مغولی و هوی هوی بسیج کرد که کشور دالی را اشغال کنند. سپاهیان مسلمان هوی مناطق غربی به همراه نیروهای مغول در لشگرکشی شرکت کردند و سپس پاسداری شهرهای مهم نظامی غرب و میانه و جنوب یون نن را برعهده گرفتند. آنها قدیمی ترین نیاکان مسلمانان یون نن بودند. در زمانی که سید اجل شمس الدین امور مهم نظامی و سیاسی یون نن را اداره می کرد بعداً که نصرالدین پسرش و حسین نوه اش این امور را بر عهده گرفتند،مسلمانان ملتهای فارس و آسیای میانه بعنوان همراهان و وابستگان سید اجل و فرزندانش وارد یون نن شده و به صفوف نیاکان مسلمانان یون نن پیوستند. بنا به مدارک تاریخی چین و شجره نامه های قدیم ملت هوی یون نن و گفته های شفاهی مردمی ، نیاکان مسلمانان یون نن بیشتر از بغداد و خراسان در آسیای غربی و بخارا و خوارزم در آسیای میانه آمده بودند. این مناطق بغیر از بغداد قبل از قرن 13 عمدتاً سرزمین امپراطوری فارس قدیم بوده و مردم از زبان فارسی استفاده می کردند. فرهنگ فارس قدیم فرهنگ رایج آن مناطق بوده و در آنها تاثیر عمیقی داشته است. در واقع آن مناطق از زمان قدیم تاکنون به دایره فرهنگ فارس تعلق داشته اند. به عبارت دیگر " هوی هوی " های مناطق غربی وارد شده به یون نن در زمان یوان بیشتر مسلمان فارس شده ( Persian ized Muslims ) بوده اند. فرهنگ آنها رنگ شاخص فارسی � اسلامی داشت. رنگ فارسی فرهنگ تاکنون ادامه یافته و در جامعه مسلمانان یون نن امروز باقی مانده است.

فرهنگ: میراث فرهنگ فارسی باقی مانده در جامعه مسلمانان یون نن
فرهنگ فارسی � اسلامی قدیم در جامعه مسلمانان یون نن هنوز بمقدار زیادی باقی مانده و می توان گفت در همه جا یافت می شود. فرهنگ فارسی باقی مانده در جامعه مسلمانان یون نن بیشتر در زمینه های فرهنگ مذهبی ، عید ملی هوی، روش فعالیت های اقتصادی ، آداب و رسوم و زندگی روزمره و غیره ظاهر می شود.
در زمینه فرهنگ مذهبی ، مسلمانان یون نن هر چند پیرو مذهب حنفیه بوده اند، ولی از زمان قدیم تاکنون برای اسامی 5 نماز یومیه از زبان فارسی استفاده می کنند، یعنی نماز بامداد ، نماز پیشین ، نماز دیگر ، نماز شام و نماز خفتن. آخوند در آموزش مسجدی مسلمانان یون نن ، از زمان قدیم نه تنها زبان عربی را به کودکان یاد داد تا " قرآن " و حدیث را مطالعه کنند، بلکه زبان فارسی را نیز تدریس می کرد تا دانش آموزان شعر فارسی ، فلسفه و منطق وتصوف فارس را تحصیل کنند. مقدار زیادی از قابهای چوبی برای چاپ کتب درسی زبان فارسی در آموزش مسجدی همچنان در انبار کتابهای مقدس در مسجد نان چنگ واقع در خیابان عدالت شهر کون مینگ نگهداری می شود. ما لیان یوان استاد آموزش مسجدی مسلمانان یون نن در اواخر چینگ ، فلسفه صوفی را کتاب درسی دانش آموزان کلاس های بالا قرار داد و این کتاب درسی به زبان فارسی تاکنون همچنان در میان مردم ملت هوی یون نن باقی مانده است. افکار فلسفی و مکتب صوفی بر استادان مهم آموزش مسجدی مسلمانان یون نن از جمله ما فو چو و ما لیان یوان تاثیر زیادی گذاشته بود.
از آنجا که مسلمانان یون نن در زندگی مذهبی دائماً از زبان فارسی استفاده می کردند و کتاب درسی زبان فارسی همیشه مورد استفاده آموزش مسجدی قرار می گرفت و استادان آموزش مسجدی از افکار مکتب صوفی اسلامی فارس متاثر بودند، می توان گفت که نیاکان مسلمانان هوی یون نن بیشتر از منطقه فارس یا آسیای میانه فارسی شده آمده بودند.
در عیدهای مذهبی ملی ، مسلمانان یون نن ، علاوه بر عید فطر و عید قربان برای یادآوری فاطمه دختر محمد و همسر علی خلیفه چهارم دین اسلام نیز جشن می گیرند. در فعالیت های اقتصادی ، مسلمانان یون نن دوست دارند با استفاده از اعداد زبان فارسی چانه بزنند. مسلمانان یکدیگر را " دوست " می خوانند. آخوند هوی در مراسم و جشن ها مانند مراسم ازدواج تخم هنداونه ، بادام زمینی ، قند و چند تا سکه بسوی تازه داماد و تازه عروس می اندازد تا به آنها تبریک بگوید و پس از ازدواج بطور سعادتمند زندگی کنند و بزودی بچه دار شوند. در مراسم تشییع جنازه ، خویشاوندان مرده معمولا طبق وصیت مرده تعدادی سکه و پول به خویشاوندان و دوستان شرکت کننده در مراسم هدیه می دهند. گفته اند که همه این آداب و رسوم مسلمانان یون نن از فارس یا آسیای میانه قدیم فارس شده که محل تولد نیاکان آنها بوده سرچشمه گرفته است.
در فرهنگ فارسی باقی مانده در جامعه مسلمانان یون نن پدیده خاصی وجود دارد: در زبان ملت دای ( Dai ) در ناحیه سی شوانگ بان نا ( Xi shuang ban na) مسلمانان یون نن Pashi یا Pathi و در زبان برمه ای Panthay یا Pansee خوانده می شوند. این نام در واقع نام قدیم مسلمانان فارس بود. در قرون میانه هندیان و برمه ها تاجر فارس را Farsi یا Pars می خواندند. طبق مدارک تاریخی چین ،قبل از قرن 7 میلادی ، جاده ابریشم دریائی معروف جهان که از خلیج فارس از طریق منطقه آسیای جنوب شرقی به سواحل دریای جنوب شرقی چین می رسید ، همیشه تحت کنترل تجار فارس قرار داشت. مردم هند ، برمه ، تایلند ، ویتنام ... با فعالیت های تجار فارس آشنا بودند. طبق مدارک تاریخی هند، از قرن 8 تا قرن 10 ، عده ای از زرتشتی هایی که میل نداشتند به دین اسلام ایمان بیاورند به سواحل غرب دریای هند مهاجرت کردند. هندیان در آن زمان آنها را پارسی ( Parsi ) نام نهادند و این نام تاکنون همچنان مورد استفاده می باشد. Pashi یا Pathi در زبان ملت دای معنی خاصی دارد. به گفته پرفسور دائو شی شون ( Dao shi xun ) کارشناس زبان دای ، Pashi یا Pathi در زبان دای قدیم بمعنی تاجر، واسطه و مالیات بود. این معنی با واقعیت تاریخی مسلمانان هوی وارد شده به یون نن از زمان یوان مطابق است که در زمانهای مینگ و چینگ بیشتر مشغول تجارت کاروانی در یون نن و کشورهای آسیای جنوب شرقی بودند. در زمان قدیم ، آنهائی که از طریق دریا و قاره هند برای تجارت و بازرگانی وارد برمه و چین می شدند، بیشتر مسلمان فارس بودند. لذا برمه ای ها مسلمانان فارس را تاجر یا پاشی(Pashi ) نام گذاشتند. از این جهت می توان استنباط کرد که معنی واژه Pashi یا Pathi در زبان دای و Panthay یا Pansee در زبان برمه ای، مسلمان فارس است. در زمان قدیم هندیان تجار مسلمان فارس را پارسی ( Parsi ) خواندند و زبان دای و زبان برمه ای از این واژه استفاده کرد ولی صدای آن را کمی تغییر داد. در قرن 18 ، پس از ورود استعمارگران انگلیسی به آسیای جنوب شرقی ، این واژه لاتینی شد و به Panghse Pasi Parsi Pathi Panse Panthee Panthey Panthay تبدیل گردید. ولی معنی هسته ای آن یعنی " مسلمان " هرگز تغییر پیدا نکرد. اما پس از قرن 18 ، معنی واژه Panthay در زبان برمه ای محدود شد و بر مهاجرین هوی وارد شده از یون نن به برمه و مسلمانان هوی ساکن شده در یون نن دلالت پیدا کرد.
از توضیحات مذکور می توان استنباط کرد که مبادلات اقتصادی فرهنگی بین فارس و هند و منطقه یون نن چین از زمان قدیم بصورت گسترده آغاز شد و فرهنگ فارسی ـ اسلامی نقش مهمی در شکل گیری جامعه مسلمانان هوی یون نن ایفا کرد.

