صنایع دستی [ تاپیک اختصاصی ]

اینجا به معرفی رشته های صنایع دستی میپردازیم

----------------------------------------------

فهرستـــــــــ :

1. سفالگری

2. چاپ و رنگرزی سنتی

3. شیشه گری

4. چوب

5. بافندگی و نساجی سنتی

6. رودوزی ها

7.فلزکاری

8. جلد سازی و نقاشی روی چرم

9. خوشنویسی

10. مواد و ابزار نقاشی و طراحی

11. نگارگری

سفالگري

سفالگري یکی از خلاقیت های ماندگار انسان از گذشته های دور است که با زندگي روزمره مردم بيشتر سروكار داشته و اساساً هنري كاربردي است. مواد ومصالح آن از در دسترس ترين و ارزان ترين مواد طبيعي يعني خاك بدست می آید.
هزاران سال پيش در دوران هاي اوليه تمدن بشري، زماني كه انسان توانست از ابزارهاي سنگي استفاده كند ودر پي احساس ضرورت براي نگهداري و حمل غذا با فن سبدبافي آشنايي يابد، احتمالاً با اندود كردن بدنه خارجي سبدها و قرار گرفتن آنها در كنار آتش به طور اتفاقي به شناخت ظروف گلي و مزاياي آن دست يافت. دسترسي به چنين وسیله اي، تحولي چشمگير در امر جمع آوري و نگهداري غذا پديد آورد. انسان در نقاط مختلف جهان با اختلاف زماني چشمگير، به اين مرحله از خلاقيت قدم گذارد. مسير تكاملي فنون ساخت سراميك از روش های ابتدايي فرم دهي با دست و سپس فتيله اي و ورقه هاي گلي شروع و به تدريج به كشف و اختراع چرخ سفالگري انجاميد. ساخت چرخ سفالگري به جهت توليد انبوه ظروف سفالي و ساخت اشياء ظريف تر و سبك تر در صنعت سفالگري تأثير گذاشت.
امّا به تدريج و با تغيير روش زندگي درجوامع مختلف و تغيير نيازها و پيدا شدن موادي با كيفيت بهتر و تنوع بيشتر و ماشيني شدن توليد، سفالگري به عنوان یک صنعت، رو به افول گذاشت كه اين امر باعث توجه بيشتر سازندگان به كيفيت هنري ساخته ها، احساسات فردي و خلاقيت در ساخت اشياء سفالي شد تا علیرغم اهمیّت اقتصادی، ارزش هنری و فرهنگی این صنعت موجب تداوم و ماندگاری آن باشد.

پيشينه سفالگري درايران:
طبق مطالعات انجام شده آغاز كشاورزي و يكجانشینی در ايران به هزاره هاي ششم و هفتم پیش ازميلاد برمي گردد.
تحقيقات باستان شناسي قديمي ترين ظروف گلي حرارت ديده را به هشت هزار سال پ.م نسبت مي دهد. اين سفال ده هزار ساله را كه نمونه آن در غاري واقع در مازندران نزديك بهشهر به دست آمده است، مي توان قديمي ترين نمونه سفال دست ساز ابتدايي در ايران دانست. اين سفال ضخيم، كم پخت، شكننده، خشن، بدون طرح ونقش و قهوه اي رنگ است و در آن مقدار زيادي علف خرد شده وکاه به عنوان ماده چسباننده به كار رفته است. اين نوع ظروف سفالي جانشين ظروف سنگي صيقل يافته و نيز ساخته شده از چوب و پوست گرديد. همچنين در كاوشهاي حاشيه كوير در تپه سنگ چخماق شاهرود و در مراحل بعدي در لايه هاي عميق تپه سيلك كاشان، تپه سراب نزديك كرمانشاه، تپه گيان نهاوند و تپه حاجي فيروز در آذربايجان غربي نيز سفال دوران غار ديده شده است كه غارنشينان در مراحل اوليه ی استقرار در دهكده هاي اوليه آنها را به اين مكان ها آورده اند.
پس از این تجربه های نخستین پخت، در روستاهای دوره نوسنگی، سفالگران به تدریج اجاق پخت سفال را به بیرون از خانه و فضای باز منتقل کردند. این اجاق ها چاله های چهارگوشی بودندکه ظروف داخل آنها چیده شده و روی آن را با گرده های تاپاله و هیزم می پوشاندند و آتش می زدند. در نتیجه ظروف بدست آمده به این شیوه دارای پخت ناهمگون و ضایعات فراوان بود؛ با این وجود این ظروف را با نقوش ساده هندسی و دوغاب غلیظ گل می آراستند.
به تدریج ساختمان کوره ها بهبود پیدا کرده و اتاق پخت را از چاله آتش جدا کردند. بازهم با گذشت زمان و کامل تر شدن کوره ها، کوره هایی به صورت دو طبقه با مخزن سوخت مجزا و درجهت باد موافق که دارای سکوهای مشبک برای قرار دادن سفال ها بود به وجود آمدند که دارای منافذی برای خروج دود و جریان هوا بود. سقف گنبدی این کوره ها را پس از هر بار پخت خراب کرده و سفالینه ها را از آن خارج می کردند.
در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد با استفاده از کوره های قابل کنترل توانسته بودند که سفال خاکستری-سیاه تولید کنند. این سفال تحت شرایط احیا و محیط دودزا تولید می شد و دارای دوام و استحکام بیشتری نسبت به سفال های رنگین گذشته بود.
به طور کلی پیشرفت سفالگری از ابتدا با کسب تجربه در ساخت کوره ها و کنترل و مهار آتش، ایجاد دمای پایدار و دستیابی به خاک رس مناسب صورت پذیرفت.
یکی از مهمترین کاربردهای سفال در ایران ساخت کاشی بوده است. کاشی عبارت است از خشت های نازک سفالی که پس از خام پخت شدن لعاب داده شده و مجدداً پخته می شود. اولین تزئینات کاشی لعابی در ابتدا به صورت آجرهایی با لعاب فیروزه ای که در میان ردیف های آجری کار می شد، به تزئین ساختمان راه یافت.
آثار بدست آمده از تمدن ايلامي سابقه ی طولانی استفاده از لعاب و آجرهاي لعابدار در ايران و آشنايي ايشان با اين شيوه ي تزئين را از آن زمان نشان مي دهد.
در دوره هخامنشی آجرهای لعاب دار رنگین سبز، زرد و قهوه ای در آرایش کاخ ها مورد استفاده قرار می گرفت و در زمان حکومت ساسانیان کاربرد آن به صورت آجرهای لعاب دار و موزائیک ادامه یافت. دوره ساسانی زمان تجدید حیات صنعت سفالگری پس از دوره هخامنشی و پایه و اساس دوره درخشان هنرهای اسلامی از جمله سفالگری و لعاب سازی است، در کاشی های این دوره نقش هایی از حیوانات اسطوره ای از جمله طاووس و همچنین برگ نخل و نقوش تکراری و قرینه به تصویر کشیده شده است.
بعد از اسلام کاربرد کاشی بیش از قبل ادامه یافت. در اوایل سفالینه های لعاب دار و بدون لعاب قالب خورده و نقش افزوده دوره ساسانی مورد اعتنا قرار گرفت و سپس از تلفیق هنر دوره های قبل و همچنین تأثیرپذیری از هنر چین، یونان و عراق هنر اسلامی در تمام زمینه ها از جمله سفالگری شکل گرفت. در این دوره ساخت لعاب زرین فام و مینایی جلوه ای درخشان و متعالی یافت. بهبود کیفیت ساخته ها و تنوع و زیبایی لعاب ها در این زمان به دلیل توجه به کیمیاگری و شکوفایی علمی و هنری و همچنین آشنایی با فرهنگ های دیگر از جمله یونانی و عربی صورت پذیرفت.
رنگ هایی که بیشتر در این زمان در کاشی های ایرانی به کار رفته اند لاجوردی، فیروزه ای، سبز، زرد و ارغوانی است. کاشیکاری درجهت تزئین فضاهای معماری و متناسب با سطوحی که مورد استفاده قرار می گیرد به شیوه های مختلف کار شده است، که از مهمترین آنها کاشی بنایی، کاشی مینایی، هفت رنگ، کاشی زرین فام، کاشی معرق، لعاب پران و کاشی یک رنگ را می توان نام برد.

خصوصيات خاك سفالگري
در ابتدا انسان به طور اتفاقي از خاك رس براي ساخت سفال استفاده كرد كه احتمالاً اين امر به دليل وفور و سهولت دسترسي بدان بوده است ولي بعدها تجربه به وي آموخت كه بهترين خاك براي سفالگري همين است.
خاك رس ماده اوليه سفال و قسمتي از پوسته جامد زمين است كه بر اثر عمل تخريبي و متلاشي شدن صخره ها تشكيل و روي هم انباشته شده است. خاك رس همواره در طبيعت موجود بوده و بيش از مصرف آن در دسترس است.
طي دوراني طولاني، باران ها، يخبندان ها، طغیان رودخانه ها و ساير عوامل طبيعي موجب نرم و پودر شدن سنگ ها شدند و ذرات سيليسي و آلوميني با ساير مواد آلي در روي كره زمين تركيب شدند، خاك رس نتيجه اين فرسايش است.
فرمول شيميايي خاك رس در حالت پخته: 2H2o ، 2Sio2 ، Al2o3
اين فرمول کلّی بسياري از اكسيدهاي فلزي و مواد آلي موجود در خاك رس را در بر نمي گيرد، تنوع محلي و اندازه هاي مختلف اين مواد اضافي علّت وجود خاك هاي متفاوت در كره زمين است. یافتن خاک مناسب با خصوصیات مورد نظر برای ساخت از مهمترین مراحل کار است که سفالگر برحسب تجربه آن را به دست می آورد.

سفالگری

تزئين:
هرگونه فعّاليتي كه براي آرايش ظروف سفالي قبل يا بعد از پخت انجام گيرد تزئين ناميده مي شود.
براي تزئين روش هاي مختلفي وجود دارد، يكي از اين روش ها رنگ آميزي است. اگر رنگ از هر نوع و به صورت حساب شده به كار رود به زيبايي كار خواهد افزود.
خاك رس خود از نظر رنگ غني مي باشد. اين رنگ ها كاملاً متنوع بوده و با نوع خاك و شدت پخت تغيير مي كند كه مي توان از اين خاصيت گل رس در تزئين آن بهره برد.
قديمي ترين شكل تزئين به اين شيوه، نقاشي با گِل هاي اُكسيدي به رنگ قهوه اي تیره و سیاه روي ظروف است. در اين روش، از هزاره پنجم ق.م تا دوران اسلامي، نقوش طرح سبدها و حصيرها، طرح هاي خطي هندسي به شكل جناغي يا شطرنجي و يا موازي و متقاطع، سپس نقوش گياهي، حيواني و انساني و در مراحل بعدي نقوش استيليزه و سمبليك و سپس طرح هاي هندسي تزئيني متداول بوده و در دوره هاي بعد با استفاده از لعاب هاي رنگي و نقش هاي اسليمي و كتيبه هاي خط كوفي سير تكامل خود را طي كرده است. هنر سفالگري پس از خلاقيت سفالگران در ايجاد شكل ها و تركيبات زيبا مديون ذوق و سليقه و هنر نمايي آنان درزمينه تزئين رنگ و نقاشي است.
روش هاي متنوعي برای كاربرد رنگ در بدنه هاي سفالي وجود دارد. لعاب كاري روشي قديمي براي دوام و استحکام، رطوبت ناپذيري و زيبايي بيشتر ظروف و دست ساخته هاي گلي است. اولین لعاب ساخته شده از خاک بدنه سفالی بوده است که بیشتر آسیاب شده و نرم تر است، گاهی از گلی که رنگی متفاوت با رنگ بدنه داشته برای این منظور استفاده می شده است. دوغاب تهیه شده را بر روی بدنه ای که هنوز خشک نشده می ریختند که پس از پخت سطح بدنه صاف تر می شد امروزه به این روش اسلیپ گفته می شود.
لعاب پوششي شفاف است كه طي مراحل پخت روي قطعه سفالي تشكيل مي شود، در واقع نوعي شيشه است. اكثر لعاب ها از سه جزء سازنده اصلي تشكيل يافته اند: سيليس، آلومين و يك ماده ي كمك ذوب همراه با اكسيدهاي فلزي كه براي ايجاد رنگ اضافه مي شود. برای این کار از اکسیدهای مختلف از قبیل کبالت(آبی)، مس(سبز)، آهن(قرمز،قهوه ای) و ... استفاده می شود.
لعاب را با آب رقيق كرده و روي بدنه بيسكويت شده مي زنيم، رقيق بودن اين مايع بايد به اندازه اي باشد كه بتوان آن را با قلم مو يا به صورت اسپري يا غوطه وري و یا ریختن روی بدنه به كار گرفت. همچنين ظرف قبل از لعاب زدن بايد از گرد و غبار و مواد روغني كاملاً پاك شود. مقدار جذب لعاب بستگی به غلظت لعاب، تخلخل بدنه و زمان قرار گرفتن بدنه در لعاب دارد.
لعاب ها ممکن است شفاف (ترانسپارانت) ویا پوشاننده (اُپک) باشند. لعاب می تواند مات یا براق باشد یا به صورت لایه ضخیم، ظریف و نازک، ترک دار و ... باشد.
پتينه كردن يكي ديگر از روش هاي رنگ آميزي و تزئين در سطوح سفالي بي لعاب است كه نياز به پخت مجدد ندارد و تا حدودي با پوشش سطح سفال نقش محافظ را نيز دارد.
دراين روش مواد رنگي را مي توان بعد از قرار دادن شئ در كوره و پخت آن يا حتي پس از لعاب زدن به كار برد. براي اين كار از انواع واكس ها، رنگ هاي معدني و اكسيدهاي فلزي و يا رنگ هاي روغني، انواع لاكها و پوشش دهنده هاي شفاف و اسيدها مي توان استفاده كرد.
در روش صیقل دادن پس از ساخت، زمانی که بدنه تقریباً خشک شده باشد، برای پوشاندن خلل و فرج سطح آن را با ابزار سخت و صافی صیقل می دهند. اثر صیقل پس از انجام کار و بعد از پخت به صورت کم و بیش براق بر روی سطح ظرف باقی می ماند.
از شيوه هاي ديگر تزئين اِسگرافيتو يا خراش دادن است. با كندن طرح و يا زمينه اطراف آن، جلوه بيشتري به نقش داده مي شود.
تزئينات افزوده يا برجسته: در اين روش، قطعات كوچك گل را برحسب نياز و نوع طرح، روي بدنه اضافه مي كنند. گاهي اين تزئينات شامل دسته هاي تزئيني، پايه ها و... است كه به بدنه اضافه مي شود.
روش قالبي و مُهري، قبل از خشک شدن قطعه نقش مورد نظر به صورت معكوس يا منفي روي قالب هايي حك شده و با ایجاد فشار برروي ظرف زده مي شود.
تزئینات مشبک: این تزئینات روی ظروف ترسیم شده و در بخش هایی از آن بر حسب نیاز سفال را بریده و به صورت مشبک در می آورند.

ابزار كار:
براي ابزار كار از هر چيزي مي توان استفاده كرد. از جمله ابزارهاي دست ساز كه بنا به نياز، سفالگر خودآنها را تهيه مي‌كند تا ابزارهاي مجسمه سازي و وسايل آشپزخانه و چيزهاي ديگر. ولي بعضي ابزارها مورد استفاده بيشتري دارند كه لازم است تهيه شود، مثل قلم مو، سيم يا نخ نايلوني ضخيم و كاردك براي بريدن قطعات گل، وردنه براي پهن كردن گل، صفحه‌ي گچي براي گرفتن رطوبت اضافه گل، ابزارهاي اثر گذار براي ايجاد بافت‌هاي مختلف روي كار (كه براي اين منظور از اشياء متنوع و مختلف مي‌توان استفاده كرد مانند دكمه، شاخه درختان،‌ پارچه‌هايي با بافت درشت و...) و نيز كيسه‌هاي پلاستيكي براي پوشاندن گل و جلوگيري از خشك شدن كار.

سفالگری

روش هاي ساخت :
کار با گل رس، هر ساختاری که داشته باشد، آسان است به شرطی که ماهیّت آن را بدانیم و رابطه ای درست بین خواص فیزیکی گل و شیء ساخته شده برقرار کنیم. در وهله اول کاری که می خواهیم انجام دهیم باید هدفمند، داراي توازن و هماهنگ با كاربرد آن باشد.
امّا روش هاي ساخت بنا به نياز و در جهت بهتر اجرا شدن توسط هر فرد متفاوت است، گاهي سفالگر بر حسب نياز از يك يا چند شيوه در ساخت حجم مورد نظر استفاده مي كند.
روش هاي معمول كه بيشتر مورداستفاده قرار مي گيرند به شرح زير است:
· روش انگشتي
روشي كه فقط از دست براي شكل دادن به گل استفاده مي شود. اين روش یکی از ابتدايي ترين روش هاي ساخت به شمار مي رود ، با اين شيوه معمولاً ظروف كوچك و با سطح نا منظم را مي توان ساخت.
· روش فتيله اي
از اين روش براي ساخت اشياء نامتقارن و غير هندسي، همچنين براي ساخت تنورها و خمره هاي بزرگ استفاده مي شود.
گل را به اندازه دلخواه برداشته روي سطح صاف به جلو و عقب مي غلتانيم تا به شکل لوله اي در آيد سعي كنيد قطر لوله در تمام طول آن يكنواخت باشد اين لوله ها را با فشار دست و خراش دادن سطح آنها به هم مي چسبانيم و حجم مورد نظر را به وجود مي آوريم .
· روش صفحه اي
در اين روش گل را با استفاده از وردنه به صورت لايه اي به ضخامت mm8 تاcm1 درآورده سپس براساس الگوي از قبل تهيه شده قطعات را بريده و به هم مي چسبانيم.
كاشي و موزاييك هاي نقش دار، روميزي، لوحه هاي نقش برجسته ديواري و همچنين ظروف و اشكال با فرم هندسي با اين روش ساخته مي شوند.
· ساخت با چرخ
كار بر روي چرخ با هدف ساخت اشياء مدور با ضخامت يكنواخت و ساخت با سرعت بالا و تعداد زياد انجام مي گيرد.
مراحل كار به ترتيب عبارتند از: در مركز قرار دادن، هوا گيري، ساخت استوانه، بالا كشيدن، شكل دادن، تراش دادن يا پرداخت كردن.
· روش قالبی
در این روش از قالب های گچی یا چوبی و یا ظروف و اشیاء مختلف برای قالب و به منظور شکل دادن به گل استفاده می شود. در این روش از گل به صورت دوغابی و یا خمیری استفاده می شود.