بخش پایانی: فرهنگ فارسی و مسلمانان یون نن
استان یون نن چین با فارس در آسیای غربی 10 هزار " لی " فاصله داشت، ولی " جاده سی چوان هند" قدیم دو منطقه را به هم وصل کرده بود و از زمان بهار و پائیز چین ( قرن 7تاقرن 4 قبل از میلادی) ، تجار فارس از جاده سی چوان هند برای انجام فعالیت ها و مبادلات اقتصادی وارد ناحیه یون نن می شدند. این جاده قدیم پلی برای رفت وآمد اقتصادی و فرهنگی بین مردم دو کشور در زمان قدیم ایجاد کرده بود. پس از ورود به قرن های 7 و 8 ، همزمان با سیاست درهای باز چین در زمان تانگ و شکوفائی اجتماعی اقتصادی در زمان سونگ ، تجار فارسی و تازی که در تجارت و بازرگانی ماهر بودند پی درپی وارد چین شدند و در سرزمین نان زائو و دالی واقع در منطقه جنوب غربی چین اثر پای آنها پیدا است. مجسمه سنگی و مجسمه سفالین آدم فارس کشف شده در یون نن تاریخ دیرینه روابط بین دو منطقه را بخوبی نشان می دهد. در قرن 13 در زمان یوان ، لشگرکشی مغولها به مناطق غربی موجب توسعه روابط چین با مناطق غربی و ورود مسلمانان فارس و ملت های فارس شده آسیای میانه به چین شد. پس از سال 1273 ، بدنبال لشگرکشی مغولها به یون نن و اطراف آن ، قوبیلای قاآن امپراطور دودمان یوان سید اجل شمس الدین سیاستمدار مشهور مسلمان هوی را که محل تولد نیاکانش در بخارا بود به مقام استانداری یون نن منصوب کرد و تعداد زیادی از مسلمانان فارس و مسلمانان ملتهای فارس شده آسیای میانه نیز وارد یون نن شدند و 5 پسر و 23 نوه سید اجل در یون نن زندگی می کردند. آنها با اجرای قانون و مقررات اسلامی و رعایت " قرآن " و حدیث با ملتهای برادر خود در یون نن همکاری کرده و خدمات شایسته ای برای دفاع از منطقه مرزی و توسعه آن انجام دادند و سرانجام به ملت هوی ، یکی از اعضای برجسته خانواده بزرگ چند ملیتی در فلات یون نن ، تبدیل شدند. هر چند از زمان ورود نیاکان مسلمانان فارس و فارسی شده به یون نن بیش از 700 سال گذشته است ، ولی فرهنگ و آداب و رسوم اسلامی با ویژگی فارسی تاکنون همچنان بطور آشکار باقی مانده است. از توضیحات 4 بخش این مقاله می توان دریافت که فرهنگ فارسی � اسلامی دیگر به یک ژن اجتماعی � فرهنگی ( ( Socio callural gene مسلمانان هوی یون نن تبدیل شده است. روابط دیرینه تاریخی فرهنگی مسلمانان فارس ( ایران ) و مسلمانان هوی یون نن و نسبت خونی آنها ، میراث گرانبهائی در مبادلات اقتصادی فرهنگی بین مردم دو کشور می باشد که باید این میراث را خیلی گرامی بداریم.