خشك كردن:
مهمترين مرحله كار خشك كردن آن است زيرا اگر اين كار به صورت يكنواخت وبه آرامي صورت نگيرد باعث ترك خوردن و تاب برداشتن مي‌شود. در اين مرحله گل مقدار زيادي از آب خود را از دست مي‌دهد و منقبض مي‌شود. انقباض گل در حين خشك شدن به غیر از مقدار آبی که به آن اضافه شده، به دانه بندي خود گل نيز بستگي دارد كه هر چه ريزتر باشد گل نرم تر و چسبندگي آن بيشتر بوده و در نتيجه درصد انقباض نيز بيشتر خواهد بود.
در مراحل اوليه كليه سطح كار را بايد بوسيله نايلون پوشاند تا خشك شدن به آرامي انجام گيرد زيرا سريع خشك شدن قطعات بخصوص قطعات بزرگ موجب ترك خوردگي و تاب برداشتن آنها مي‌شود.
در سطح‌هايي كه از نظر ضخامت يكنواخت نيستند بايد قسمت هاي نازك را بپوشانيم تا سرعت خشك شدن در تمام سطح كار هم زمان صورت گيرد.

پرداخت كردن:
اين كار براي برطرف كردن هر گونه زوايد و ناهمواري و ناهمگوني است كه مهارت و دقّت سفالگر در اين مرحله موجب توليد مطلوب مي گردد.
از بين بردن ترك ها، اصلاح شكل ظروف و گوشه ها، نازك، سبك ويكنواخت كردن شئ قبل از پخت ازاهداف پرداخت كردن است.

پخت:
پس ازاينكه كارها كاملاً خشك شد و حالت استخواني پيدا كرد، آن را داخل كوره مي‌چينيم. بايد دقّت كرد كه بين اشياء فضاي كافي براي هدايت هوا وجود داشته باشد و به بدنه كوره نچسبيده باشند. عمل پخت بايد يكنواخت انجام گيرد و حرارت كوره به آرامي بالا برده شود تا قطعه فرصت خشك شدن كامل را پيدا كند، در غير اين صورت باعث شكستن آن مي‌شود.
براي كنترل دقيق دما از حرارت سنج هاي مخصوص اين كار كه بر روي كوره نصب مي گردد استفاده مي شود، امّا به طور سنتي زمان پخت را از روي رنگ درون كوره نیز تعيين مي كنند، مثلاً زماني كه رنگ نارنجي متمايل به قرمز تمام محيط كوره را گرفته باشد نشان دهنده دمايي حدود cْ900 است كه دماي مناسب براي پخت اغلب سفال ها محسوب مي شود. دراين شرايط مي توان كوره را خاموش كرد و مدتي(حدوداً يك روز) آن را به حال خود گذاشت تا به آرامي خنك شود.
اشياء سفالين بدون لعاب معمولاَ در cْ850 و تقريباً به مدت 4 تا 6 ساعت پخته مي‌شوند كه اين حرارت و مدت آن متغير بوده و بستگي به نوع مواداوليه، ابعاد كوره و ضخامت بدنه‌هاي مورد نظر دارد، پخت اوليه اشياء بدون لعاب را كه در دماي كمتر از 900 درجه انجام مي شود بيسكويت شدن مي گويند.
هنگام پخت، واكنش هاي شيميايي در بدنه‌هاي سفالي رخ مي دهد كه شرايط اوليه گل را تغيير مي دهد و باعث استحكام و مقاومت بيشتر در برابر مواد شيميايي مختلف، ضربه و رطوبت به علّت نزديك شدن ذرات به هم مي‌شود. در مراحل اولیه و در 200 درجه آبی که به گل افزوده شده کاملاً خشک می شود. اكسيد شدن از تغييراتي است كه در مراحل بعدی طي فرآيند پخت و با رسيدن به حرارت 900 درجه انجام مي گيرد. مواد كربني معمولاً در تمام گل ها وجود دارد و پختن باعث سوختن اين ماده يا اكسيد شدن آن مي گردد.
اكسيد شدن مستلزم وجود اكسيژن كافي در فضاي كوره براي سوخت كامل است كه درصورتي كه دريچه هاي كوره باز باشد و مشعل ها با شعله اي بيرنگ بسوزند اين محيط بوجود مي آيد، امّا اگر دريچه هاي كوره بسته باشند مشعل ها شعله اي زرد داشته و داخل كوره پر از دود است كه در اصطلاح، محيط احيا يا دودزا در اتمسفر كوره ايجاد مي شود. كربن آزادي كه به اين وسيله در كوره به وجود مي آيد، اكسيژن را از فضاي داخل كوره گرفته و در نتيجه اكسيدهاي فلزي را به اكسيدهاي با درجه اكسيداسيون پايين تر احيا مي كند. به عنوان مثال، اكسيد مس سياه ‍‍ Cuoكه لعاب هاي سبز مي دهد به اكسيد مس قرمزCu2o احيا مي شود، يا اكسيدآهن قرمز Fe2o3به اكسيدآهن Feo احيا مي شود كه رنگ سبز كم رنگي را مي سازد. عمل احيا بر روي بدنه هاي بدون لعاب نيز اثر كرده و رس هاي زرد را به رنگ خاكستري و رس قرمز را به سياه تبديل مي كند.
با اين كه پخت در شرايط اكسيداسيون كيفيّت بهتري به بدنه هاي بدون لعاب داده ونيز لعاب هاي روشن وشفاف ايجاد مي كند امّا در شرايط احيا نيز رنگ ها و بافت ها جلوه خاصي پيدا مي كنند كه سفالگران از اين شيوه نيز در جهت خلق آثار زيبا بهره مي گيرند.
براي پخت كارهاي سفالي از انواع گوناگوني از كوره ها مي توان استفاده كرد كه بر حسب نوع سوخت مصرفي انواع كوره هاي برقي، كوره هاي گاز سوز، كوره هاي با سوخت چوب و با سوخت گازوئيل و مازوت وجود دارد.
كوره هاي برقي معمولاً به دليل مصرف زياد انرژي در ابعاد كوچك ساخته مي شوند كه اين خود از معايب اين كوره ها به شمار مي رود. همچنين در اين كوره ها به دليل خنثي بودن اتمسفر كوره نمي توان شرايط احيا را ايجاد كرد. امّا سهولت كاربرد و دقّت بالاي تنظيم حرارت و نيز توزيع يكنواخت حرارت در درون اتاقك كوره هاي الكتريكي از مزاياي اين نوع كوره هاست.
كوره هاي گازي پركاربردترين نوع كوره ها هستند كه به دليل آسان وارزان بودن سوخت آن و كارايي بالاي اين نوع كوره ها در ايجاد شرايط مختلف پخت بهتر از انواع ديگر است.

قلم زنی را فراموش کردید دوستان.
یکی از مهم ترین صنایع دستی ایران -اصفهان هست.

قلمزني‌‌

قلمزني‌ مس‌ و برنج‌‌

آنچه امروز بعنوان قلمزني‌ شناخته ميشود و مصنوعات فراواني‌ اعم‌ از مس‌ و برنج‌ بوسيله آن‌تزئين ميگردد در ايران داراي سابقه اي بسيار طولاني‌ است‌.

از آثار فلزي دوره‌ هخامنش نمونه‌هاي بسياري‌ بدست‌ نيامده تا دور نماي رواج اين‌ هنر در‌آن دوران را مشاهده کنيم ولي‌ مجموعه‌ ظرفها و بشقابهاي نقره و طلاي عصر ساساني‌ که‌ ‌بدست‌ استادان ايراني‌ قلم خورده‌ است‌ و سلاطين اين‌ سلسله را در بزم يا رزم‌ و شکار ‌نشان ميدهد و در موزه‌ ارميتاژ شهر لنينگراد نگاهداري‌ ميشود رواج صنعت قلمزني‌ را در ‌آن عصر تاييد ميکند.

در دوران اسلامي‌ تاريخ‌ ايران صنعت قلمزني‌ رواج فوق العاده‌ داشته است‌ و شاهد بر اين‌‌مطلب مجموعه‌ ابريقهاي برنزي و آثار زيباي فلزي از نوع بخوردان و ظرفهاي آبخوري‌ است‌ که‌ ‌بشکل حيوانات و پرندگان ساخته شده و بيشتر آنها در خراسان و همدان و ري‌ و سمرقند ‌بدست‌ آمده است‌.

جالب‌ترين‌ هنر فلز کاري‌ دوره‌ سلجوقي‌ ترصيع مس‌ قرمز رنگ‌ و دادن‌ نقره بر روي‌ ظروف‌‌برنزي و بعدا روي‌ برنج‌ بوده‌ است‌. هنر طلا کوبي‌ و نقره کوبي‌ مفرغ در سده هشتم و نهم ‌هجري به‌ درجه‌ کمال رسيد و در اين‌ دوره‌ آثاري‌ مانند قدح و سيني و تنگ و هاون‌ و قلمدان ‌و منقل و آينه و جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است‌.

کارهاي مفرغي‌ عصر صفويه‌ از بهترين‌ کارهاي جهان بشمار ميرود. فولاد در دست‌ هنرمندان‌عصر صفوي مانند قلم نقاش مط‌يع و انعطاف پذير و لط‌يف شده بود. نقش بر فولاد آنچنان ‌زيباست‌ که‌ با قلم نيز بهتر از آن نميتوان ايجاد کرد. نمونه‌هاي اين‌ ظروف‌ در موزه‌ ايران ‌باستان تهران موجود است‌.

از پسنديده ترين‌ نگاره‌هاي قلمزنان به‌ روي‌ ظرفهاي مسي و برنجي در دوره‌ قاجار نقشهاي غير‌اسليمي گلهاي در هم‌ پيچيدهاي است‌ که‌ حيوانات و پرندگان بسياري‌ را در بر ميگيرد و ‌برخي‌ از آنها همچون ميمون و فيل بومي‌ ايران نيستند تصاوير پرندگان و حيوانات وجه‌ ‌مشخص اينگونه‌ ظرفهاست‌.

بيشتر فرآورده‌هاي فلزي که‌ ظرف يک‌ قرن اخير در ايران ساخته شده از مس‌ هستند که‌‌بسياري‌ از اين‌ فرآورده‌ها براي مصرف روزانه‌ ساخته شدهاند و بدون‌ تزئين هستند و عنصر ‌اصلي زيبايي‌ آنها همان شکل آنهاست‌ ولي‌ آلات مسي که‌ ارزش‌ نمايشي بيشتر داشتهاند ‌معمولا مورد توجه‌ صنعگران و هنرمنداني‌ چون قلمزني‌ و کنده کار و گاه نيز بر جسته کار ‌قرار گرفتهاند.

اصفهان هميشه از مراکز مهم صنعت قلمزني‌ ايران بوده‌ و هست و در حال حاضر بيشترين‌‌تعداد کارگاههاي صنايع‌ دستي اصفهان را کارگاههاي قلمزني‌ مس‌ و برنج‌ تشکيل ميدهند و ‌تعداد شاغلين اين‌ رشته نسبت به‌ ساير رشتهها زيادتر است‌.

دامنه هنر فلز کاري‌ در ايران بسيار وسيع است‌ از جمله مي‌توان از هنر مشبک کاري‌ نام برد‌که وسايلي از قبيل فانوس، آباژورهاي پرنقش و نگار مسي و برنجي، بخوردان، گلدان و ‌پوشش‌ بط‌ري را شامل‌ ميشود.

مواد اوليه مورد مصرف سازندگان فرآورده‌هاي مس‌ و برنج‌ شامل‌: مس‌، برنج‌ و آلياژ هايي‌‌از اين‌ دو است‌.

ابزار کار صنعتگران اين‌ رشته از دو دسته تشکيل ميگردد يک‌ دسته ابزاري‌ که‌ در مرحله‌ساخت‌ محصولات مورد مصرف قرار ميگيرد مانند دستگاه خم‌ کاري‌، موتور فرچه‌، کوره‌ برقي‌، ‌سندان، چکش، دسته ديگر ابزاري‌ که‌ در مرحله قلمزني‌ مورد احتياج است‌ مانند دستگاه قير ‌آب کني، پرگار انواع قلم آهني، چکش و غيره.

نحوه توليد

شيوه کار قلمزنان چنين است‌ که‌ ابتدا داخل‌ ظرف ساخته شدهاي را که‌ قرار است‌ قلمزني‌ بر‌روي‌ آن انجام شود از قير پر ميکنند تا هم‌ ضربات چکش باعث‌ اعوجاج فلز نگردد و هم‌ ‌صداي ناشي‌ از کار کردن‌ با قلم و چکش کاهش‌ يابد. سپس صنعتگر با بهره گيري از پرگار و ‌الگوهايي‌ که‌ قبلا بر روي‌ کاغذ ترسيم گرديده نقش مورد نظ‌ر را بر روي‌ فلز منتقل نموده‌ و ‌پس از آن خط‌وط اصلي و مهم را قلم زده‌. و بعد از پايان قلمزني‌ خط‌وط اصلي به‌ انجام ريزه ‌کاري‌ها و حک‌ خط‌وط ظريف‌تر ميپردازد.

در پايان محصول ساخته شده را حرارت‌ داده‌ و قير را از آن جدا نموده‌ و بوسيله روغن‌ جلا و‌روغن‌ کرچک‌ به‌ جلا دادن‌ آن مي‌پردازند. طرحهاي مورد استفاده‌ قلمزنان بيشتر ذهني است‌ ‌و ندرتا طرحهايي‌ از کتب قديمي يا مينياتورهاي ايراني‌ مورد استفاده‌ شان قرار ميگيرد.

بعضي از کارگاهها صرفا به‌ ساخت‌ محصولات مسي و برنجي مشغول هستند و در مقابل‌‌کارگاههاي ديگري فقط کار قلمزني‌ بر روي‌ اين‌ فلزات را انجام ميدهند و دسته سوم ‌کارگاههاي هستند که‌ هر دو کار را انجام ميدهند.

سفالگری

خاك ها از نظر محل تشكيل به دو گروه تقسيم مي شوند:
خاك هاي نخستين يا خاك هاي اوليه خاك هايي هستند كه در محل اوليه تشکیل پس از تجزیه، در کنار سنگ های مادر رسوب نموده و جابجا نشده اند و خاك هاي ثانويه يا خاك هاي رسوبي آنهايي هستند که پس از تجزیه توسط آب، باد یا یخچالهای طبیعی از محل اولیه خود انتقال پیدا کرده اند. این خاک ها بیشتر از خاک نوع اول یافت می شوند چون جابجایی حاصل از تخریب در طبیعت بسیار طبیعی است و زیاد انجام می شود. غلتیده شدن ذرات سنگ ها و حرکت آنها باعث خرد شدن و ترکیب آنها با موادی که از آن عبور می کنند می شود. از لحاظ ترکیب، این خاک ها انواع مختلفی دارند. بعضی از آنها دارای مقدار زیادی آهن می باشند که رنگ این خاک ها معمولاً پس از پخت از قرمز تا سیاه متغییر است. وجود اکسیدهای فلزی از جمله آهن در گل به عنوان فلاکس (کمک ذوب) نیز عمل می کند که در نتیجه باعث پایین آمدن دمای پخت می شود.
از انواع خاك هاي اوليه (یاخاک سفید)، كائولن يا خاك چيني را مي توان نام برد که بيشتر در ساخت لعاب ها، سراميك هاي صنعتي و ظروف چيني استفاده مي شود.
خصوصيات خاك هاي اوليه عبارتست از دانه هاي درشت، دير گدازي، خاصيت شكل پذيري كم و رنگ سفيد بعد از پخت، در حالي كه خاك هاي ثانويه که داراي ناخالصي هاي فراوان و نرمي بيشتري هستند، زود گدازتر و شكل پذيرتر بوده و پس از پخت رنگ تيره تري دارند. بال كلی (Ball clay)، بنتونیت و خاك رس سفالگري از خاك هاي ثانويه محسوب می شوند.
مي توان با انواع خاك هايي كه از زمين برداشت مي شود كار كرد امّا اين خاك ها اكثراً خصوصيات مطلوب از قبيل رنگ، شكل پذيري و استحكام كافي پس از پخت را ندارند. همچنین ناخالصی های موجود در بعضی از خاک ها مانند آهک و گچ موجب شوره زدن و یا به وجودآمدن تاول هایی در سطح کار می شود. امّا زمان انتخاب يك نوع خاك برای کار بجز ترکیبات شیمیایی آن بايد سه كيفيت مهم را در نظر گرفت: خاصيت شكل پذيري، انقباض و تخلخل آن .