نقش تربیت در نهادینه کردن دموکراسی


به این معنی که انسان به عنوان واحد موثر اجتماعی اساسی ترین مفاهیم اجتماعی (که در بازسازی روابط در سطح کلان نقش حیاتی دارند) را از خانواده و در خانواده یاد می گیرد. دیگر مراکز یادگیری عبارتند از مسجد و مدرسه. برخلاف تصور رایج بنظر بنده دانشگاه نقش اساسی در آموزش مفاهیم پایه اجتماعی بازی نمی کند، چراکه مفاهیم بنیادی در سنین کودکی در ناخودآگاه فرد شکل یافته است و در دانشگاه این مفاهیم فقط شکل تئوریک پیدا می کنند یا آنکه یک مفهوم بدوی با یک تئوری مدرن زرق و برگ می یابد. اما یادگیری و بیان این تئوریهای مدرن در دانشگاه عملا بر رفتار نهادینه شده فرد که در دوران کودکی وجود فرد را به تسخیر درآورده، تاثیری نمی گزارد. چه بسا در جامعه ما این تجربه به خوبی قابل مشاهده است طوریکه افرادی با ظاهر مدرن و دانشگاه رفته، عملکردی نا هنجار و بدوی دارند. درک این مسائل شروع رسالت روشنفکران برای یافتن راه حل است.
برای رفع مشکل یک سیستم قدم اول شناخت سیستم است. هر چه این شناخت کاملتر و عالمانه تر باشد امکان یافتن راه حل کلیدی بیشتر است. هدف ما در این مقاله یافتن همین راه حل کلیدی برای تحول سیستم اجتماعی افغانستان از حالت متوقف به حالت پویا است. جامعه از جزء موثری به نام فرد تشکیل یافته است. به رسمیت شناختن این جزء موثر در رقم زدن هویت سیستم، امری بدیهی است طوریکه سایر عوامل از جمله عوامل خارجی در مقایسه با آن بسیار کمرنگ می نماید.
این عامل موثر یعنی فرد را از نظر کارکرد مورد تحلیل قرار می دهیم. از زمان تولد تا هنگامی که یک فرد به یک عامل موثر تبدیل می شود معمولا به 25 سال وقت نیاز است. این همان دورانی است که فرد آموزش می بیند تا به یک عامل موثر تبدیل گردد. در حکومت هایی که بر تاریخ معاصر ما گذشته است کمترین بها به این افراد داده شده است. به عبارت دیگر به دلایل مختلف کمترین سرمایه گذاری دولت ها روی آموزش صورت گرفته است. دلیل آن روشن است: چون که حکومتها به دلیل بی ثباتی درگیر امور گذرای روزمره بوده اند و قشر خردسال تا جوان، در حال جامعه مسلما عامل موثری به حساب نمی آید، لذا سرمایه گذاری کلانی روی این قشر صورت نگرفته است.
در این میان سنین کودکی زمانی است که انسان درک اساسی از محیط اطراف خود می یابد و مفاهیم پایه ای که تاثیر مستقیم بر روابط اجتماعی دارند را می آموزد، یا آنکه باید بیاموزد ولی آموزشی داده نمی شود. بطور مثال این مفاهیم عبارتند از: اختیار، عدالت، نظم، تدبیر و رعایت حقوق دیگران. در نگاه اول این مفاهیم بسیار پیچیده می نماید طوریکه یاد گرفتن آنها آنهم در سنین کودکی شاید غیر ممکن به نظر برسد. باید اعتراف کنم اگر من هم به طور مستقیم چگونگی آموزش این مفاهیم پایه در روابط اجتماعی را در کودکستانهای غربی ها مشاهده نمی کردم، پذیرفتن این سخن برایم سنگین بود. در غرب خانواده و خصوصا کودکستان کودک را در شناخت صحیح جهان اطراف کمک می کند و درک قوانین پایه اجتماعی (به طور مثال احترام به حقوق دیگران) که باعث شکل پذیری یک جامعه پایدار می گردد را از راه های بسیار ساده (از جمله بازیها و واکنش حساب شده به رفتار کودک) امکان پذیر می کند.
من با این حساب ایمان دارم که مهمترین زمان در تشکیل شخصیت اجتماعی فرد سنین کودکی است و در جامعه ما بزرگترین نقش را خانواده بازی می کند. پس از آنکه شخصیت اجتماعی فرد شکل گرفت سرمایه گذاری برای نهادینه کردن این مفاهیم پایه از جمله دموکراسی کاری است عبث و بیهوده. نتیجه این آموزش بیهوده آن خواهد بود که بطور مثال فرد به ظاهر مترقی به جای ریش بلند از نیکتایی بهره می گیرد. خلاصه اینکه تربیت و آموزش آغاز نهادینه سازی عناصر وفاق اجتماعی از جمله دموکراسی است و رسالت روشنفکران در جامعه متوقف پروراندن امر آموزش برای پایه گزاری یک تمدن است.



چگونه کاربرد وسیع یک بازی در کودکستان در ساخت یک تمدن تاثیر مستقیم دارد؟

برای روشن شدن اهمیت موضوع مورد بحث به یک مثال ملموس پناه می بریم. در کودکستانهای غربی ها یک بازی بطور بسیار وسیعی استفاده می گردد. در این بازی کودک از قطعات و اجزا پلاستیکی و گاهی چوبی یک ساختمان، ماشین، هواپیما یا هر چیز مختلف دیگری را می سازد. بر پا کردن یا ساختن وسایل و ساختمانهای متفاوت از اجزا مشابه به کودک قدرت ذهنی معجزه آسایی می دهد، طوریکه این کودکان در سطح وسیع قدرت ایجاد یک تمدن سازنده را در آینده میابند. این بازی برای کودکان یک ساله به بالا با تنوع و اشکال بسیاری طراحی می گردد. در فارسی گاهی به این بازی خانه سازی اطلاق می گردد که شاید اسم صحیحی نباشد، چراکه کودک قدرت ساخت وسایل مختلف را از این اجزا دارد. مشکلی که اکنون در زمینه تربیت و آموزش کودکان در غرب مطرح است بازیهای کامپیوتری است. چراکه متخصصین تربیت کودک و روانشناسان کودک به هیچ وجه حاضر نیستند بازیهای کامپیوتری جای این وسیله آموزشی معجزه آسا و به ظاهر ساده را بگیرد. این بازی متنوع و ارزان به بهترین وجه قدرت خلاقیت فرد را بالا برده و مفهوم ساختن اشیاء مختلف از اجزاء مشابه را به کودک می آموزد. وقتی این بازی به صورت گروهی اجرا گردد، مفاهیمی اساسی مانند همکاری، تقسیم کار، نظم و نظایر آن به کودک از این طریق آموزش داده می شود. این مثالی است از تاثیر آموزش حساب شده بر ایجاد یک جامعه سازنده. نگاه موشکافانه به سیستم عملکرد شرکتهای عظیم سازنده محصولات پیشرفته به ما نشان می دهد که اساس کار به ظاهر پیچیده این شرکتها در قواعد بسیار ساده ولی مهمی نهفته است که کودکان غربی آن را در کودکستان از طریق این بازی آموخته اند!



طرح یک تئوری برای بررسی رشد روانی انسان

برای آنکه نقش تربیت را در نهادینه کردن رفتارهای متعادل اجتماعی مورد ارزیابی قرار دهیم، ابتدا باید با مفهوم رشد روانی انسان آشنا شویم. برای مطالعه رشد روانی انسان نیاز به یک تئوری نسبتا فراگیر داریم. مکتبهای رواشناسی فراوانی رشد روانی انسان را مورد مطالعه قرار داده اند. از میان این مکاتب سه مکتب، مصداقهای تجربیشان بیشتر از سایر مکاتب، در جامعه انسانی به ثبوت رسیده است. طوریکه روانشناسان کودک و مطالعه گران علوم اجتماعی از این مکاتب برای آفرینش سیستم های نوین آموزشی تربیتی بهره بسیار جسته اند. ابتدا به اختصار به بررسی نظریات این سه مکتب می پردازینم و سپس سعی میکنیم تا از آنها یک تئوری کاربردی برای کنکاش در موضوع مورد بحثمان بیابیم.
- مکتب روانکاوی: نظر مکتب روان کاوی در مورد رشد انسان اکنون پس از گذراندن آزمونهای زیادی در طول تاریخ روانشناسی، مورد پذیرش اکثر صاحبنظران تربیت کودک قرار گرفته است. فروید پدر این مکتب به حساب می آید. فروید و سایر هم مکتبهای او تلاش کرده اند تا رشد انسان را براساس رویدادهایی که در دوران کودکی برای او اتفاق افتاده است تحلیل کنند. طبق این مکتب، انسان به طور تصادفی و ارادی عمل نمی کند بلکه بر اساس انگیزشهای درونی، آرزوهای سرکوب شده یا ناآگاه عمل می کند. بنابراین هر رفتاری که از انسان سر میزند جبری است. فروید برای دسترسی به ناخودآگاه انسان ابتدا روش هیپنوتیزم را پیش میگیرد، بعد به تداعی آزاد و تعبیر خواب روی می آورد.
- مکتب انسان گرایی: مکتب انسان گرایی برخلاف مکتب روانکاوی قبول ندارد که رفتار انسان به طور جبری، بدون اراده او و از طریق نیروهای ناهشیار یعنی امیال و آرزوهای سرکوب شده دوران کودکی هدایت می شود. بر اساس این مکتب انسان می تواند بر سرنوشت خود اثر بگزارد یا حتی آن را کنترل کند. چون انسان آزاد است، پس می تواند زندگی، خوشبختی و بدبختی خود را به طور آزاد و با اراده خود تعیین کند. طبق دیدگاه انسان گرایی، عمده ترین عاملی که فرد را به حرکت وا می دارد نگرشی است که او به خود و دنیای اطراف خود دارد.
-مکتب رفتارگرایی: مکتب رفتارگرایی معتقد است که فرد در برابر محیط خود واکنش نشان می دهد نه اینکه به گفته روانکاوان، از درون برانگیخته میشود یا به گفته انسان گرایان، براساس اراده و اختیار خود عمل می کند. روانشناسانی چون پاولف و واتسون، رفتار را پاسخ به یک محرک در نظر می گیرند.
در اینجا قصد بر تحلیل و تعیین صحت و سقم این مکاتب نیست، بلکه می خواهیم به کمک یک میزان علمی (تئوری) برای بررسی رشد روانی انسان، نقش تربیت و آموزش را بر نهادینه شدن رفتارهای متعادل اجتماعی (از جمله رفتار دموکراتیک) بررسی کنیم. از طرفی دیگر نویسنده بر این باور است که هریک از این سه مکتب روانشناسی با وجود تضادهای ظاهری که دارند، دارای مصداقهای تجربی خود در اجتماع انسانی می باشند، لذا تلفیقی از این نظریات شاید تئوری مورد نیازمان را ارائه دهد. این نظریه را به این صورت ارائه می دهیم:
انسان تا حدود زیادی براساس انگیزشهای درونی و ناخودآگاه خود عمل می کند. زمانیکه این انگیزشها بطور قوی شکل نگرفته است، رفتار انسان بیشتر به صورت واکنش در برابر محیط بروز می کند. البته آگاهی به انسان توانایی را می دهد تا بر سرنوشت خود تاثیر بگذارد، با آنکه انگیزشهای درونی و واکنشهای محیط جهت گیری مخالفی داشته باشند.