انتخاب مواد براي ساخت يك جسم رسي بستگي به اين دارد كه مورد استفاده آن در چه كاري است؟ آيا براي چرخكاري، قالب ريزي، مجسمه سازي يا كار كردن با دست است؟ ويا چه نوع رنگ و بافتي مورد نظر است؟
مثلاً خاك هاي رس با ذرات درشت براي مدل سازي و مجسمه سازي به كار برده مي شوند در حالي كه خاك هايي با ذرات ريزتر كه قدرت ايستايي كمتري دارند براي كار بر روي چرخ مناسب تر هستند.
هر قدر دانه هاي خاك رس ريزتر باشند حجم آبي كه اين دانه ها را از هم جدا مي كند بيشتر است كه اين امر باعث شكل پذيري بيشتر در حين كار و درصد انقباض بيشتر گل پس از خشك شدن و پخت مي گردد. گاهي مواد پر كننده مانند شاموت يا گراگ (گلي كه يك بار پخته شده و سپس خرد و آسياب مي شود)، سيليس، لويي، پشم شيشه، كاه، موي بز، ماسه های ریز و... براي كنترل خشك شدن، جلوگيري از انقباض زیاد، تغيير شكل يافتن و كج شدن به گل اضافه مي شود.
افزودن مواد آلي باعث كاهش انقباض گل و افزايش تخلخل آن مي شود كه در نتيجه باعث سبك تر شدن بدنه پس از پخت مي شود. معمولاً اين مواد به نسبت 2به1 يعني دو قسمت گل و يك قسمت شاموت اضافه مي شود.

آماده كردن گل:
گل را از يك نوع و یا مخلوط كردن چند نوع خاک و بر حسب نياز افزودن مواد ديگري كه قبلاً شرح داده شد به دست مي آورند. معمولاً لازم است خاک قبل از استفاده تصفیه و آسیاب شود. برای حذف کردن ناخالصی ها و دانه های درشت سنگ و ماسه از گل، از روش ته نشینی استفاده می کنند. به این صورت که گل را به صورت دوغابی درآورده و دوغاب حاصله را پس از جدا کردن دانه های سنگین تر که باقی می مانند، در ظرفی دیگر ته نشین کرده و پس از خالی کردن آب اضافه آن را مورد استفاده قرار می دهند.
گل آماده شده را بهتر است مدتي به حال خود گذاشت(در محيطي در بسته). اين كار باعث مي‌شود رطوبت به طور كامل جذب دانه‌هاي آن شده و چسبندگي بهتري پيدا كند(خاصيت پلاستيسيته). با اضافه كردن كمي سركه مي‌توان سرعت رشد باكتري هاي موجود در گل را كه موجب بالا رفتن چسبندگي و خاصيت پلاستيكي آن مي‌شود بيشتر كرد، اين كار را در اصطلاح تخمير گل مي‌گويند.

گل را قبل از استفاده بايد ورز داد، اگر اين كار انجام نشود بعضي قسمت هاي آن سفت تر شده و حباب هاي هواي باقي مانده در درون آن باعث ايجاد اشكال در مراحل بعدی مي شود، گل آماده شده بايد كاملاً یکنواخت و بدون حباب باشد.
درحين ورز دادن رطوبت گل را نيز مي توان تنظيم كرد. براي اين منظورگل را روي صفحه سيماني يا گچي ورز مي‌دهيم، اين كار باعث مي‌شود رطوبت اضافي گل گرفته شود يا با خيس كردن دست در حين ورز دادن مي‌توان آن را نرم‌تر كرد.
هر قدر گل نرم تر باشد درصد آب آن بيشتر است. وقتي قطعه اي خشك و سپس پخته مي شود، از حجم اوليه خود كوچك تر مي شود كه در بعضي از كارها مانند نقش برجسته ها اين كاهش حجم را بايد مد نظر قرار داد.

طراحی روی ظرف فتیله ای
ابتدا ظرفی را به روش فتیله ای می سازیم و روی آن را کاملاً صاف می نماییم. صاف کردن به این ترتیب است که ابتدا ابری را داخل آب می نمائیم و روی ظرف خود می مالیم تا کاملاً صاف و صیقلی شود. کار ما نباید زیاد خیس بشود بخاطر همین می بایست، ابر یا اسفنج را کاملاً فشار دهیم تا آب اضافی خارج شود.

در اینجا کار ما یک مکعب است و ما می خواهیم برجسته کاری و همچنین درست کردن یک درب را برای آن نشان دهیم. برای ایجاد طرح،ابتدا با یک سوزن در قسمت بالای مکعب یک خط تفکیک، دور تا دور آن ایجاد می کنیم. بعد با ابزار مثلثی شکل که بیشترین کاربرد را در طراحی سفال دارد، زیرخطی که ایجاد کرده ایم را برجسته می كنیم تا زیر خط کاملاً خالی شود. بعداز این کار با سوزن روی بدنه را به حالت موجی شکل، شکل می دهیم؛ و بعد به حالت قبل با ابزار مثلثی شکل، زیر موج را خط تفکیک،ایجاد می کنیم. حال با یک کاردك یکسری فرورفتگی ها را ایجاد می كنیم،هرچه کار ساده تر باشد، بیشتر مورد توجه قرار می گیرد، حال برای ساختن درب مكعب اقدام می كنیم. مقداری گل را از داخل کیسه که قبلاً آماده کرده ایم، درمی آوریم و بعد دوباره در کیسه را محکم می بندیم. ابتدا دست هایمان را خیس می کنیم و بعد گل را داخل دست، ورز می دهیم تا نرم و یکدست شود. بعد آن را داخل دست پهن می کنیم تا مثل یک کلوچه شود. روی یک میز،کاغذی را پهن می کنیم و گل را داخل آن قرار می دهیم وبا وردنه، به صورت یکدست صاف می کنیم و بعد با وسیله ای بنام چاقوی جراحی به اندازه مکعبی که داریم ازگل می بریم، به این صورت که ما مکعب را برمی گردانیم و روی گل پهن شده قرار می دهیم و دور تا دور آن را می بریم واضافات را برمی داریم برای تكان نخوردن درب روی ظرف ،می بایست یک فتیله لوله ای را داخل دستمان لوله کنیم و به روی میز قرار دهیم وآن رابه حالت لوله ای بچرخانیم تا تمام نقاط یکسان شود و بعد قسمتی از درب وبخشی از گل لوله شده را خیس می کنیم و آن را به صورت یک مربع کوچک داخل درب می چسبانیم و با کاردک داخل آن را صاف می کنیم و درب را روی مکعب اصلی قرار می دهیم چراكه این کار باعث می شود تا درب روی مکعب، تکان نخورد.

برای درست کردن دستگیره درب ابتدا دستمان را خیس می کنیم و یک گل را به صورت فتیله ای در دستمان لوله می کنیم و به اندازه پنج سانتیمتر می بریم و به صورت نیم دایره روی کار قرار می دهیم وآن را با کاردک روی درب پهن می کنیم و اگر روی کار ترک ایجاد شد باید سریعاً با کاردک روی آن را صاف کنیم.

حجم سازی
اوج تمدن سفال در ایران در دوران اسلامی به دوران سلجوقیان و صفویان برمی گردد. ما دراین دوران ازرنگ های زرین فام استفاده می شدكه دردوران معاصربندرت ازآن استفاده می شود.

گل سفال، از خاک طبیعی رس ساخته می شود و باید کاملاً تصفیه شود. برای كارسفال بایدازخاك رس شناخت كافی داشت. اساتید گذشته سفال از طریق لمس خاک به کیفیت آن پی می برده اند. در این زمینه عطار می فرماید:

در این صحرا روان شو، جستجو کن
زهر خاکی کمی بردار رو بو کن

زهر خاکی که بوی عشق برخاست
یقین دار تربت لیلی همانجاست

برای شروع کار ابتدا مقداری گل را از کیسه برمی داریم، درب کیسه را محکم می بندیم تا هوا وارد کیسه نشود، زیرا گل خشک میشود و روی میز شروع به ورز دادن می کنیم. بعداز آن، گل را روی صفحه پایه گردان قرار می دهیم، قبل از این کار می بایست یک کاغذ روی صفحه قرار دهیم و بعد گل را روی آن بگذاریم، تا گل به صفحه نچسبد.

در اینجا ما می خواهیم یک دست را درست کنیم، تا شما با حجم سازی آشنا شوید.

ابتدا گل را به صورت یک دستکش درمی آوریم و با ابزار فنری حجم دست را نازک می کنیم و با ابزار سوزنی، خط انگشتان را مشخص می کنیم و جای آنان را می بریم و انگشتان را جدا می کنیم و به هرکدام فرم می دهیم و آنان را از حالت مصنوعی در می آوریم و نازک می کنیم تا حالت طبیعی پیدا کند و با فنر، اضافات را برمی داریم و كارراپرداخت می كنیم.مثل مشخص کردن ناخنها و بندهای انگشتان.

حافظ می فرمایند:

دست از طلب ندارم
تا کام من برآید

یا تن رسد به جانم
یا جان ز تن برآید

حجم سازی
نکاتی در مورد تاریخچه و موارد استفاده سفال:
صنعت سفالگری ایران به دلایل گوناگون اقتصادی ،فرهنگی و اجتماعی، از گذشته های دور مورد توجه قرار گرفته است و در هر دوره تحول و توسعه یافته است. اختراع چرخ سفالگری در هزاره پنجم قبل از میلاد باعث رونق صنعت سفالگری شد و آن را در بخشهای وسیعی از ایران، از شوش در غرب تا استخر و سیران در جنوب و نیشابور و جرجان در شمال گسترش داد.

امروزه سفالگری و صنایع وابسته به آن تقریباً در تمام نقاط کشورمان رواج دارد و با توسعه روند صادرات صنایع دستی بر تعداد سفالگران و کارگاههای سفالگری افزوده شده است.

مواد اولیه ارزان، ساخت چرخهای سفالگری کوچک و بزرگ خانگی، تنوع طرح و سهولت یادگیری این هنردستی موجب شده است، سفالگری نه تنها به عنوان یک رشته هنری بلکه بعنوان یک شغل و پیشه درآید. در حال حاضر سفالگری توانسته است توجه مردم، بخصوص جوانان را به خود جلب کند.

باتوجه به پیشینه صنعت سفال میتوان از یک سو سهم این کالا را در صنایع دستی ایران که سهم عمده ای را در صادرات غیرنفتی تشکیل میدهد را بالا برد و از سوی دیگر می توان آن را متنوع کرد.

حجم سازی:
برای ساخت نقش برجسته بر روی لوله گلی ابتدا گل را کاملاً ورز می دهیم وهر چند لحظه یکبار دستمان را خیس می کنیم تا گل سفت نشود، سپس بر روی میز ورز می دهیم، تا حباب های داخل گل بیرون بیاید. بعداز آن گل را تخت می کنیم، برای این کار یک روزنامه پهن می کنیم و گل را روی آن بوسیله دست پهن می کنیم و ترکهای دور آن را با دست صاف می کنیم و بعداز آن با وردنه، گل را پهن و یکدست می کنیم. اگر روی گل حبابی ایجاد شد آن را با سوزن خالی می کنیم و با کمی آب صاف می کنیم، تا کارمان خراب نشود.

روی گل با ابزار سوزنی یک مستطیل در می آوریم و اضافی آن را برمیداریم و با ابزار دندانپزکشی کادری را روی آن ایجاد می کنیم و با ابزار مثلثی شکل خط تفکیک را ایجاد می کنیم و با ابر روی سطح کارمان را صاف می کنیم، تا ترک برندارد. بر روی کتیبه ای طرحی را ایجاد می کنیم و با ابزار مثلثی شکل دور آن را خالی می کنیم و خط تفکیک را ایجاد می کنیم، و بعد با ابر پرداخت و صاف می کنیم.

کتیبه نقش برجسته

در جلسات حجم سازی یک دست درست کردیم و با ابزار مثلثی شکل فنر مانند، اضافات حجم را جدا كردیم ، مثل لابه لای انگشتان و فرورفتگیهای دست که البته به نوع دست بستگی دارد، مثلاً یک دست لاغر است، یک دست چاق. بنابر نوع شکل دست، کارمان را پرداخت می کنیم و این کار بوسیله ابر انجام میشود. در پایان، کار ما می بایست آرام آرام خشک شود، زیرا اگر تند خشک شود ترک برمی دارد. برای این کار، ما یک پلاستیک روی آن قرار می دهیم تا آرام آرام خشک شود، و سپس آن رادر کوره دردمای بین 800تا960درجه سانتیگرادوبه مدت 4 ساعت حرارت می دهیم و وقتی که عمل پخت انجام شد، کار ما 24 ساعت طول می کشد تا سرد شود.

کتیبه، نقش برجسته:

ابتدا گل را ورز می دهیم تا حباب های داخل آن گرفته شود و هرچند یکبار دستمان را خیس کنیم تا گل خشک نشود. زیرا ترک میخورد بعد با مشت گل را ورز می دهیم و آن را پهن می کنیم، سپس به وسیله یک وردنه گل را روی مقوا پهن می کنیم و حباب های اضافی را از بین می بریم و با ابر فشرده کار را صاف می کنیم.

برای پیاده کردن طرح روی گل از کاغذ پوستی استفاده می شود. طرح را روی کاغذ پوستی میکشیم و آن را روی گل قرار میدهیم و با چاقوی جراحی روی نقش می کشیم به صورتی که کاغذ پاره نشود و بعداز اتمام کاغذ را برمی داریم و جای خط هایی را که ایجاد شده عمیق می کنیم و بعداز آن بوسیله ابزار مثلثی شکل خط تفکیک را برجسته می کنیم و با ابزار مثلثی شکل دور کار را عمیق و شیبدار می کنیم و با ابر روی آن را صاف و تمیز می کنیم و یک پلاستیک روی آن قرار می دهیم تا خشک شود.

ساخت سفال به روش ورقه ای
ابتدا مقداری گل را ورز می دهیم و حبابهای آن را می گیریم و آن را یکدست می کنیم، و روی یک مقوا گل را کاملاً پهن می کنیم و با وردنه آن را یکدست می کنیم و با ابزار سوزنی شکل کارمان را می بریم و یک صفحه مستطیل شکل ، درمی آوریم و اضافه های آن را برمی داریم. و 4 عدد از این مستطیل را درست می کنیم و بعد دور مستطیل ها را خیس می کنیم تا به هم نچسبند و مستطیل ها را دور تا دور کار می چسبانیم و محل اتصال را با انگشتان، کاملاً محو می کنیم.
روی سطح کار را با وردنه صاف می کنیم و با ابر قسمتهای ترک خورده را کاملاً صاف و پرداخت می کنیم. بعد آن را روی پایه گردان قرار می دهیم قبل از آن زیر کار را روزنامه قرار می دهیم، از زاویه نیم رخ کار را کاملاً صاف می کنیم، و بعد برای درست کردن درب ،مقداری گل را به اندازه ظرف با وردنه صاف می کنیم و روی طرف قرار می دهیم.

ساخت حجم «نماد رویش»:
ظرفی را که ساخته ایم را با ابزار مثلثی شکل حالت می دهیم، قسمتهای اضافی را برمیداریم و با ابر خیس و فشرده شده روی آن را کاملاً پرداخت می کنیم. سپس با چاقو جراحی روی بدنه را حالت 8و7 ایجاد می کنیم و روی این 8و7، 8و7 کوچکتر می کشیم و میگذاریم خشک شود، پس از اینکه حجم ما خشک شد، روی آن را سمباده می زنیم تا صاف شود. سپس داخل کوره در دمای 960 درجه سانتیگراد حرارت می دهیم تا کاملاً پخته شود؛ و پس از 24 ساعت که از پخته شدن گذشت و سرد شد آن را از کوره بیرون می آوریم و لعاب می زنیم.

برای ساختن حجم دیگر: ابتدا گل را ورز می دهیم تا یکدست شود و حبابهای داخل گل از بین برود، ابتدا گل را به صورت مخروط درمی آوریم، سر مخروط را پیچ می دهیم، با ابزار مثلثی بزرگ روی پایه مخروط را صاف می كنیم و اضافه ها را برمی داریم. با سوزن چند خطوط ساده را روی پایه ایجاد می کنیم، روی قسمت پیچ خورده را با سوزن چند خطوط پیچ مانند،ایجاد می کنیم و با ابزار مثلثی دور آن را خالی می کنیم و خط تفکیک ایجاد می کنیم.