تحلیل عوامل موثر در تعیین رفتارهای اجتماعی انسان

برای شکل گیری یک جامعه دموکراتیک افراد آن جامعه در تعاملات اجتماعی باید از خود رفتار دموکراتیک بروز دهند. برای آنکه بدانیم چگونه یک رفتار از فرد بروز می کند، عوامل موثر در تعیین رفتارهای اجتماعی انسان را تحلیل می کنیم. برای بررسی این موضوع نیاز به یک میزان علمی داریم، که در بخش قبل با پیدایش یک تئوری به این میزان علمی دست یافتیم:
�انسان تا حدود زیادی براساس انگیزشهای درونی و ناخودآگاه خود عمل می کند. زمانیکه این انگیزشها بطور قوی شکل نگرفته است، رفتار انسان بیشتر به صورت واکنش در برابر محیط بروز می کند. البته آگاهی به انسان توانایی را می دهد تا بر سرنوشت خود تاثیر بگذارد، با آنکه انگیزشهای درونی و واکنشهای محیط جهت گیری مخالفی داشته باشند.�
بر مبنای این تئوری عوامل موثر بر رفتارهای انسان عبارتند از:
1- انگیزشهای درونی و ناخودآگاه
2- واکنش در برابر محیط
3- آگاهی

در قسمت اول مقاله مراکز آموزشی مهم را اینگونه معرفی کردیم:
1- خانواده
2- مسجد
3- مدرسه

حال به اختصار بررسی میکنیم که چگونه عوامل موثر بر رفتار انسان در هر یک از مراکز آموزشی نقش خود را ایفا می کنند. به عقیده بنده این موضوع با توجه به شرایط فعلی جای بحث بسیار دارد که ما آنرا به متخصصین این امر یعنی روانشناسان کودک و عالمان علوم اجتماعی واگذار می کنیم.

- خانواده: فرد دوران کودکی خود را در خانواده به سر می برد. در دوران کودکی انگیزشهای درونی و ناخودآگاه شکل می گیرند. همانطور که ذکر شد، انگیزشهای درونی از عوامل مهم تعیین کننده رفتارهای اجتماعی انسان هستند. رفتارهای والدین، واکنش به رفتارهای کودک، نحوه آموزش به کودک، محیط وجو حاکم بر خانواده و عوامل مهم دیگر در دوران کودکی انگیزشهای درونی و ناخودآگاه فرد را شکل می دهند، که در آینده نقش تعیین کننده ای در رفتارهای اجتماعی از جمله رفتار دمکراتیک بازی می کنند.
سطح دانش و آگاهی والدین مسلما در فراهم کردن عوامل مثبت و دوری گزینی از عوامل منفی بسیار موثر است. جو حاکم بر جامعه نیز بر انتخاب نوع آموزش توسط والدین اثر گذار است. به عنوان مثال در جامعه ای که حقوق فرد محترم شمرده نمی شود و احقاق حق یا تجاوز به حقوق دیگران با زور امکان پذیر است (جامعه محاط به زور، زر و تزویر)، والدین به طور طبیعی سعی خواهند کرد تا روشهای زورمداری و سایر رفتارهای ناهنجار اجتماعی و غیر دمکراتیک را به فرزندشان آموزش دهند. چراکه بدون این تواناییهای منفی فرزندشان در چنین جامعه ای توان رقابت برای زیستن را ندارد. اینگونه است که واکنش والدین در برابر محیط بر شکل گیری انگیزشهای درونی و ناخودآگاه کودک موثر است. آگاهی عاملی است که قدرت شکستن این حلقه معیوب را دارد. به این عامل در ادامه مقاله مفصلتر خواهیم پرداخت.
- مسجد: در مسجد فرد الهاماتی را با لباس تقدس در اعماق تفکرش دریافت می کند. مسجد مرکز آموزشی قدرتمندی است که حاکمان این مرکز آموزشی (خطیبان و ملاها)، مسیر جهت گیریهای اجتماعی را در آنجا رقم می زنند. اشغال این مرکز آموزشی/تربیتی توسط ملاهای جاهل و خطیبان بی خبر از جوهر دین، باعث می گردد تا رفتارهای نامتعادل اجتماعی (به عنوان مثال درگیریهای فرقه ای) توسط این مرکز در جامعه نهادینه شود. همانگونه که ما اکنون در تاریخ معاصرمان تجربه کرده ایم.
در دوران گزار، رسالت روشنفکران دینی آنست که بکوشند تا حد امکان عالمان دین و معلمان جوهر دین بر مسند این مرکز آموزشی قرار گیرند، تا به توده جامعه جوهر دین را بیاموزند. دینی که جوهرش عشق به پاکی، تلاش برای آموختن و گسترش صلح و دوستی است. به این ترتیب، قرائتهای ناثواب از ظواهر دین که منجر به رفتارهای ناهنجار اجتماعی می شود را می توان از ذهن جامعه به تدریج پاک نمود و قرائتهای ثواب از جوهر دین را که سازگار با رفتارهای متعادل اجتماعی است را جایگزین نمود.
- مدرسه: با آنکه خانواده در آموزش رفتارهای اجتماعی شاید مهمترین مرکز آموزشی باشد اما در دوران ما که سطح آگاهی والدین پایین بوده و خانواده توان آموزش رفتارهای متعادل اجتماعی را ندارد، مدرسه و کودکستان دارای اهمیت کلیدی می باشند. اگر دولت متوجه این اهمیت کلیدی گردد، می تواند با تربیت و بسیج معلمان آگاه به روانشناسی و تربیت کودک، انقلابی را در سیستم آموزشی ایجاد نماید. آموزش رفتارهای متعادل اجتماعی در مدرسه و کودکستان به خوبی توسط کادر آموزشی آگاه امکان پذیر است.
مدرسه جایگاهی است که هر سه عامل موثر بر رفتار اجتماعی انسان یعنی انگیزشهای درونی، واکنش در برابر محیط و آگاهی در شکل پذیری شخصیت اجتماعی کودک نقش بازی می کنند. کادر آموزشی در کودکستان و مدرسه باید آگاه به کارکرد هر یک از این عوامل باشند و شیوه های مدرن آموزشی که با توجه به این عوامل طراحی شده اند را برای تربیت انسانهایی با رفتار اجتماعی متعادل به کار گیرند. به این صورت نهادینه کردن یک رفتار اجتماعی متعادل به عنوان مثال رفتار دمکراتیک در جامعه امکان پذبر می گردد.



نشرآگاهی و شکستن حلقه معیوب

هنگامی که دوره نابسامانی اجتماعی طولانی شود ناآگاهی و تبعات آن در جامعه نهادینه می گردد. در نابسامانی اجتماعی به دلیل شرایط خاص جامعه به آموزش کمتر بها داده می شود یا اصلا به آن پرداخته نمی شود. نسلی که بدون آموزش در جامعه فعال می گردد نسلی است با جهان بینی بیمار که رفتارهای ناهنجار اجتماعی در آن نهادینه شده است. این نسل با زاد و ولد فرزندانی با همین جهان بینی بیمار تربیت خواهد نمود که از خود رفتارهای ناهنجار غیر دموکراتیک در تعاملات اجتماعی بروز می دهند. اینچنین است که این حلقه معیوب به صورت خودکار در جامعه عقب مانده ادامه خواهد یافت.
عاملی که این حلقه معیوب را می شکند و پروراندن نسلی را با رفتارهای اجتماعی متعادل امکان پذیر می سازد چیست؟ آموزش مهمترین عامل شناخته شده است که ما در مورد آن سخن گفتیم. مشکل آنست که در این دوران عوامل آموزشی نیز محدود به همین جهان بینی بیمار بوده و قدرت تعلیم رفتارهای متعادل اجتماعی و نهادینه سازی آن را ندارند. همانطور که سخن رفت خانواده از مهمترین مراکز آموزشی رفتارهای اجتماعی است که متاسفانه در این دوران در امر آموزش به دلایلی که در مقاله ذکر شد ناتوان است. به همین ترتیب در دو مرکز مهم آموزشی دیگر یعنی مدرسه و مسجد نسل فعالی عهده دار تعلیم و تعلم است که خود از درک جامعه متعادل و معیارها ،ضوابط ، روابط و رفتارهای حاکم برآن بی اطلاع است. پس چه باید کرد؟ آیا این حلقه معیوب تا ابد ادامه خواهد یافت؟ جواب این سئوال به عملکرد روشنفکران جامعه بستگی دارد.
به عقیده بنده تنها راه عملی شکستن این حلقه معیوب �انقلاب نشر آگاهی� در جامعه می باشد. منظور من از این عبارت در ادامه روشنتر خواهد شد. این انقلاب توسط روشنفکران مردمی درد شناس صورت می گیرد. کسانی که � آگاهی� وجودشان را به تسخیر در آورده و از سلوک و زبانشان جاری گشته است. اینان آگاهی را بدون تبعیض به عوامل آموزشی از قبیل معلمان و والدین سرایت می دهند. این نشر آگاهی از طرق مختلف مثل مقاله، سمینار، مجله، رادیو، کارگاههای آموزشی و ... امکان پذیر است. از سوی دیگر روشنفکران می توانند دست به تشکیل نهادهایی اجتماعی با محوریت امر آموزش و آگاهی پراکنی بزنند. در این نهادها روشنفکران به تبادل فکر در زمینه راههای عملی سرایت آگاهی به عوامل آموزشی می پردازند. همچنین روشنفکران با زیرکی باید سعی در نفوذ به مراکز آموزشی از قبیل مدرسه، مسجد و کودکستان نمایند تا مستقیما رفتارهای متعادل اجتماعی از جمله رفتار دموکراتیک را به نسل آینده آموزش دهند.
چگونه آگاهی را به یک محوریت در جامعه آموزشی تبدیل کنیم؟ چگونه حساب �نشرآگاهی� را از سایر مسائل اختلاف برانگیز در جامعه جدا کنیم تا در نشر آن به موانع جدی بر نخوریم؟ چگونه برای امر� آگاهی� یک تئوری اجتماعی بیافرینیم تا روشنفکران حول آن اتحاد عمل یابند؟ و خلاصه آنکه چگونه �انقلاب نشر آگاهی� براه اندازیم؟ در آینده نزدیک به این سئوالات خواهیم پرداخت.