ساخت استوانه توسط چرخ سفالگری:
ابتدا مقداری گل را برمی داریم و ورز می دهیم، تا حباب های داخل آن خارج شود. گل آماده شده را روی چرخ قرار می دهیم و فرم دلخواه را به گل می دهیم و ته کار را خیس می کنیم تا به پایه نچسبد و چرخ را روشن می کنیم، اولین مرحله آوردن گل به مرکز است و هرچندوقت یک بار دستمان را خیس می کنیم، دوتا شست خودمان را در مرکز گل قرار میدهیم و یکدست سوراخ می کنیم و بعد انگشت اشاره را داخل استوانه قرار می دهیم و بقیه انگشتان را بیرون استوانه قرار می دهیم و دست چپمان را در داخل ظرف برده و دست راست را به حالتی که انگشت اشاره را جمع و شست کشیده شودقرارمی دهیم وقتی دست چپ داخل ظرف می رود از کنار با شست دست راست که کنار و بیرون ظرف است، حالت مماس پیدا کند و در این حالت استوانه را به سمت بالا می آوریم و آن را کاملاً صاف می کنیم.
اگر داخل سفال آب جمع شد، حتماً با ابر خشک کنیم، چون ترک میخورد. یک ساعت بعد روی کار را تراش می دهیم، به صورتی که کار روی چرخ می چرخد، با ابزار مثلثی روی کار را صاف می کنیم وبه آن حالت می دهیم، و با ابزارهای مختلف سطح آن را تزیین می کنیم.

ساختن ظرف دیگر:
ابتدا گل را ورز میدهیم، تا حباب های داخل آن خارج شود و سپس ته گل را خیس می کنیم تا به چرخ بچسبد، بعد چرخ را روشن می کنیم، دوتا شصت را درهم قفل و روی گل می فشاریم تا گل به مرکز بیاید. دوتا شصت را داخل گل می کنیم تا داخل گل خالی شود و بعد دست راستمان را،به صورتی که انگشت اشاره در داخل و بقیه بیرون باشدقرارمی دهیم و دست چپ در کنار کار قرارمی دهیم و کار رابه سمت بالا می کشیم.
از داخل، قسمت پایین را بازترکرده وبه سمت بالا کار را باریکتر می کنیم با انگشت کوچک در حین چرخیدن روی کار نواری ایجاد می کنیم و با کاردک روی آن را تزیین می کنیم.

ساخت بشقاب:
ابتدا مقداری گل را ورز می دهیم تا حباب های داخل آن خارج شود، سپس گل را بر روی چرخ می گذاریم ته کار را خیس می کنیم تا به کار بچسبد.
چرخ را روشن می کنیم و گل را به حال چرخیدن ورز می دهیم وگل را به مرکز می آوریم و با دوشست،قسمت مرکز راسوراخ می کنیم دراین حین مقداری آب را داخل مرکزمی ریزیم تا کارخوب سوراخ شود، وقتی گل راخوب صاف و بازکردیم، انگشت اشاره داخل کار و مچ به سمت بیرون می آید و دهانه ظرف بازمی شود در حین کار نباید کار لنگی داشته باشد. برا ی تهیه بشقاب باید از گل سفت استفاده شود.

چهار انگشت دست چپ داخل ظرف و انگشت اشاره دست راست داخل و بقیه انگشتان رابیرون قرارمی دهیم. دهانه ظرف را بازمی کنیم با ابر داخل کاسه را صاف می کنیم و چرخ را خاموش می کنیم کار را می گذاریم خشک شود، با سیم کاررا می بریم، واز زیر با دوانگشت کار را برمی داریم. قبل از برداشتن و خاموش کردن چرخ با انگشت و یا کاردک روی کار را تزیین می کنیم.

قلمزني‌‌

قلمزني‌ مس‌ و برنج‌‌

آنچه امروز بعنوان قلمزني‌ شناخته ميشود و مصنوعات فراواني‌ اعم‌ از مس‌ و برنج‌ بوسيله آن‌تزئين ميگردد در ايران داراي سابقه اي بسيار طولاني‌ است‌.

از آثار فلزي دوره‌ هخامنش نمونه‌هاي بسياري‌ بدست‌ نيامده تا دور نماي رواج اين‌ هنر در‌آن دوران را مشاهده کنيم ولي‌ مجموعه‌ ظرفها و بشقابهاي نقره و طلاي عصر ساساني‌ که‌ ‌بدست‌ استادان ايراني‌ قلم خورده‌ است‌ و سلاطين اين‌ سلسله را در بزم يا رزم‌ و شکار ‌نشان ميدهد و در موزه‌ ارميتاژ شهر لنينگراد نگاهداري‌ ميشود رواج صنعت قلمزني‌ را در ‌آن عصر تاييد ميکند.

در دوران اسلامي‌ تاريخ‌ ايران صنعت قلمزني‌ رواج فوق العاده‌ داشته است‌ و شاهد بر اين‌‌مطلب مجموعه‌ ابريقهاي برنزي و آثار زيباي فلزي از نوع بخوردان و ظرفهاي آبخوري‌ است‌ که‌ ‌بشکل حيوانات و پرندگان ساخته شده و بيشتر آنها در خراسان و همدان و ري‌ و سمرقند ‌بدست‌ آمده است‌.

جالب‌ترين‌ هنر فلز کاري‌ دوره‌ سلجوقي‌ ترصيع مس‌ قرمز رنگ‌ و دادن‌ نقره بر روي‌ ظروف‌‌برنزي و بعدا روي‌ برنج‌ بوده‌ است‌. هنر طلا کوبي‌ و نقره کوبي‌ مفرغ در سده هشتم و نهم ‌هجري به‌ درجه‌ کمال رسيد و در اين‌ دوره‌ آثاري‌ مانند قدح و سيني و تنگ و هاون‌ و قلمدان ‌و منقل و آينه و جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است‌.

کارهاي مفرغي‌ عصر صفويه‌ از بهترين‌ کارهاي جهان بشمار ميرود. فولاد در دست‌ هنرمندان‌عصر صفوي مانند قلم نقاش مط‌يع و انعطاف پذير و لط‌يف شده بود. نقش بر فولاد آنچنان ‌زيباست‌ که‌ با قلم نيز بهتر از آن نميتوان ايجاد کرد. نمونه‌هاي اين‌ ظروف‌ در موزه‌ ايران ‌باستان تهران موجود است‌.

از پسنديده ترين‌ نگاره‌هاي قلمزنان به‌ روي‌ ظرفهاي مسي و برنجي در دوره‌ قاجار نقشهاي غير‌اسليمي گلهاي در هم‌ پيچيدهاي است‌ که‌ حيوانات و پرندگان بسياري‌ را در بر ميگيرد و ‌برخي‌ از آنها همچون ميمون و فيل بومي‌ ايران نيستند تصاوير پرندگان و حيوانات وجه‌ ‌مشخص اينگونه‌ ظرفهاست‌.

بيشتر فرآورده‌هاي فلزي که‌ ظرف يک‌ قرن اخير در ايران ساخته شده از مس‌ هستند که‌‌بسياري‌ از اين‌ فرآورده‌ها براي مصرف روزانه‌ ساخته شدهاند و بدون‌ تزئين هستند و عنصر ‌اصلي زيبايي‌ آنها همان شکل آنهاست‌ ولي‌ آلات مسي که‌ ارزش‌ نمايشي بيشتر داشتهاند ‌معمولا مورد توجه‌ صنعگران و هنرمنداني‌ چون قلمزني‌ و کنده کار و گاه نيز بر جسته کار ‌قرار گرفتهاند.

اصفهان هميشه از مراکز مهم صنعت قلمزني‌ ايران بوده‌ و هست و در حال حاضر بيشترين‌‌تعداد کارگاههاي صنايع‌ دستي اصفهان را کارگاههاي قلمزني‌ مس‌ و برنج‌ تشکيل ميدهند و ‌تعداد شاغلين اين‌ رشته نسبت به‌ ساير رشتهها زيادتر است‌.

دامنه هنر فلز کاري‌ در ايران بسيار وسيع است‌ از جمله مي‌توان از هنر مشبک کاري‌ نام برد‌که وسايلي از قبيل فانوس، آباژورهاي پرنقش و نگار مسي و برنجي، بخوردان، گلدان و ‌پوشش‌ بط‌ري را شامل‌ ميشود.

مواد اوليه مورد مصرف سازندگان فرآورده‌هاي مس‌ و برنج‌ شامل‌: مس‌، برنج‌ و آلياژ هايي‌‌از اين‌ دو است‌.

ابزار کار صنعتگران اين‌ رشته از دو دسته تشکيل ميگردد يک‌ دسته ابزاري‌ که‌ در مرحله‌ساخت‌ محصولات مورد مصرف قرار ميگيرد مانند دستگاه خم‌ کاري‌، موتور فرچه‌، کوره‌ برقي‌، ‌سندان، چکش، دسته ديگر ابزاري‌ که‌ در مرحله قلمزني‌ مورد احتياج است‌ مانند دستگاه قير ‌آب کني، پرگار انواع قلم آهني، چکش و غيره.

نحوه توليد

شيوه کار قلمزنان چنين است‌ که‌ ابتدا داخل‌ ظرف ساخته شدهاي را که‌ قرار است‌ قلمزني‌ بر‌روي‌ آن انجام شود از قير پر ميکنند تا هم‌ ضربات چکش باعث‌ اعوجاج فلز نگردد و هم‌ ‌صداي ناشي‌ از کار کردن‌ با قلم و چکش کاهش‌ يابد. سپس صنعتگر با بهره گيري از پرگار و ‌الگوهايي‌ که‌ قبلا بر روي‌ کاغذ ترسيم گرديده نقش مورد نظ‌ر را بر روي‌ فلز منتقل نموده‌ و ‌پس از آن خط‌وط اصلي و مهم را قلم زده‌. و بعد از پايان قلمزني‌ خط‌وط اصلي به‌ انجام ريزه ‌کاري‌ها و حک‌ خط‌وط ظريف‌تر ميپردازد.

در پايان محصول ساخته شده را حرارت‌ داده‌ و قير را از آن جدا نموده‌ و بوسيله روغن‌ جلا و‌روغن‌ کرچک‌ به‌ جلا دادن‌ آن مي‌پردازند. طرحهاي مورد استفاده‌ قلمزنان بيشتر ذهني است‌ ‌و ندرتا طرحهايي‌ از کتب قديمي يا مينياتورهاي ايراني‌ مورد استفاده‌ شان قرار ميگيرد.

بعضي از کارگاهها صرفا به‌ ساخت‌ محصولات مسي و برنجي مشغول هستند و در مقابل‌‌کارگاههاي ديگري فقط کار قلمزني‌ بر روي‌ اين‌ فلزات را انجام ميدهند و دسته سوم ‌کارگاههاي هستند که‌ هر دو کار را انجام ميدهند.

خاتمسازی:

خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. پنج ،شش، هشت یا ده ضلعی است.خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. در دایره المعارف فارسی درباره خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده است:«هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک ،با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است .این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند.مثلث‌ها را از انواع چوب ،فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریفتر باشند، خاتم مرغوب‌تر است .در یک طرح خاتم ،برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن ،حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌‌رود.»

خاتم سازی

هنر خاتم سازی کوششی است برای خلق زیبایی با اندیشه و خلاقیتهنرمندان این صنعت ، عواطف ، احساسات، واقعیت حاکم بر جهان و مکان را از صمیم دل و جان درک می کنند و آنگاه با ظرافتهای خاص هنری خود آن را به معرض نمایش می گذارند.
هنرمندان این عرصه به شیوه ی زیبایی سطح اشیاء چوبی را با مثلث های کوچک سه پهلو استخوانی و فلزی تزئین می کنند و بعضی از آنها خاتم را با هنر دیگری به نام "معرق" می آمیزند که حاصل آن به نام هنر " خاتم معرق" مشهور است و جلوه و زیبایی خاص دارد.
هنرمندان خاتم ساز منشورهایی باریک از جنس چوب یا برنج به شیوه ظریفانه کار می کنند که هر چقدر این نقوش کوچک و باریک باشد بر زیبایی و کیفیت آن می افزاید و در اصطلاح خاتم سازی به آن "مثلث" می گویند.
چوب آبنوس ، چوب فوفل، چوب بقم، چوب عناب، چوب نارنج، چوب کیکم، چوب تبریزی، چوب شمشاد و چوب گردو را مي توان از چوبهای مورد استفاده در خاتم سازی ذکر کرد و افزود: هم اکنون اکثر خاتم سازان از چوب گردو برای تهیه مثلثهای سیاه رنگ و از چوب عناب برای رنگ قرمز در خاتم استفاده می کنند.
با اشاره به اینکه در خاتم های لایه دار ، هنرمندان صفحه های برنجی به نازکی 1/0 یا 2/0 میلیمتر و به شکل نوارهای باریک بریده شده در بین گل های خاتم به کار می برند : متن حکاکی شده بر روی آن به " اووه" معروف است و خاتم سازان برای پیچیدن مثلثها و گلهای آن از نخهای گوناگون با ضخامت متفاوتی استفاده می کنند که معروفترین آن "نخ پرک" است.
یکنواختی و یکدستی در رنگ آمیزی خاتم، قرینه و مساوی بودن ساختمان نجاری اشیاء خاتم ، لاک کاری مخصوص بر تمام سطح اشیاء آن و بتونه کاری حفره های استخوان یا چوب روی خاتم از ویژگیهای محصولات خاتم مرغوب است.
هم اکنون 8 نفر خاتم ساز حرفه ای در استان یزد فعالیت می کنند و محصولاتی نظیر قاب قرآن، قاب عکس، شکلات خوری، میز، صندلی، جاکلیدی، جاقلمی ، جلد آلبوم و ... تولید می کنند.

شیشه گری
شيشه جسمی است شفاف، شکننده و ترکيبی از سيلکيکاتهای قليايی که اين اجسام را در کوره ذوب می نمايند و به وسيله دست يا به کمک قالب های مخصوص به آنها شکل می دهند. اشيايی که از مناطق مختلف کشور نظير شوش، ری، ساوه و نيشابور از زير خاک به دست آمده نشان دهنده ساخت اينگونه ظروف در اکثر نقاط کشور در گذشته های دور می باشد. ظروف شيشه ای در اوايل دوره اسلامی بيشتر شامل بطری، قوری، گلدان و فنجان بوده است که برای مصارف خانگی بکار می رفته است. برخی اشياء باقی مانده متعلق به قرون هشتم و نهم ميلادی است که بدون تزئين می باشد. همچنين تعدادی دکمه شيشه ای که طی يکی از حفريات ناحيه حسنلو بدست آمده متعلق به عهد هخامنشی است که بروجرد و رونق شيشه گری در آن عصر گواهی می دهد.

معرق
هنر معرق روی چوب، يکی از رشته های پر پيشينه صنايع دستی ايران است که به نسبت ساير صنايع چوب از قبيل خاتم، منبت، نازک کاری چوب، خراطی و بافت سبد و حصير دارای قدمت بيشتری است و طبق اسناد و مدارک موجود با وجودی که زادگاهش هند است اما از روزگارانی خيلی دور به ايران راه يافته و هنرمندان و صنعتگران ايرانی تکميل کننده و گسترش دهنده آن بوده اند. اين "هنر صنعت" که در ابتدا تلفيقی از چوب و فلز بود، به کمک ذوق و انديشه معرق سازان هنرمند ايرانی تغيير شکل داد و صنعتگران کشورمان بجای يک نوع چوب که معمولاً متن اصلی دست ساخته ها را تشکيل ميداد، به استفاده از انواع چوب با رنگهای مختلف پرداختند.

منبت کاری
منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب بر اساس نقشه ای دقيق اين تعريف اصولی منبت کاری است.

مینیاتور
واژه "مينياتور" که مخفف شده کلمه فرانسوی "مينی موم ناتورال" و به معنی طبيعت کوچک و ظريف است و در نيمه اول قرن اخير و حدوداً از دوره قاجاريان وارد زبان فارسی شده، اصولاً به هر نوع پديده هنری ظريف (به هر شيوه ای که ساخته شده باشد) اطلاق می شود و در ايران برای شناسايی نوعی نقاشی که دارای سابقه و قدمتی بسيار طولانی است به کار می رود.

معرق
هنر معرق روی چوب، يکی از رشته های پر پيشينه صنايع دستی ايران است که به نسبت ساير صنايع چوب از قبيل خاتم، منبت، نازک کاری چوب، خراطی و بافت سبد و حصير دارای قدمت بيشتری است و طبق اسناد و مدارک موجود با وجودی که زادگاهش هند است اما از روزگارانی خيلی دور به ايران راه يافته و هنرمندان و صنعتگران ايرانی تکميل کننده و گسترش دهنده آن بوده اند. اين "هنر صنعت" که در ابتدا تلفيقی از چوب و فلز بود، به کمک ذوق و انديشه معرق سازان هنرمند ايرانی تغيير شکل داد و صنعتگران کشورمان بجای يک نوع چوب که معمولاً متن اصلی دست ساخته ها را تشکيل ميداد، به استفاده از انواع چوب با رنگهای مختلف پرداختند.

شیشه گری
شيشه جسمی است شفاف، شکننده و ترکيبی از سيلکيکاتهای قليايی که اين اجسام را در کوره ذوب می نمايند و به وسيله دست يا به کمک قالب های مخصوص به آنها شکل می دهند. اشيايی که از مناطق مختلف کشور نظير شوش، ری، ساوه و نيشابور از زير خاک به دست آمده نشان دهنده ساخت اينگونه ظروف در اکثر نقاط کشور در گذشته های دور می باشد. ظروف شيشه ای در اوايل دوره اسلامی بيشتر شامل بطری، قوری، گلدان و فنجان بوده است که برای مصارف خانگی بکار می رفته است. برخی اشياء باقی مانده متعلق به قرون هشتم و نهم ميلادی است که بدون تزئين می باشد. همچنين تعدادی دکمه شيشه ای که طی يکی از حفريات ناحيه حسنلو بدست آمده متعلق به عهد هخامنشی است که بروجرد و رونق شيشه گری در آن عصر گواهی می دهد.