نقش خانواده در تربیت فرد


خانواده و اهمیت آن در دوره کودکی

نوزاد در خانواده به دنیا می‌آید و اولین تعاملات خود را با محیط آغاز می‌کند. در این کانون اولیه اولین تأثیر و تأثرات متقابل آغاز می‌شود و کودک کم کم در فرآیند رشد و اجتماعی قرار می‌گیرد. همانطور که روان شناسان معتقدند سالهای اولیه کودکی نقش بسزایی در رشد شخصیت و آینده او دارد. بیشتر طرحواره‌ها و شناختهای کودک از خود ، اطرافیان و محیط در این دوران شکل می‌گیرد. میزان سلامت جسمانی و روانی کودک بسته به ارتباطی است که خانواده با وی دارد و تا چه حد تلاش می‌کند نیازهای او را برآورده سازد.

کودکانی که در این سنین از لحاظ عاطفی و امنیتی در خانواده تأمین نمی‌شوند به انواع مشکلات مبتلا می‌شوند. مشکلات این کودکان اغلب با شیطنتها ، دروغگوییها و حرف نشنیدنهای ساده شروع می‌شود و با توجه به وضع نابسامان خانواده به بزهکاریها و جنایات بزرگسالی منتهی می‌شود. سخت گیری زیاد والدین یا بی‌توجهی آنها ، یا ننر و لوس بار آوردن کودک و برآورده ساختن کلیه نیازهای منطقی و غیر منطقی او ، شخصیت سالمی را به بار نخواهد آورد. سلامت خود خانواده ، تعادل شخصیتی والدین و آشنایی آنها به اصولی که می‌تواند محیط خانواده را سالمتر سازد، بسیار حائز اهمیت است.
اهمیت خانواده در دوران نوجوانی

نیازهای مرحله نوجوانی دوران حساس است. بطوری که در کنار سایر تحولات و تغییراتی که از جنبه‌های جسمانی و روانی در فرد اتفاق می‌افتد، ویژگی مشترک و مهم دیگر آن دوران ، استقلال طلبی نوجوان در خانواده است. نوجوان می‌خواهد به طریقی رشد استقلال خود را به خانواده ثابت کند و بر این اساس شروع به ایجاد فاصله بین خود و خانواده می‌کند و به گروه همسالان نزدیک می‌شود.

در صورتی که خانواده در این دوران به کارکردهای اساسی خود آشنایی نداشته باشد و همچنین با ویژگیهای دوران نوجوانی آشنا نباشد، نخواهد توانست عملکرد تربیتی خود را به نحو احسن ایفا نماید. و چه بسا که اقدامات نادرست از سوی خانواده ، فضای نامناسب موجود در خانواده و غیره ، بیشتر و بیشتر نوجوان را از محیط خانواده دور ساخته و در صورتی که خانواده در گذشته نیز کارکرد تربیتی خود را به شیوه درست اعمال نکرده باشد و فرد از پختگی فکری کاملی برخوردار نباشد با گرایش به زمینه‌های ناسازگارانه مثل عضویت در گروههای افراطی و سایر زمینه‌ها مشکلات فردی و اجتماعی زیادی را به بار خواهد آورد.

سخت گیری زیاد والدین و خانواده در این دوران و همچنین سهل‌ گیری و آزاد گذاری آنها فرزند را موجودی سرکش ، طغیانگر و متزلزل بار خواهند آورد. از این گذشته این دوران ، دوران الگو گیری و همانند سازی و لازم است خانواده الگوهای مناسبی را برای نوجوان خود فراهم سازند. میزان حضور خانواده در اجتماع نیز در این اهمیت بسزایی دارد. هابز معتقد است که بسیاری از نوجوانان پریشان حال و آشفته به خانواده‌هایی تعلق دارند که از زندگی اجتماعی مجزا و بیگانه‌اند. خانواده در عین حال که کوچکترین واحد اجتماعی است، مبنا و پایه هر اجتماع بزرگ است. افراد سالم جامعه ، افراد موفق و افراد فعال اجتماعی از داخل خانواده‌های سالم بیرون آمده‌اند و افراد ناسالم پرورش یافته خانواده‌های ناسالم هستند.
اهمیت خانواده = سلامت خانواده

انحرافات خانواده ، عدم سلامت روانی خانواده ، مشکلات اقتصادی و اجتماعی خانواده از لحاظ تأثیری که روی اعضاء خود دارد جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. افراد پیوند میان خانواده و اجتماع هستند. افراد پرورش یافته در خانواده وارد اجتماع می‌شوند و ویژگیهای سالم یا ناسالم خود را که در خانواده دریافت کرده وارد اجتماع می‌کنند. از این لحاظ سلامت یک جامعه به سلامت خانواده‌های آن وابسته است.

لامارک و لوپله و دیگران ، خانواده را مهمترین کانونی می‌دانند که جامعه از آن تغذیه می‌کنند. به این ترتیب فرد در کنار تأثیری که از اجتماع خود می‌پذیرد با توشه‌ای که از خانواده خود دریافت کرده است محیط پیرامون خود را تحت تأثیر قرار می‌دهد. چنین تأثیراتی علاوه بر مسائل پیرامونی جزئی بلکه بر مسائل کلان اقتصادی - اجتماعی و سیاسی یک جامعه نیز نقش دارند. به این ترتیب به نظر می‌رسد که اصلاح یک جامعه ، پیشرفت و ترقی آن از جنبه‌های مختلف تأثیر اصلاح خانواده ، توجه افراد به اهمیت خانواده و آموزش آنهاست.









سلامت جامعه در گرو خانواده سالم
خبرگزاری مهر - گروه اجتماعی : خانواده به عنوان کوچک ترین نهاد اجتماعی ، آسیب پذیرترین گروه در برابر آسیب های اجتماعی است به طوری که اکثر مشکلات و آسیب ها ابتدا در خانواده ها بروز پیدا می کند و در صورت عدم پیشگیری و برخورد نا صحیح با آنها ، به درون جامعه نیز رسوخ می کند و در این شرایط دشوار دیگر نمی توان به راحتی مشکلات و آسیب ها را کنترل کرد.
به گزارش خبرنگار مهر ، با توجه به شرایط امروز جامعه ، افزایش مشکلات ، آسیب ها و ناهنجاری ها و تغییرات زندگی نسبت به گذشته و... بنابراین چنانچه نتوانیم پایه های خانواده را محکم و استوار بنا کنیم در این صورت شاهد بروز آسیب ها و ناهنجاری ها در خانواده ها خواهیم بود.
امروزه انواع مختلف خشونت های خانگی ، اعتیاد ، طلاق و جدای عاطفی و... از جمله آسیب هایی است که سلامت خانواده ها را به مخاطره می اندازد.
بر همین اساس ، به منظور تحکیم بنیان و سلامت خانواده ها از سوی سازمان ها و نهادهای حمایتی مانند بهزیستی ، کمیته امداد و همچنین مرکز اموز زنان و خانواده اقدامات ، طرح ها و برنامه هایی در دست اجرا است که اجرای درست و فراگیر این برنامه ها می تواند کمک موثری در تقویت بنیان خانواده و جلوگیری از افزایش آسیب های اجتماعی در جامعه باشد.
طرح رحمت در راستای پیشگیری از آسیب های اجتماعی در خانواده ها و تعمیق باورهای دینی زنان و تحکیم بنیان خانواده یکی از این طرحهایی است که در سال جاری به عنوان پایلوت در 5 استان کشور اجرایی شده است که بزودی مرکز امور زنان و خانواده نتیجه اجرایی شدن و همچنین تاثیر آن را در کاهش آسیب های اجتماعی در خانواده ها مطرح خواهد کرد.
مدیرکل دفتر آسیب های اجتماعی سازمان بهزیستی نیز در خصوص اقدامات بهزیستی برای ارتقاء جایگاه و تحکیم بنیان خانواده ، می گوید: توانمندسازی مردم به خصوص اقشار نیازمند ودرمعرض آسیب ، طرح آموزش مهارت های زندگی ، ایجاد گروه های همیاران سلامت روان و اجتماعی و پایگاه سلامت اجتماعی و... از جمله اقداماتی است که بهزیستی در این زمینه انجام می دهد.
رجب صمدی می افزاید: از طریق آموزش مهارت های زندگی به افراد نحوه برخورد و مواجهه با مشکلات و چالش های مختلف و همچنین نحوه تصمیم گیری آموزش داده می شود. این طرح چند سال است که در دبستان ها و مدارس راهنمایی اجرا می شود.
وی خاطر نشان می کند: در حال حاضر فقط 5 درصد دانش آموزان کشور تحت پوشش آموزش های مهارت زندگی قرار دارند در صورتی که بتوانیم با برنامه ریزی و افزایش اعتبارات دانش آموزان بیشتری را تحت پوشش این طرح قرار دهیم در این صورت خواهیم توانست به سلامت خانواده کمک موثری کنیم.
البته اقداماتی که در حال حاضر در جهت تقویت بنیان خانواده و جلوگیری از افزایش آسیب های اجتماعی انجام می شود خوب است اما به هیچ وجه کافی نیست و باید برای گسترش آنها ، مسئولان چاره ای بیندیشند در غیر این صورت در آینده ای نه چندان دور شاهد نابسامانی و تضعیف پایه های خانواده خواهیم بود.
در شرایط فعلی و با توجه به مشکلات جامعه افراد خانواده کمتر فرصت می کنند درکنار هم باشند و باهم گفتگو و یا درد و دل کنند و این امر خود به خود تهدیدی برای سلامت نهاد خانواده خواهد بود به همین علت باید خانواده ها به این امر توجه کافی داشته باشند و روابط میان خود و فرزندانشان را بر پایه صداقت ، عشق و عاطفه بنا کنند.
با توجه به اینکه شخصیت فرد در خانواده شکل می گیرد بنابراین عملکرد و رفتار کودکان در جامعه نشانده تربیت صحیح و یا غلط والدین آنان است به همین دلیل باید پدران و مادران امنیت روحی و روانی کودک را در خانواده تامین کنند و به آنها نحوه صحیح و سالم زندگی کردن و همچنین نحوه برخورد درست با مشکلات را بیاموزند.
در چنین شرایطی سلامت فرد و خانواده تا حدود زیادی تامین می شود و آسیب های اجتماعی کمتر به درون خانواده سالم رسوخ پیدا می کنند.
در خانواده هایی که از ثبات برخوردار نیستند به دلیل نابسامانی ، آسیب های مختلفی مانند کودک آزاری ، انواع خشونت های خانگی ، طلاق ، اعتیاد ، فرار فرزندان از خانواده ، اتفاق می افتد که باید با آموزش مهارت های زندگی نحوه صحیح ارتباط و همچنین برخورد با مشکلات به افراد خانواده ها آموزش داده شود.
جامعه شناسان معتقدند که آسیب های اجتماعی سالانه حدود 10 درصد افزایش پیدا می کنند و این امر محیط خانواده ها را به شدت تهدید می کند به همین دلیل دولت باید با ارائه برنامه های درست اقدام اساسی و جدی برای پیشگیری و کنترل از این آسیب ها انجام دهد ، چون یک سازمان مانند بهزیستی به تنهایی از عهده این امر بر نمی آید