مینا کاری

مينا کاري‌ هنر درخشان آتش‌ و خاک است‌، با رنگهاي پخته و درخشان که‌ سابقه آن به‌ 1500‌سال پيش از ميلاد ميرسد.‌ آقاي علينقي وزيري در کتاب تاريخ‌ عمومي‌ هنرهاي مصور قبل از تاريخ‌ تا اسلام مينويسد:‌از جمله هنرهاي دستي ايرانيان در گذشته هاي دور تزئين و کنده کاري‌ روي‌ فلزات است‌.‌ظروف‌ فلزي بدست‌ آمده از فلزات گوناگون ساخته شده که‌ مهمترين‌ آنها عبارتست از: طلا،‌نقره، مس‌، برنز، برنج‌، آهن‌، فولاد، سرب، آلومينيوم و کرم.‌ اين‌ فلزات براي زينت آلات و ظروف‌ گوناگون بکار ميرفته زيرا که‌ امکان ساختن ابزار لازم‌ در ‌يک ورق‌ فلز چندان مشکل و ناممکن نبوده‌ از جمله موارد فلز کاري‌ ميتوان از ترصيع يعني به‌ ‌جا نشاندن قط‌عات کوچک‌ فلزهاي مختلف روي‌ سط‌ح‌ فلزي از نوع جنس ديگر و ايجاد تناسب‌‌ميان قط‌عات با در نظ‌ر گرفتن رنگ‌ و اشکال هندسي‌ آنها و ايجاد شکل يا نقش وسيله آنها و‌مينا کاري‌ نام برد. بررسي‌ هايي‌ که‌ در مورد مينا سازي‌ شده نشان ميدهد ميناهايي‌ که‌ بنام‌بيزانس‌ مشهور است‌ از مينا سازي‌ ايراني‌ اقتباس شده است‌.‌ قديميترين‌ نمونه‌هاي مينا کاري‌ موجود مويد اين‌ ادعاست‌ که‌ مينا کاري‌ نيز مانند بسياري‌ از‌هنرهاي ديگر براي اولين بار در ايران پيدا شده و از ايران به‌ ساير کشورها راه يافته است‌.‌ در دوران مغول سبک جديدي در فلز سازي‌ و مينا کاري‌ ايران بوجود آمد. اشکال و تصاويري‌که قيافه‌ و لباس اعضاي دربار ايران را داشتند، جاي اشکال و تصاوير عربي‌ دوره‌ قبل را‌گرفتند و بويژه ترصيع فلز در عصر تيموري‌ به‌ منتهي درجه‌ شرقي‌ خود رسيد. در زمان صفويه‌ زمينه ي هنر مينا کاري‌ و فلز کاري‌ تغيير يافت‌ ظروف‌ نقره در اين‌ دوره‌‌نقوش ميناتور از قبيل مجالس‌ بزم در دربار و يا مجالس‌ شکار، يا اسب‌ سواري‌ مزين‌ گشت و ‌هنر مينا سازي‌ از نقشهاي اسليمي و گل‌ تغذيه‌ کرد و رنگ‌ قرمز مورد مصرف بيشتري‌داشت‌ و شهر اصفهان يکي از مراکز عمده مينا کاري‌ بحساب مي‌آمد که‌ هنوز هم‌ تنها مرکز‌اين‌ هنر محسوب ميشود.
نحوه توليد‌
‌‌ هنر مينا کاري‌ را ميتوان يکي از اختراعات خلاقه‌ بشر دانست زيرا اين‌ هنر شامل‌ فعل و‌انفعالهاي پيچيده ايست که‌ بهم ربط‌ داده‌ ميشوند از يک‌ سو عوامل‌ ساده‌اي از قبيل‌سيليکوم و مينيوم و پتاسيم و از سوي ديگر سبک قيمتي که‌ ترکيب آنها مينا را بوجود‌ميآورد.‌ از اين‌ رو اين‌ يک‌ هنر آزمايشگاهي‌ است‌ و در حقيقت ماده‌ ايست که‌ از ترکيب اکسيدهاي‌فلزات که‌ براثر حرارت‌ رنگهاي مورد نظ‌ر را بدست‌ ميدهد در اختلاط با تعدادي‌ نمک ثابت‌‌بدست‌ مي‌آيد و رنگها با درجه‌ حرارت‌ و طول زمان حرارت‌ ارتباط زياد پيدا ميکنند.‌ بنابراين‌ براي دسترسي‌ به‌ اين‌ پديده هنري زيبا بايد آتش‌ و حرارت‌ بدقت‌ مراقبت و مهار‌شود. مينا که‌ طبعا شفاف است‌ شفافيت بيشتر خود را از اکسيد قلع بدست‌ مي‌آورد و‌ترکيبات آن از زمانهاي قديم‌ تا به‌ امروز ثابت‌ و بدون‌ تغيير مانده است‌.‌ روي‌ اشيا طلايي‌ و نقره اي هم‌ ميتوان مينا کاري‌ کرد ولي‌ اساسا مينا کاري‌ بر روي‌ مس‌ انجام‌ميشود. تا فراهم‌ آمدن مينا چند مرحله بايد طي شود باين‌ ترتيب که‌ ابتدا آن چيزي را که‌‌مي خواهند مينا کاري‌ کنند به هر شکل و هر اندازه‌ بايد به وسيله مسگر متخصص به‌ شکل لازم‌‌در آيد و پس‌ از آن که‌ ساخته شد استاد مينا کار به‌ آن لعاب سفيد رنگ‌ ميدهد. معمولا سه‌ ‌الي‌ چهار بار لعاب داده‌ ميشود و در هر بار شيئي به‌ کوره‌ ميرود و حدود 700 درجه‌ حرارت‌‌مي بيند تا رنگ‌ لعاب ثابت‌ شود بعد روي‌ آن به‌ رنگهاي گوناگون نقاشي‌ مي شود سپس شيئي‌باز به‌ کوره‌ مي رود و حدود 400 تا 500 درجه‌ حرارت‌ مي بيند تا رنگها بصورت‌ مط‌لوب در آيد‌در گذشته که‌ مينا کاري‌ رواج اندک داشته رنگهايي‌ که‌ بکار ميرفته مانند رنگهايي‌ که‌ در‌صنعت قلمکار بکار برده‌ ميشود گياهي‌ يا معدني‌ بوده‌ است‌ ولي‌ اکنون براي نقاشي‌ ظروف‌ و‌اشيا مينايي‌ از رنگهاي شيميايي‌ استفاده‌ ميشود. رنگهايي‌ که‌ در ميناکاري‌ بکار ميرود بر سه‌ نوع است‌:
‎-1 رنگهاي گياهي‌ که‌ در چيت سازي‌ هم‌ بکار مي رود.‌
‌‎-2 رنگهاي معدني‌ که‌ در نقاشي‌ و مينا کاري‌ بکار مي رفته است‌.‌
‎-3 رنگهاي فلزي که‌ روي‌ مينا کار مي کنند‌.
براي مينا کاري‌ در تهيه رنگ‌ قرمز از طلا استفاده‌ ميشود رنگ‌ سبز مينا از مس‌ و رنگ‌ زرد‌آن از گل‌ ماشي‌ بدست‌ مي‌آيد. رنگ‌ آبي‌ و فيروزه‌اي و رنگ‌ سفيد از رنگ‌‌مخصوصي تهيه مي شده است‌ که‌ در شهر سامره از شهرهاي عراق نوع خوب آنرا بدست‌‌ميآورده‌اند.

آثار هنر سفالی:

تزیین ==>

پس از پخت :

1. لعاب یکدست
2. لعاب زیر رنگی
3. لعاب رو رنگی
4. لعاب هفت رنگ

پیش از پخت :

1. نقش افزوده یا برجسته کاری
2. نقش کنده
3. نقش بریده یا مشبک
4. نقش فشرده
5. تلفیقی

ساخت ==>

تلفیقی

قالبی:

1. دوغابی
2. پرسی و گچی

چرخ ساز :

1. تند
2. کند

دست ساز :

1. مسطح یا لوحه ای
2. مارپیچ یا فیتیله ای
3. فشاری ( مدور _ مکعب)

سفال گری:

در صنعت سفال گری محصولاتی با استفاده از گِل رُس و هم چنین گِل به دست آمده از سنگ‌های كوارتز و كائولین به كمك دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می‌شود.
محصولات سفال وسرامیك مناطقی چون لالجین همدان، میبُد یزد، مِند گناباد، اصفهان، شهرضا، نظنز، تبریز و قم از شهرت بسزایی برخوردار است، ضمن آن كه طی سال های اخیر، محصولات جالب و با ارزشی در شهر تهران به دست صنعت گران هنرمند سفالگر ساخته و عرضه شده است.
منظور از سفال، بدنه‌هایی است كه با خاك‌های ثانویه، كه در اثر جابه جایی خلوص كم تری دارند و درجه پخت آن ها نیز كم تر است، مثل خاك رس ساخته می‌شوند. سرامیك به بدنه‌هایی گفته می‌شود كه از خاك‌های اولیه -كه به سبب ثابت بودن محل خاك از خلوص بیش تر و درجه پخت بالاتری برخوردارند, مثل كائولین و خاك سفید- ساخته می‌شوند.
گفتنی است كه واژه‌های «سفال» و «سفالینه» كه اهل فن و در موارد كلی دیگر، آن را به كار می‌برند، بر هر نوع بدنه اطلاق می‌شود. یكی از قدیمی‌ترین صنایع بشری، سفال گری است كه به اعتقاد بیش تر محققان و نیز به پشتوانه اشیاء به دست آمده از كاوش‌های باستان‌شناسی، زادگاه آن ایران بوده و از این كشور به دیگر نقاط جهان راه یافته است.
به اعتقاد گیرشمن، ایران‌شناس و محقق برجسته فرانسوی، نخستین نمونه های اشیاء سفالین، به ساكنان كوهستان های بختیاری تعلق دارد كه حدود ۸۰۰۰ پیش از میلاد و بدون استفاده از چرخ سفال گری ساخته شده است. از نمونه‌های به دست آمده می‌توان دریافت كه در آن زمان، سفال‌سازان از كوره پخت سفال نیز بی‌اطلاع بوده‌اند و احتمالاً ظروف سفالین را در كنار همان آتشی كه برای پختن گوشت شكار مهیا می‌كردند, می‌پختند. سفالینه‌های دوران مورد بحث، به تقلید از سبدهای بافته شده با تركه درختان ساخته شده و در بسیاری موارد، سبد به صورت قالبی برای ساخت ظروف سفالین به كار رفته است.
افزون بر آن و ضمن كاوش‌های باستان‌شناسی، آثار باارزشی از منطقه اسماعیل‌آباد، خوروین، تپه سیلك، شوش و غیره به دست آمده كه به هزاره‌های ششم، پنجم و چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. این اشیاء گاه نقش‌های ساده و طرح‌های زیبایی بر پیكر دارند.
در ۳۵۰۰ پیش از میلاد با اختراع چرخ ساده سفال گری و استفاده از آن در شكل بخشیدن به ظروف سفالین، تحولی جدید در این صنعت به وجود آمد و موجب شد تا محصولات از نظر شكل متنوع‌تر و از نظر ساخت ظریف‌تر شود و تولید آن نیز افزایش یابد. از شوش سفال‌هایی متعلق به ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد به دست آمده است كه به یقین، با چرخ‌های كامل سفالگری تولید و در حرارتی مناسب (حدود ۱۰۰۰ درجه سانتی‌گراد) پخته شده‌اند.
به دنبال تكمیل چرخ‌های سفال گری، تحول دیگری در این صنعت به وقوع پیوست و صنعت‌گران سفال‌ساز موفق به تهیه انواع لعاب قلیایی و تزیین ظروف با آن شدند. لعاب عبارت است از لایه نازك سیلیكاتی كه برای افزایش مقاومت و قابلیت‌های مصرفی، زیبایی و جلوگیری از نفوذ رطوبت، سطح داخلی یا خارجی یا سطوح داخلی و خارجی یك بدنه سفالی یا سرامیكی را پوشش می‌دهد و دارای سه نوع قلیایی، سربی، فریت است. لعاب با اكسیدهای رنگ زای فلزی به رنگ موردنظر درمی‌آید و پس از انجام مرحله لعاب كاری، ضروری است كه ظروف یا بدنه‌ها برای پخت نهایی به كوره برده شود.
در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، به سبب گسترش فلزكاری و تهیه انواع ظروف از فلز، ساخت ظروف سفالین تا حدودی از رونق و رواج پیشین افتاد و بیش ترین تلاش به ویژه در دوره ‌ هخامنشی مصروف تولید آجرهای لعاب‌دار می‌شد كه نمونه‌هایی از آن در كاخ آپادانا و كاخ شوش مورد استفاده قرار گرفته و ضمن كاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده است.
در دوره اشكانیان دوباره سفال گری دچار تحول شد و استفاده از لعاب قلیایی در میان صنعت‌گران رواج یافت. سفال گری در دوره مذكور، بیش تر از روی نمونه‌های كشف شده در نواحی مختلف بین‌النهرین مانند سامرا، تیسفون و بابل، شناخته می‌شود كه تركیبی است از سفال‌های گذشته و نیز سفال‌هایی كه در همان زمان ساخت آن ها در دیگر نقاط جهان رایج بوده است.
در دوره ساسانی، سفال گری ایران پیشرفت چندانی نكرد، زیرا صنعت‌گران بیش تر به تولید مصنوعات فلزی گران بها روی آوردند و از سفال تنها در مواردی معدود و برای تولید محصولاتی محدود استفاده می‌شد. با آغاز دوران اسلامی، به سبب روح سادگی و پرهیز از تجمل‌پرستی فرهنگ اسلامی، منع مذهبی استفاده از فلزات گران بها برای ساخت ظروف و هم چنین به دلایل اقتصادی، صنعت سفال‌سازی مورد توجه بیش تری قرار گرفت. آثار متعدد به جای مانده از نخستین دوره‌ های پس از ورود اسلامی از آن جمله، سفالینه‌هایی كه در حفاری‌های نیشابور و ری به دست آمده، نمایان گر مهارت سفال گران ایرانی در دوره مورد بحث است.
نقوش ظروف سفالین این دوره بیش تر شامل كاسه، بشقاب، تنگ و غیره طرح‌های گل و گیاه به شكل هندسی و نیز نقوش انسانی است. طی قرون پنجم تا هفتم قمری ( دوره سلجوقیان)، فصل نوینی در هنرها و صنایع ایرانی گشوده شد و ضمن تعالی و تكاملی كه نصیب فلزكاری، گچ بری و بالاتر از همه معماری شد، صنعت سفال گری نیز تحول و دگرگونی چشم گیری یافت و شهرهایی چون نیشابور، جرجان، ری و كاشان به صورت مراكز عمده سفال گری كشور درآمد.
در دوره سلجوقی ظروف لعابی سفیدرنگ، ظروف لعاب‌دار یك رنگ، ظروف با نقش قالبی، ظروف با نقش كنده‌كاری شده و لعاب رنگارنگ، ظروف معروف به لعابی، ظروف طلایی یا زرین‌فام، ظروف دارای نقاشی زیرلعاب، ظروف سرامیكی مینایی و ظروف معروف به «لاجوردی» ساخته شد.
در دوره ‌ مغول‌ها، ساخت نوعی كاشی به نام «كاشی معرق» آغاز، و از آن پس زینت‌بخش اماكن متبركه و دیگر ساختمان های فرهنگی و گاه ساختمان‌های مسكونی شد.
در دوره صفویه، ساخت ظروفی با عنوان «بدل چینی» رایج شد و آن حاصل تبادل‌نظر سفال گران چینی و ایرانی و نیز آموزش سفال گران چینی به سفال گران ایرانی در زمینه استفاده مناسب‌تر از خاك سفید در تولید محصولات بود. ضمن آن كه ساخت سفالینه‌هایی با نقوش دخت و گل و گیاه و گاهی نیز با نوشته‌های كوفی، فارسی و عربی در ایران رواج یافت. در دوره صفویه، ساخت و استفاده از كاشی‌های هفت رنگ، معرق و مَعقِلی گسترش بسیار یافت و در تزیین و زیباسازی ابنیه مذهبی و تاریخی به كار برده شد.
از حدود قرن ۱۲ ق. به تدریج از رونق سفال گری ایران كاسته شد و این زوال تدریجی هم چنان و تا قرن كنونی ادامه یافته است. محصولات سفال و سرامیك هم چنان در مناطق مختلف تولید و حتی در زندگی روزمره مردم ایران نیز نقش داشته است. در حال حاضر، تولید سفال، سرامیك و كاشی در مناطق مختلفی از ایران به شیوه‌های گوناگون از آن جمله با بهره‌گیری از چرخ سفال گری رواج دارد و طی سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاهد رونق سفال گری در مناطقی مانند لالجین همدان، میبد یزد و تهران بوده‌ایم. این «هنر – صنعت»، در دیگر مراكز مهم تولید، مانند مند گناباد، كلاگر محله جویبار، تبریز، زنوز، اصفهان، شهرضا، نطنز، سیاهكل لاهیجان و ... كماكان به حیات خود ادامه می دهد.

● نگاهی به سیر و تحول سفال پیش از تاریخ

بشر از دیر باز تا این زمان که آن را عصر ماشین می دانیم دورانهای گردآوری خوراک ،‌شکارچی گری، کشاورزی و شهر نشینی را گذرانده است. در هر کدام از این دوره ها انسان اولیه، انسان شکارچی و انسان کشاورز هر یک با ابزارهایی از جنس های گوناگون سرو کار داشته است. استفاده از ابزار سنگی که از آغاز زندگی بشر با آن آشنا شده بود تا مدتها پس از دوران آغاز کشاورزی ادامه داشت ، آشنایی با سفال مربوط به دوره آغاز کشاورزی است. به این ترتیب که بشر در اواخر دوران شکار ، بتدریج به فکر استفاده از محصولات گیاهی افتاد و این سبب گردید که رفته رفته مقداری از دانه های مختلف را جمع آوری کند و در زمین اطراف غار یا محل سکونت بزمین افشاند، و همین امر باعث شد که انسان از دوره گردی دست بردارد و در کنار مزرعه خود ساکن شود. برای نگهداری محصولات کشاورزی انسان نیازمند ظرف و مکان محفوظی بود. این ظرف در آغاز از سبدهایی که از شاخه درختان بافته بود . تشکیل می شد و برای اینکه دانه ها از سوراخ سبد نریزد داخل آن با گل اندود می شد.
احتمالا با اندود کردن بدنه خارجی سبدها و قرار گرفتن آنها در کنار آتش بطور اتفاقی به شناخت ظروف گلی و مزایای آن دست یافت. دسترسی به چنین وسیله ای تحولی چشمگیر در امر جمع آوری و نگهداری غذا پدید آورد. انسان در نقاط مختلف جهان با اختلاف زمانی چشمگیر به این مرحله از تحول وخلاقیت قدم گذارد. طبق مطالعات انجام شده کشاورزی و یکجانشینی در ایران به هزاره های ششم و هفتم قبل از میلاد بر می گردد نخستین سفالهای دوران جمع آوری غذا یا عصر نوسنگی قدیمی ترین ظروف گلی است که اسکلت سبدی دارد و در واقع سبدهای گل اندودی است که در کنار آتش خشک شده است. بسیاری از کوزه ها و سفالینه های روزگاران نوسنگی و مس ، نی ها و ترکه هایی در خود دارند که احتمالا بجای ریسمان بکار رفته و نشانه آن است که سفالگری اصلا از فن سبدبافی پدید آمده است. فکر استفاده از پوسته ای دارای حجم احتمالا پس از دیدن پوست میوه های خشک شده، حفره های سنگی، قطعات سنگی با سطحی مقعر که آب باران را در خود نگهداری می نمود، پدید آمده است . قدر مسلم انسان با قرار دادن دستها کنار هم و استفاده از آنها برای نوشیدن آب عملا به ایده ظرف و مظروف پی برده است. فرضیه محققان تاریخ هنر مبنی بر وجود حفره های ایجاد شده و جای پای انسان و حیوانات در حاشیه رودخانه هایی مانند نیل که بر اثر طغیان آب . رسوباتی از خود بجا می گذارند و پس از خشک شدن، این حفره های به شکل ظرف از ماسه های اطراف جدا می شود نیز قابل توجه است و شاید قابل قبول تر به نظر برسد.
انسانهای غارنشین که برای نوشیدن آب در پوسته های کاسه ای شکل استفاده می کردند عملا با مشکل انتقال آب به داخل غار و پناهگاه روبرو بودند . طبق آخرین تحقیقات انجام شده غیر رسمی قدیمی ترین سفال مکشوفه به ۱۲ هزار سال ق . م بر می گردد و از شرق دور به دست آمده است. ‌‌این‌سفال ضخیم، کم پخت، ***نده، خشن و قهوه ای رنگ است و در آن مقـــدار زیادی علف خرد شده به عنوان ماده چسباننده ( شاموت ) برای جلو گیری از ترک برداشتــن به هنگام خشک شدن در آفتاب یا حرارت دیدن در کنار آتش به کار رفته است.
همچنین از کاوشهای حاشیه کویر در تپه سنگ چخماق شاهرود و در مراحل بعدی در لایه های عمیق تپه سیلک کاشان، ‌مناطق اولیه تپه سراب نزدیک کرمانشاه، لایه های عمیق تپه گیان در نهاوند و تپه حاجی فیروز در آذبایجان غربی نیز سفال دوران غار دیده شده است. کار غارنشینان در مراحل اولیه استقرار در دهکده های اولیه آنها را به این مکانها آورده است. در ابتدا انسان بطور اتفاقی از خاک رس برای ساخت سفال استفاده کرد که احتمالا این امر بدلیل وفور و سهولت دسترسی بدان بوده است ولی بعدها تجربه به وی آموخت که بهترین خاک برای سفالگری همین خاک رس است .
تا پیش از اختراع چرخ سفالگری در آغاز هزاره چهـارم قبل ازمیلاد تمامی سفالینه های مکشوفه از مناطق باستانی بـدون استثـــنا دسـت سـاز هستنــد و با حرارت کـم (۴۰۰ تا ۷۰۰ درجه ) پخته شده و سبـک و پوک هستند و ماده چسباننـده اغلب آنها کاه و سبزی خرد شده است. و معمولا به دو شکل ساده و منقوش موجودند. سفالینه های «تپه سبز» دهلران که قدمت آنها به حدود ۵۵۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد می رسد حکایت از پخت آنها درکوره های ابتدایی دارد. اختراع چرخ سفالگری در آغاز هزاره چهارم قبل ازمیلاد در نقاط مختـــلف باعث تولید انبوه انواع ظروف و ابزار سفالینه شد.
سفالینه های شوش I و سیلک III کاشان در آغاز هزاره چهارم قبل از میلاد با چرخ سفالگری ساخته شده اند . سفالینه های پیش از تاریخ نه تنها به عنوان یکی از ضروریات زندگی روزمره اهمیت داشته اند، بلکه نوعی شیء تزئینی نیز محسوب می شده اند. بیشتر سفالینه هایی که از درون قبور و محوطه های باستانی بدست آمده اند، کاملا سالم و مصرف نشده اند.

▪ سفالینه های پیش از تاریخ ایران غالباً در این مناطق یافته شده اند:

ـ شوش در خوزستان
ـ تل باکون در فارس
ـ شهر سوخته در سیستان
ـ سیلک در کاشان
ـ تپه حصار در دامغان
ـ چشمه علی در ری
ـ خورین در استان مرکزی
ـ مارلیک در رودبار گیلان
ـ دره سولدوز در آذربایجان غربی
که این سفالها از نظر شکل، نقش، ظرافت و استحکام جز زیباترین سفالینه های جهان محسوب می شوند.

▪ اما قدیمی ترین نمونه های آثار سفالین در محوطه های باستانی مناطق زیر بدست آمده اند:
ـ گنج دره در هرسین کرمانشاهان در ۷۳۰۰ تا ۶۹۰۰ قبل از میلاد
ـ تپه گوران در جنوب شهر کرمانشاه ۷۰۰۰ تا ۵۶۰۰ قبل از میلاد
ـ تپه علی کش دهلران ۶۰۰۰ قبل از میلاد
ـ غار هوتو بهشهر و تپه زاغه قزوین ۶۲۰۰ قبل از میلاد
ـ سیلک کاشان ۵۸۰۰ قبل از میلاد
در آغاز هزاره چهارم سفالهای مکشوفه از سیلک، و همچنین برخی از محوطه های باستانی جنوب وجنوب غربی ایران در شوش، چغامیش و تل باکون حکایت از ساخت سفال با چرخ را دارد. در همین دوره تحولی در ترسیم نقوش نیز بوجود آمده است و سفالینه ها علاوه بر نقوش هندسی با نقوش مشبک شده نباتی، حیوانی و انسانی نیز آرایش و تزیین می شده اند. طی هزاره چهارم تا اوایل هزاره اول تولید سفال درتمامی نقاط ایران به عنوان مهمترین تولید محلی و منطقه ای با رشدی چشمگیر همراه بوده است. طی این مدت سفالینه های بی مانندی از نظر شکل و نقش ساخته می شوند که در میان آنها:
ـ سفالینه های منقوش شوش
ـ تل باکون فارس هزاره چهارم ق .م
ـ سیلک سفالینه های اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول
ـ تپه حصار دامغان
ـ قیطریه تهران
ـ خوردین استان مرکزی
ـ حسنـلو آذربایجان غربی
ـ دره رودبار گیلان
ـ شهر سوخته سیستان اواخر هزاره چهارم تا پایان هزاره سوم ق . م
ـ سفالینه های کلپورگان سیستان و بلوچستان هزاره سوم ق .م از نظر شکل از شهرت جهانی برخورداند .
سفالگران آن روزگار چرخهای پایی و ابزارهای گوناگون دورانهـــای بعد را در اختیار نداشتند. با این وصف تناسب و ظرافــتی شگفت به ســـاخته های خود بخشیده اند. در دوران تاریخی ایران (ماد تا پایان دوره ساسانی) ساخت سفال در بیشتر نقاط ایران به تدریج متروک شده و ظروف سفالی اهمیت خود را به عنوان یک کالای تجملی از دست می دهند. سفالینه هایی که در این دوره ساخته می شوند از کیفیت هنری چندانی برخودار نیستند به صورتی که تنها نو آوری این دوران ساخت سفال لعاب دار از اواخر دوره اشکانی و ساسانی می باشد. این سفال ها ساده و معمولی هستند و بیشتر مصرف روزمره داشته اند.

● روش عمده ی تولید و طراحی سفال در دوران کهن

برای ساخت سفال ابتدا می بایست خاک رس را نرم و خالص می کردند ، در نتیجه احتمال ترک خوردن ظروف در هنگام خشک شدن وجود داشته است. برای جلو گیری از ترک خوردگی ، خورد شدن و شکستن ظروف و برای گرفتن چربی خاک می بایست خمیر رس را تقویت می کردند، به این منظور از گیاهان خشک استفاده می کرده اند. برای یکنواخت شدن رنگ ظروف ، لایه ای نازک از خمیر گل رس ، که گلابه یا اندود نامیده می شود بر سطح ظروف می مالیدند. این گلابه ، هم ممکن بود مات ( مانند ظروف سگزآباد) و هم صیقلی باشد.
بعضی از ظروف دوران پیش از تاریخ دارای شیارهایی است که نشان می دهد ظرف را با دست مرطوب یا به کمک وسیله ای چوبی یا استخوانی مالش داده اند، در ساخت ظروف شوش و تل باکون از این روش استفاده شده است .
تزیین معمولا قبل از پخت انجام می شده و تزیین بعد از پخت کمتر بکار می رفته است. برای تزیین نقوش ، رنگهای معدنی بکار می بردند، زیرا احتمال از بین رفتن رنگهای آلی، در کوره و هنگام پخت وجود داشته است .
پس از تزیین ، نوبت به مرحله پختن می رسیده که یا در هوای آزاد و یا در کوره های آجری انجام می شده است . مقدار پخت به شدت حرارت و مقدار اکسیژن هوا بستگی داشته است. حداقل گرمای کوره برای پخت ظروف ۴۵۰ درجه سانتی گراد بوده که می توانسته تا ۱۰۰۰ درجه نیز برسد .
بیشتر سفالهای پیش از تاریخ ، نخست با نقوش هندسی و تزئینی جلوه می‌کرد و پس از مدتی نقش حیوانات معمول گشت و زمانی بعد هنرمندان دوباره به نقوش هندسی علاقمند شدند. این تحول در بیشتر تمدنهای پیش از تاریخ ایران دیده می‌شود .
از ویژگی‌های نقش و نگارهای هندسی رعایت توازن و تقارن بوده است. در هزاره‌ی ششم قبل از میلاد علاوه بر نقش‌نگاری هندسی به تدریج جانورنگاری نیز مورد توجه قرار گرفت و رواج بیشتری یافت و بعد از زمانی کوتاه به عنوان یکی از مضامین دلخواه در ادوار بعد تبدیل شد. در جانورنگاری نیز که زمینه‌ی الهام آن جانوران و پرندگان بومی ایران بودند از نوعی هندسه گرایی پیروی می‌شد و خاصیت اصلی آن بکارگیری هیکل و اجزای بدن جانوران به منظور ایجاد نقش و نگارهای تزئینی ،‌نمادیک و رمزی به روش تجرید و انتزاع بود و از ویژگی‌ آنها مهارت نقاش در نمایش خصوصیات جانوران با درک عمیق از خصوصیات فردی و حرکات آنها بود.
نقاشان سفال برروی سفالها نقش گلها و گیاهان و یا حیواناتی مانند : لک لک ، مار ، شتر مرغ ، پلنگ ،‌قوچ کوهی و مرال را برروی ظروف با فواصل معین و مانند خود حیوان نقاشی می‌کردند . دیری نپایید که این شیوه به سبب ذوق هنری و ابداع و ابتکار دگرگون شد و نقاشی به سبک طبیعی و برابر آنچه که در طبیعت وجود داشت نتوانست ذوق لطیف هنری انسانهای هنرمد زمان گذشته را تسکین بخشد و آنها هم به مانند نقاشان روزگار ما به مسخ و دگرگونه سازی طبیعت و موجودات و اشیاء موجود در آن پرداختند. در این دگرگونی به پاره‌ای از اعضای بدن حیوانات توجه ویژه‌ای مبذول شد و بعضی از این اعضائ بطور اغراق آمیز و شگفت‌انگیزی نماینده‌ شد. از آن جمله شاخ حیوانات به شکلی دور از باور بزرگ و دراز و درقالب اشکال هندسی در آمد. دم بعضی از حیوانات به صورت درخت و شاخ و برگ جلوه‌گر شد ، ‌پای شتر مرغ و نوک و گردن لک لک و مرغ ماهیخوار از حالت طبیعی خارج و پر از ریزه‌‌نگاری‌های هنری شده روش قرینه سازی که درگدشته معمول بود از میان رفت . این نابسامانی که درعین حال دارای روش و قاعده‌ای مخصوص بود نیز دیری نپایید و بار دیگر توجه به طبیعت زندگی و جنب و جوش آن معطوف گردید، و صحنه‌هایی نشان داده شد که نمایشگر جنبش و حرکت و زندگی بود. صحنه‌های شکار و کشاورزی و گاهی رقص و دیگرپدیده‌های متحرک و جاندار زندگی مورد توجه هنرمندان قرار گرفت.


● سفال کلپورگان

سفال‌سازی از دیر زمان همانند دیگر هنرها در استان سیستان وبلوچستان رواج داشته است نمونه‌هایی از آن که مربوط به دوران مادها و قبل از آن می‌شود، در نواحی معبدغلامان سیستان پیدا شده است و نمونه‌های دیگر سفال‌هایی است که در روستای دامن ( Damen ) شهرستان ایرانشهر کشف شده و طبق نظر کارشناسان فن مربوط به دو هزار سال قبل از میلاد است که نمونه‌هایی از آن در موزه‌ها نگهداری می‌شود.
در حال حاضر در روستای کلپورگان شهرستان سراوان و روستای کوهکم ( Koh Kam ) سرباز از توابع ایرانشهر بصورت کاملاً فعال و در روستاهای اولنچکان ( Oolan Chakan ) ، ‌گلک ( Gollak ) و شادی گور ( Shadi Goor ‌) از توابع شهرستان نیکشهر به صورت نیمه فعال زنان بلوچ به تولید سفال اشتغال دارند. سفال‌های تولید شده در منطقه‌ی بلوچستان کلاً به رنگ قرمز جغکی ( Chaghki ) می‌باشند. ( چغک نام گیاهی است محلی که از ریشه‌ی آن برای رنگ کردن کشک و یا خاج‌های پشم استفاده می کنند ).
به دلایلی می‌توان گفت که ساخت سفال کلپورگان از هزاران سال پیش شروع شده‌است. تصور بر این است که اولین سفالگران دردنیا زنان بوده‌اند. زیرا لازمه‌ی ساختن ظروف خاکی نیازمند سکونت طویل و اقامت در یک محل می‌باشد. در روزگاران کهن مردان به منظور شکار و تامین مایحتاج زندگی در غالب اوقات بیرون از خانه به سر می بردند، ‌درحالیکه زنان برای نگهداری از فرزندان خود و تهیه ‌و جمع‌آوری غذا، مجبور به ماندن در یک محل بودند. امروزه همچنان درکلپورگان این زنان هستند که سفال می‌سازند و مردان هرگز این کار را انجام نمی‌دهند. درصورتی که در دیگر مناطق ایران سفالگران مرد هستند.
نکته دیگری که سفالگری کلپورگان را متمایز می کند این است که زنان سفالگر کلپورگان هرگز از چرخ سفالگری استفاده نکرده‌اند. هر قلم در تمام مراحل فشاردهی، شکل دهی و قوس دهی – قطعه به قطعه دست ساز می‌باشد.
به علاوه سفالهایی که از زمانهای گذشته تا بحال در این روستا ساخته شده‌اند فاقد لعاب می‌باشند. لعابها در دنیای سفال بعد از ۹۰۰ قبل از میلاد عمومیت یافتند. قبل از این سطوح ظروف کاربردی با یک سنگ ، صاف و هموار گشته و صیقل داده می‌شدند.
از طرفی ماهیت ظروف ساخته شده در کلپورگان مانند عود دودکن می‌باشد. طبق نظر یک محقق ایرانی عود دودکن ها تنها برای نگهداری خاکستر مردگان مورد استفاده بوده‌اند. طبق مذهب اسلام ، مرده‌‌ها راهرگز نمی‌سوزانند بلکه دفن می‌نمایند. در کیش زرتشتی نیز مرده‌ها را نمی‌سوزاندند. سوزاندن مردگان به آئین مهر پرستی بر می گردد، که در حدود سال های ۱۴۰۰ ق . م در بین النهرین گسترش یافته بود. سوزاندان مرده در آن زمان عملی معمول و عمومی بوده، بدین جهت ظروف خاکستر مرده مورد نیاز بوده است.
با توجه به تمامی این دلایل گروهی از محققان سفال کلپورگان را دارای پیشینه ای هزاران ساله می دانند.

پیشرفت های سفالگری در زمان باستان :

1 - بـدنه ای از خاک رس ظریف که بدون تـردید آبـدیـده شده است. این ظرف در کوره پـخـته می شد و رنگ آن لیموئی، کرم، زرد، صورتی یا گـاهـی اوقات سرخ تـیـره بود. تـیـغـه های کـرم یا لیمویی رنگ که پـیـدا شده است نشان می دهـد که پـخـت آن در اتـمسفـر احـیا کـنـنده ای انجام شده است.

2 - تمام ظروف دارای ضخامت یکـنواخت است، آنهـایی که بـلنـدیـشان بـیش از 10 سانـتـیمتر بود 0.3 سانـتیمتر ضخامت داشتـند و بزرگـترین آنها که پـیـدا شده است 30 سانتی متر ارتـفاع و 0.95 سانتی متر ضخامت داشت.

3 - گـردی کامل و بعـضی عـلاماتی که در موقع چرخ دادن آن بـدست آمده نشان می دهـد که لااقـل در آنروز چرخ کوزه گـری با سرعـت کم که پـیـش درآمد چرخـهـای فعـلی کوزه گـری است به کار برده می شده است.

4 - تمام ظروف پـیدا شده در دوغ آب خاک رس بـسـیار نـرمی فـرو برده شده بود که سطح آنهـا را اینـقـدر صاف کرده است.

5 - یک ماده رنگی که از گـرد اسید آهـن آبـدار و اکسید منگـنـز ساخته شده بود درآمیخـتهً فوق به کـار بـرده می شد. در پـخـت دوم این رنگـهـا سیاه و قهـوه ای سیر می شد.

6 - پـیش از پـایان هـزاره چـهـارم قـبـل از میـلاد چرخ کـندر و کوزه گـری بصورت چرخ تـند امروزی درآمد. لااقـل این موضوع در مورد سفالهـایی که سیلک در مرکـز ایران تـپـه حصار در شمال شرقی ایران پـیدا شده است، صدق می کـند.

7 - تـقـریـباً در هـمان زمان نوعـی از کوره در ایران بوجود آمد که آتـشخـانه آن در زیر محـل سفالهـا بود و یک در آجری آنهـا را از هـم جـدا می کرد، کوره ها باید از این نوع باشـند. تا نظارت و بـررسی اتـمسفـر لازم برای تولید رنگـهـای کرم و نخودی عـملی باشد. این نوع کوره هـا هـنوز در سراسر کـشور از طرف کوزه گـران و آجرپـزان به کار برده می شود و هـنوز هـم رنگ نخودی را برای آجر تـرجـیح می دهـند.

8 - سفالهـای قالبی در تـپه حصار و تـل باکـون در جـنوب ایران پـیـدا شده است. در قـسمتهـای مخـتـلف کشور قالبهـای گـلی پخـته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعـلق به سالهـای 2500 تا 1750 قـبل از مسیح بدست آمده است.

9 - سفالینه های خاکستری رنگ با لعـاب سیاه درخشان ابـتـدا در حدود 2000 پـیش از مسیح در تـپـه حصار و در سیلک بوجود آمد. این سفالهـا که در کورهً احیا کـنـنده پـخـته شده اند، اولین نوع سفالسازی لعـابی است که از آن اطلاع داریم. اینجا بجاست یادآور شویم که لعـابکـاری سفال در قرون وسطی در کاشان مـتـداول گـردید، و کاشان تـنـها چـند کیلومتر دورتر از سیلک است.

رنگرزی:

تاريخچه :
نمونه هاي متعدد از آثار باقي مانده در مناطق مختلف جهان چگونگي استفاده از رنگ را در دوران قبل از تاريخ نشان مي دهد .
آثار مربوط به دوران غار نشيني ، ار نقاشي هاي روي ديواره غارها ، صخره ها و سفالينه ها تا رنگهايي كه براي تزئين بر پوست بدن استفاده مي شد ، قدمت و كاربرد گوناگون را در تاريخ نشان مي دهد .
در ايران قبل از اسلام ، رنگرزي سنتهاي بسياري داشته و رنگرزان از احترام خاصي برخوردار بوده اند . نقوش ديواري شوش ، سربازاني را نشان مي دهد كه لباسهاي چند رنگ به تن دارند كه به نظر مي رسد اين نقوش به وسيله نوعي چاپ با قالب باشد . كلافهاي نخ و كاسه هاي كوچك خاص رنگرزي در حجاريهاي تخت جمشيد نيز نمونه هايي از توسعه هنر رنگرزي در ايران مي باشد .
به تبع وجود دستبافتهاي متنوع درايران و گسترش نساجي و قاليبافي در طول تاريخ ، رنگ و رنگ آميزي نيز در ايران از تنوع و گسترش خاصي برخوردار بوده است . كشف" فرش پازيريك " كه رنگهاي سرخ تيره ، سبز، آبي ، زرد كمرنگ و نارنجي در آن بكار رفته ، نشان از آشنايي ايرانيان با رنگرزي الياف در دوره هخامنشي دارد .
با گسترش هنر قاليبافي در دوران بعد از اسلام ، هنر رنگرزي نيز توسعه يافت . بي شك ، وفور و تنوع گياهان رنگزا در نقاط مختلف ايران دراين امر نقش به سزايي داشته است . وجود نمونه هاي منحصر به فرد قاليهاي ايراني در موزه هاي جهان شاهد اين ادعاست .
از مهمترين مراكز رنگرزي ايرام مي توان به فارس ، آذربايجان ، اصفهان ، خراسان ، مركزي، كاشان ، كرمان ، يزد، لرستان ، همدان و تركمن صحرا اشاره كرد .

رنگرزي سنتي

تعريف :
رنگين نمودن الياف يا پارچه هاي ابريشمي ، پشمي ، كرك، و پنبه را بااستفاده از مواد طبيعي كه منشا ء گياهي يا حيواني دارند ، با كمك روشهاي قديمي و كاملا" سنتي رنگرزي مي گويند .
حد اقل تا يك قرن پيش كه رنگينه هاي رنگينه هاي شيميايي نا شناخته بودند ، الياف مورد استفاده در نساجي بطور سنتي رنگرزي مي شدند .
در كشور ما بيش از صد نوع رنگينه گياهي به ثبت رسيده كه از نظر ثبات از درجات مختلفي برخوردار است و بعضي از آنها داراي ثبات كمي بوده وبراي عوض كردن " شيد " رنگهاي ديگر استفاده مي شوند .
رنگرزي سنتي ، با وجود تفاوتهايي كه در مناطق مختلف وجود دارد ، داراي فرمول مشخصي است . ابريشم يا پشمي كه با مواد گياهي رنگرزي مي شود داراي نوعي جذابيت و زيبايي است كه به مرور زمان و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قليائي و .... نه تنها از ارزش آن كاسته نمي شود بلكه به ثبات و درخشندگي آن نيز افزوده مي شود . علاوه بر اين ، رنگهاي سنتي ( گياهي و حيواني ) حاصل تجربه صدها ساله مردمان سخت كوش سرزميني است كه همواره با اقتباس از طبيعت به زندگي خود رنگ بخشيده اند ، به اين سبب از ارزش معنوي و مادي بسياري برخوردار هستند .
بطوركلي رنگرزي با سه دسته رنگ انجام مي شود :
1- رنگهاي گياهي
2- رنگهاي حيواني
3- رنگهاي شيميايي

رنگهاي گياهي :
دسته اي از گياهان داراي رنگينه ها يي با ثبات عالي و متوسط هستند و در رنگرزي سنتي نقش موثري دارند . روناس – اسپرك- نيل ( ثمل )- گل بابونه – برگ انگور عسگري – چغندر- پوست پياز-سرخس عقابي – برگ درخت توت – وسمه- گل رنگ- گل جعفري – برگ انجير- گندل- غوز پنبه- خون سياوش –پوست انار – بلوط- پوست گردو- هليله – سماق – بنه ( پسته وحشي ) – اكاليپتوس- گزنه- گنيما – شوند ( پلم ) – لرگ – زعفران – تيره سرخاب – خوشك ( مردال آغاجي يا تور بيت ) –
جا شير ( كما يا شويد و مشي ) – هون – از گيا هاني هستند كه در ايران يافت شده و از رنگينه هاي آنها در رنگرزي استفاده مي شده است .
- روناس : ماده رنگزاي روناس در ريشه آن قرار گرفته است . با كم و زياد كردن در صد و تغيير دندانه ، از اين ماده هم رنگهاي قرمز بدست مي آيد و داراي نامهاي ديگري مانند " مدر " ، " كرايه " و "گارانس " مي باشد .
- اسپرك ( ورث ) : گياهي است كه در تمام نقاط ايران يافت مي شود . با رنگينه آ ن انواع رنگهاي زرد بدست مي آيد مثل طلايي ، زرد ، زرد طلايي ، زرد كدر و شفاف .
- نيل : براي تهيه انواع رنگهاي آبي و سرمه اي استفاده مي شود . گاهي نيل را در جاشير ، همراه با دندانه زاج مي جو شانند و رنگ سبز مي گيرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ بنفش مي سازنند . از وسمه نيز رنگ آبي بدست مي آيد .
- پوست انار : مانند اسپرك رنگ زرد توليد مي كند ولي ثبات آنرا ندارد . از گل زعفران ، برگ مو
( در اراك و مناطق مركزي ايران ) ، جاشير يا كما ( در فارس ) و گندل ( در لرستان و كردستان و ديگر منااطق غربي ) نيز رنگ زرد و نارنجي بدست مي آيد .
- پوست گردو : انواع رنگينه هاي قهوه اي روشن تا مشكي و خاكستري توليد مي كند . تنوع اين رنگها بستگي به استفاده از دانه ها و مواد كمكي افزوده شده دارد . از گياه سماق نيزبراي تهيه رنگهاي قهوه اي استفاده زيادي مي شود .
- جفت : جفت پوسته بين مغز و پوست ميوه بلوط است كه از آن رنگ بژ بدست مي آ يد .

رنگهاي حيواني :
قرمز دانه بهترين ماده رنگزاي كه از حشره اي به همين نام تهيه مي شود . اين حشره كه به شكل نخودي فشرده است و به علت شباهت به آ ن كفش دوز مي گو يند ، اغلب بر روي درختان بلوط ، سرو ، كاج و كاكتوس زندگي مي كنند. در آسيا ، اروپا ، آفريقا و آ مريكاي جنوبي فراوان است .

قرمز دانه را خشك كرده و بصورت پودر در آب و اسيدهاي معدني حل مي كنند . حاصل ، رنگ قرمز خوبي است كه اگر بجاي اسيد از ماده اي قليايي استفاده شود رنگ بنفش بدست مي آيد و از تركيب با رنگهاي گياهي ، انواع شيد هاي رنگي توليد ميكند .
معروفترين قرمز دانه ها قرمز دانه نپال و كاسيل ( مكزيك ) است . نام علمي اين رنگ " اسيد كار منيك " است .
انواع قرمز دانه عباتند از : قرمز دانه هندي – لهستاني – مكزيكي – ارمني – كرم ورميلو .
براي دندانه قرمز دانه از آ ب زرشك ، قا را و درد آب انگور استفاده مي كنند .

رنگهاي شيميايي :
پيشرفتهاي صنعتي و تغييرنظام توليد ، همينطور مشكلات درتهيه و گاه مقرون به صرفه نبودن رنگهاي گياهي و حيواني ، محققان را بر آ ن داشت تا دست به تهيه تركيبات جديدي از مواد شيميايي و توليد رنگ از آ نها بزنند . اولين رنگ مصنوعي " آ ني لين زرد " بود كه در قرن 18 ميلادي ساخته شد .
رنگهاي شيميايي مورد استفتده در رنگرزي شامل سه گروه هستند :
- رنگهاي اسيدي : شامل رنگهاي اسيدي قوي ، ميلينيگ و سوپر ميلينيگ مي باشد .
- رنگهاي پره متاليزه ( متاليك ) : به واسطه وجود كمپلكس فلزي در داخل مولكول رنگ ، ثبات خوبي در برابر شستشو و نور از خود نشان مي دهند . اين رنگها به نوبه خود داراي انواع : پرمتاليزه نوع ( 1) – پرمتاليزه نوع (2) – ري اكتيو پرمتاليزه – مي باشند .
- رنگهاي دندانه اي : كاربرد شان مثل رنگهاي طبيعي است . چون اين رنگها با دندانه كروم به ثبات ممكن مي رسند . به همين علت به آنها رنگهاي كرومي نيز مي گويند .
- رنگهاي خمي : به جز نيل شيميايي ، استفاده از اين رنگها چندان مناسب نيست . زيرا علي رغم ثبات خوبشان ، با عدم توجه به نكات كاربردي آنها ، باعث پوسيدگي الياف خواهند شد .
- رنگها ي ري اكتيو : جديدترين نوع رنگهاي عرضه شده به بازار هستند . بيشتر براي رنگرزي الياف سلولزي بكار مي روند و براي پشم كمتر بكار برده مي شود .
- رنگهاي مستقيم : داراي ثبات ضعيفي هستند .
- رنگهاي گوگردي :رنگهايي هستند كه از تركيبات عالي با سولفيت سديم ( Na2s ) حاصل مي شوند . بايد دانست كه هر رنگي را كه گوگرد داشته باشد ، گوگردي نمي نامند .

رنگرزي گياهي :

- دندانه كردن : در رنگرزي گياهي ، قبل از شروع عمليات لازم است يزخي مواد كمكي به حمام رنگ اضافه گردد كه وظيفه افزايش واكنش بين الياف و ماده رنگزا ، تثبيت و بدست آ وردن شيد مطلوب و يكنواخت و رمق كشي ( روشهاي افزايش قدرت جذب رنگ توسط الياف) بر روي الياف مي باشد . به اين روش دندانه كردن مي گويند .
دندانه كردن اصطلاحي است كه در حرفه مسگري براي اتصال دو قطعه مس در ساخت پاتيل بكار مي رفت . همجواري حرفه مسگري و رنگرزي باعث وجود واژه هاي مشترك بين اين دو شده است .
در رنگرزي به سه طريق دندانه مي كنند :
1- اول رنگرزي ، سپس دندانه كردن
2- اول دندانه سپس رنگرزي
3- عمل دندانه و رنگرزي توام ( اين روش بيشتر كاربرد دارد ) . در اين روش كلافها را در حمام محتواي دندانه ، رنگينه و مواد كمكي ريخته و يك روز بعد براي شستشو بيرون مي آ ورند .
دندانه ها شامل : زاج سفيد ، زاج سبز، كات كبود ، بيكرومات پتاسيم مي باشند .
با مقادير مختلف هر يك از رنگينه ها مي توان رنگهاي روشن و سير را بدست آ ورد . ايجاد شيد هاي متفاوت از رنگينه هاي گياهي به منطقه و زمان كشت گياه ، طرز آ ماده كردن و تهيه پودر آن ، افزودن برخي مواد شيميايي در حين شستشو و در صد خلوص دندانه ها نيز دارد .
پس از دندانه كردن و شستشوي الياف ، آنها را خشك مي كنند . براي سهولت و سرعت در عمل خشك كردن مي توان از دستگاه " سانتريفوژ" ( نيروي گريز از مركز ) استفاده كرد .
- ابزار و مواد مورد نياز در رنگرزي :
1- ظرف يا حمامي كه عمليات رنگرزي و دندانه كردن در آن صورت مي گيرد و بايد از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد . معمولا از ظروف استيل يا مسي استفاده مي شود .
2- ترازو براي وزنه كردن رنگينه ها و الياف
3- ترمو متر براي اندازه دماي حمام رنگرزي
4- همزن كه معمولا از جنس چوب است و براي هم زدن الياف در حمام رنگرزي بكار مي رود.
5- ظروف شيشه اي مدرج مانند بشر و... براي اندازه گيري و برداشتن اسيدها و قلياها .
6- بيلچه براي برداشتن مواد
7- نمكها ي فلزات مانند زاج سفيد ، زاج سبز ، بي كرومتها ، كات كبود و ...
8- مواد قليايي مانند سود و آمونياك و ....
9- اسيدها ، مانند اسيد تارتارات ، اسيد لاكتيك ، پتاس و اسيدهاي آ لي مانند اسيد اگزاليك ، اسيد استيك ، اسيد سيتريك ، همچنين ممكن است از اسيد سولفوريك رقيق و سولفات آلو مينييوم نيز استفاده شود . در گذشته بجاي اسيد لاكتيك از " دوغ " استفاده مي شد .
10- آب كه به دليل استفاده مداوم در رنگرزي ، بايد از شرايط و خواص لازم برخوردار باشد.
- مراحل رنگرزي :
- خيساندن كلاف : كلاف پشمي يا ابريشمي را در حمام يا پاتيل آب گرم ( 30تا40 درجه ) براي 2ساعت خيس مي كنند ، سپس آب كلاف را گرفته و در آب 30 تا 35 درجه همراه با مقدار كافي پاك كننده مي شويند . پس از آن مجددا آبگيري كرده و با آب معمولي مي شويند و پس از مرحله آبگيري خشك مي كنند .
2- دندانه كردن پشم : ظرف حمامرا گرم كرده و در آن آب مي ريزند و در دماي 70درجه سانتي گراد دندانه را اضافه كرده ، بعد از 20 دقيقه كلاف شسته شده و نمدار را داخل حمام كرده و يك ساعت با دماي 80 درجه سانتي گراد ( براي ابريشم 70 درجه سانتي گراد ) قرار مي دهند . قابل ذكر است كه زمان لازم براي دندانه هاي مختلف ، متفاوت است . مثلا" دندانه كردن با زاج سياه وقت كمتري لازم دارد .
3- رنگرزي : حمام رنگ را آ ماده كرده و كلافهاي شسته و دندانه شده را به حمام رنگ وارد مي كنند . دماي حمام را به تدريج به جوش رسانده و بمدت يك ساعت كلافها در رنگ مي جوشند و هر 5 دقيقه كلاف را با چوب همزن در رنگ غوطه مي دهند . بر اثر تبخير حجم محلول رنگ كم مي شود ، بنا براين با اضافه كردن مقداري آ ب جوش محلول را همواره در 20تا 30برابر وزن كلاف نگه مي دارند.
پس از اتمام زمان ( يك ساعت ) ، جوشاندن را متوقف كرده و مي گذارند تا حمام رنگ به مرور سرد شود سپس كلافها را خارج كرده ، اول با آب نيمه گرم و سپس با آب معمولي و سرد شسته و آ بگيري مي كنند و در مجاورت هواي خشك قرار مي دهند .

رنگرزی :

رنگرزی علمی است که طی آن ماده رنگی در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان، بر الیاف و یا کالای منسوج از نوع معینی اثر می گذارد و آن را رنگ می کند. در صنعت نساجی که رنگرزی فرش را نیز شامل می شود رنگ به طور اعم، به کلیه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات را دارند اطلاق می شود.

تاریخچه رنگرزی در جهان:
قدیمیترین آثار یافت شده رنگی به قدمتی در حدود 150 الی 200 هزار سال پیش می رسد. در هزاره سوم پیش از میلاد در مقبره «خنوم هوتب»(در بنی حسن) از سلسله دوازدهم خاندان مصر، سفالها و نقاشیهای رنگی باقی مانده، ردیفی از زنان را که احتمالا مربوط به گروهی از قبایل اند نشان می دهد. این افراد لباس هایی با راه های کاملا مشخص و رنگین و احتمالا پشمی پوشیده اند. از پاپیروس های باقی مانده از دوران سلسله های نوزدهم و هیجدهم که دوران طلایی حکومت فراعنه در مصر است بقایای چندین کارگاه رنگرزی و پاتیل های مخصوص رنگ یافت شده است، و دستور رنگرزی با گیاهی نظیر «زعفران، زردچوبه، رنگ وَسمه» و همچنین رنگ های «قرمز دانه» و «روناس» و «بقم سرخ» و ریشه گیاهی بنام «الکانت»، برای رنگ قرمز داده شده است. از ترکیباتی نظیر «سولفات آهن»، «زاج سفید» و «رنگ آهن» به عنوان دندانه، و سرکه و آبغوره بعنوان اسید کمکی یاد شده است.
اولین چرخ ریسندگی مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد را که در غرب ایران کشف شده و مربوط به دوره تمدن ایلامی هاست، آغاز ریسندگی می دانند که بی تردید در این مناطق تولید پارچه و استفاده از رنگ باید قدمتی کهن داشته باشد.
رنگ قرمز ارغوانی در 1600 سال پیش از میلاد در جزیره «کرت» کشف شد و تمدن دریایی فنیقیه از تجارت این رنگ که از غده ای در کنار مجرای تنفسی حلزون دریایی بدست می آمد، سود فراوانی بدست می آورد. این رنگ در ایران و یونان قدیم کاربرد داشت و شنل های ارغوانی سرداران هخامنشی شهرت جهانی داشت.
تاریخچه استفاده از رنگ در ایران:
به استناد آثار باستانی و اشیاء بدست آمده از حفاریهای باستان شناسی در ایران از حدود 5 تا 6 هزار سال قبل، سفالینه های منقوش و رنگی، از جمله لیوان سفالی منقوش شوش مربوط به هزاره اول قبل از میلاد که در گالری «نلسون کانزاس سیتی» آمریکا نگه داری می شود وجود این اشیاء مؤید قدمت آشنایی مردم این سرزمین با رنگ و رنگ آمیزی است. از نشانه های دیگر آشنایی ایرانیان با رنگ و رنگ آمیزی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- بهره گیری از زنگار مس در تهیه رنگ فیروزه ای و یا سنگ چخماق و سرب در تهیه رنگ زرد، و وجود اصلاحاتی از قبیل «قرمز ایرانی» و «آبی ایرانی» که در اکثر مقالات و نوشته های مربوط به هنر سفالگری ذکر شده است.
قدیمیترین ماده رنگزا که هنوز هم در صنعت رنگرزی(اعم از سنتی و جدید) نقش بسزایی دارد، نیل است. قدمت کشف و استفاده از نیل به حدود چهار هزار سال پیش برمی گردد.
تاریخچه رنگرزی در ایران:
خوشبختانه در پرتو دستاوردهای جدید باستان شناسی، و نیز با بررسی آثار مکتوب معلوم شده است که پیش از اسلام جامعه ایران دارای سنت پیشرفته بافت قالی و نساجی بوده است. رنگرزی در ایران سابقه دیرینه ای دارد. پیش از اسلام، بخصوص شواهدی همچون اشارة «گزنفون» مورخ یونانی، به کارگاه قالی بافی شاهان هخامنشی در شهر «سارد» مربوط به 400 سال قبل از میلاد و نوشته هایی درباره قالی ارغوانی رنگ، روی قبر کوروش و کهن ترین اثر دارای گره ایران، که تا بحال نخستین نمونه قالی ایران محسوب شده و توسط پروفسور «رودنگر» در مغولستان در ناحیه ای به نام «پازیریک» کشف شده است، وجود هنر قالی بافی و به تبع آن صنعت رنگرزی را از آغاز تاریخ ایران باستان بصورت هنری ارزنده و تکامل یافته در منطقه قطعی می سازد. در حاشیه فرش پازیریک، نقش تعداد زیادی اسب به چشم می خورد و در بافت آن از رنگهای سبز، آبی، قرمز و زرد استفاده شده است. با بررسی نقوش و همچنین طریقه بافت آن معلوم می شود که دست کم سنت هزار ساله ای لازم است تا چنین فنون پیچیده ای شکل گیرد.
در دوره ساسانی رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند. کشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت و هنر طراحی و رنگرزی بحساب می آید ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است که اعتبار آن را به اوج می رساند. از نمونه های فرش ساسانی که متأسفانه با حمله اعراب از میان رفته است ولی ذکر آن در بسیاری از کتب قرون اولیه اسلامی از جمله تاریخ طبری آمده است. فرش بهارستان یا بهارخسرو می باشد که علاوه بر استفاده از سنگها و جواهرات و تزئینات گران بها و بی نظیر، استفاده از رنگ های زیبایی که تمام فصول سال را به نحو حیرت انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار داده است؛ طبری درباره آن می گوید: «بساطی بافتند از دیبا، شصت ارش1 اندر شصت ارش به زمستان باز کردندی بدان وقت که هیچ جا گل شکفته نبودی و به جهان اندر سبزی نبودی و آن بساط را گرداگرد کنارش همه به «زمرد» و «زبرجد» سبز بافته...»
شیوه ساسانیان در بکارگیری رنگها با شیوه بیزانسی تفاوت داشته و تنها رنگهای بکار رفته یکی است ولی رنگهای ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل تر است و هنرمندانه تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش انتخاب شده اند.
در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاههای رنگرزی که بصورت صنفی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است. در این کارگاهها علاوه بر بافندگان، رنگرزان نیز بطور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزخانه ها بکار می گرفتند. شهرت ایرانیان در رنگسازی و دریافت ارزش رنگ ها بخصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات، ایرانیان بعنوان استادان رنگ شناخته می شدند.
با شروع حکومت سلاجقه در ایران تمامی فنون و بخصوص نساجی و قالی بافی نیز بخاطر عشایر ترک در سراسر ممالک اسلامی اهمیت فراوان پیدا کرد. یک نمونه از بافته های دوره سلجوقی که در موزه «متروپولیتن» موجود است دارای اشکال توریقی(به معنی برگ دادن درخت) به رنگ پرتغالی و قهوه ای، و قطعه ای دیگر به رنگ سبز و سفید است.
رنگ های فرش با استفاده از گیاهان و به کمک مهارت استادکاران رنگرز به حد و دامنه ای رسید که بتدریج دیگر هنرها و صنایع دستی را در سایه قرار داد. «روناس»، «نیل»، «اسپرک»، «پوست گردو»، «پوست انار» و «زعفران» و سایر رنگهای گیاهی که از صدها سال پیش بشر شناخته بود بدست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه ای یافت که در هیچ کجای دیگر از جهان تقلید شدنی نبود.
دوران صفویه اوج ترقی صنایع نساجی و قالی بافی است، و خوشبختانه آثار زیادی از آن زینت بخش موزه های دنیاست که شیوه رنگ آمیزی ملایم و بی نظیر در قطعات بدست آمده به چشم می خورد.
رنگ های متعددی که در بافت قالی ها بکار رفته است عبارتند از: قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی، که این رنگها تقریبا معادل رنگهایی هستند که امروزه در رنگرزی سنتی ایران از آنها استفاده می شود و نشانه بارز قدمت صنعت رنگرزی در ایران است.
رنگرزان به کمک خلاقیت خود، ته رنگهایی به وجود می آوردند که با یکدیگر تفاوت جزیی داشتند. مثلا در ترکیب رنگها، بنفش مخلوط با سرخ را برای ساختن رنگی مانند شاه توتی که درخشش شگرفی داشت و یا با مخلوط بیشتری از زرد تند آنها را به رنگ سرخ خرمالویی درمی آوردند. صنعت رنگرزی ایران در اواخر دوران صفویه، همزمان با رشد رنگرزی مدرن در اروپا عظمت و درخشندگی خود را تا حدی از دست داد. در دوره پهلوی به سبب استفاده از رنگهای شیمیایی خارجی و پنبه و پشم وارداتی برای تار و پود قالی، اصالت و خودکفایی این هنر و فن آسیب دید به طوری که هنوز نمی توان به راحتی این هنر سنتی را از آفتی که دچارش شده نجات داد.


تاریخچه رنگرزی در زنجان:
درخصوص سابقه رنگرزی استان زنجان اطلاعاتی در دست نیست ولی به یقین می توان گفت که رنگرزی الیاف از زمان رواج قالیبافی در استان متداول بوده است و بافندگان قالی با پی بردن به خواص رنگ دهی گیاهان منطقه و رنگرزی الیافی چون پشم و نخ توانستند قالی های نفیس و باارزشی را تولید نمایند با استناد به مدارک موجود اقوام افشار ساکن در این استان علاوه بر تولید بهترین فرشهای ایران رنگرزی الیاف را نیز به عهده داشتند. آنان با استفاده از گیاهان مختلف از جمله روناس، حنا، جاشیر، پوست گردو، پوست انار، پوست پیاز و گیاهان دارای رنگدانه گیاهی دیگر و با بکارگیری انواع فنون و مهارتهای حرفه ای رنگهای متنوع را تهیه می کردند.

کارگاه رنگرزی و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده که از بازار زنجان بطرف خیابان کمربندی خیام امتداد داشته است. ولی امروزه به علت رواج رنگهای شیمیایی شیوه رنگرزی سنتی کمرنگ شده است و تعداد اندکی از کارگاههای رنگرزی شیمیایی در کاروانسرای شاطرعلی، حاج شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله مشاهده می گردد. رنگرزان ماهری چون: مرحوم ولی قره خانی، مرحوم حاج قربانعلی صباغی، مرحوم عبداله اورنگی و مرحوم حاج احمد، زندگی می کردند که با تلاش، سختکوشی و پشتکار، و با استفاده از گیاهان رنگزا الیاف پشمی و پنبه ای را رنگ آمیزی می کردند و قالی زنجان را غنا می بخشیدند.
بعلت رکود این صنعت اکثر پیشکسوتان رنگرز استان از این کار کناره گیری کردند و تنها چند نفر هنوز هم به این شغل اهتمام دارند که از جمله: آقای بختیاری، حاج زیداله ندرلو و فرهاد یادگاری می باشند.

رنگرزی:

ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی سنتی عبارتند از:
1. ظرف (پاتیل) یا حمامی كه عملیات رنگرزی و دندانه كردن در آن صورت می گیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استیل یا مسی استفاده می شود.
2. ترازو برای توزین
3. ترمومتر برای اندازه گیری دمای حمام رنگرزی
4. همزن كه معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به كار می رود.
5. ظروف شیشه ای مدرج مانند بشر و... برای اندازه گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها.
6. نمك های فلزی چون زاج سفید، زاج سبز، زاج سیاه، دی کرومات سدیم، کلرید قلع و ...
7. مواد قلیایی مانند سود و آمونیاك و ....
8. اسیدها مانند اسید تارتاریك، اسید لاكتیك، اسید اگزالیك، اسید استیك، اسید سیتریك و همچنین ممكن است از اسیدهای معدنی مانند اسید سولفوریك و اسید کلریدریک نیز استفاده شود. در گذشته به جای اسید لاكتیك از "دوغ" استفاده می شد.
9. آب كه به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.

مكانیزم جذب و نگهداری مواد رنگزای طبیعی توسط لیف
در استفاده از رنگینه های طبیعی از آنجایی كه در این رنگینه ها گروه های فعال جهت تشكیل پیوند با لیف در هنگام رنگرزی كالای پشمی و ابریشمی یا وجود ندارد یا اثرشان ضعیف است، در بيشتر مواقع جهت جذب بیشتر و تثبیت بهتر رنگینه روی كالا نیاز به یك ماده واسط است كه آن را اصطلاحاً دندانه یا Mordant گویند.
یك دندانه در واقع یك فلز با ظرفیت حداقل دو می باشد كه در تشكیل پیوند شیمیایی بین رنگینه و لیف نقش بسیار مؤثری را ایفا می كند. دو نوع پیوند اساسی بین رنگینه- دندانه از یك طرف و دندانه- لیف از طرف دیگر به طور همزمان به وقوع می پیوندد كه این دو نوع پیوند در مقایسه با پیوندهای یونی، واندروالس و هیدروژنی بسیار محكم تر می باشند.
یكی از این پیوندها، پیوند كووالانسی می باشد كه دندانه با گروه های هیدروكسیل كه هم در لیف (پشم و ابریشم) و هم در ماده رنگزای طبیعی وجود دارد، برقرار می كند و دیگری پیوند كئوردینانس می باشد كه از طریق گروه های الكترون دهنده چون اكسیژن متصل به كربن از طریق پیوند دوگانه (گروه كربونیل) ایجاد می گردد. در نتیجه تشكیل این پیوندها كمپلكس رنگی حاصل می شود كه اصطلاحاً آنرا لاك (Lake ) گویند. مجاور بودن گروه های مذكور جهت تشكیل حلقه های پنج و شش ضلعی كه از ثبات بالایی برخوردارند، به پایداری كمپلكس حاصله كمك كرده و در نتیجة این مهم، رنگینه دارای ثبات شستشویی بالایی در روی لیف خواهد بود.
از تركیبات متداولی كه به عنوان دندانه استفاده می شود می توان به سولفات مضاعف پتاسیم و آلومینیوم (زاج سفید)، سولفات آهن (زاج سیاه)، سولفات مس (زاج سبز)، كلرید قلع و دی كرومات پتاسیم اشاره نمود.
بر حسب تقدم و تأخر عمل رنگرزی و عمل دندانه دادن، رنگرزی با مواد رنگزای طبیعی به سه طریق ممكن است صورت پذیرد:
• اول رنگرزی، سپس دندانه كردن الیاف رنگرزی شده
• اول دندانه دادن و سپس رنگرزی
• عمل دندانه و رنگرزی توأم. در این روش كلاف ها را در حمام محتوای دندانه، رنگینه و مواد كمكی ریخته و یك روز بعد برای شستشو بیرون می آورند.

مراحل رنگرزی
خیساندن كلاف: كلاف پشمی یا ابریشمی را در حمام یا پاتیل آب گرم (30 تا40 درجه) برای 2 ساعت خیس می كنند، سپس آب كلاف را گرفته و در آب 30 تا 35 درجه همراه با مقدار كافی پاك كننده می شویند. پس از آن مجددا آبگیری كرده و با آب معمولی می شویند و پس از مرحله آبگیری خشك می كنند.
دندانه كردن پشم: ظرف حمام را گرم كرده و در آن آب می ریزند و در دمای 70 درجه سانتی گراد دندانه را اضافه كرده، بعد از 20 دقیقه كلاف شسته شده و نمدار را داخل حمام كرده و یك ساعت با دمای 80 درجه سانتی گراد ( برای ابریشم 70 درجه سانتی گراد ) قرار می دهند. قابل ذكر است كه زمان لازم برای دندانه های مختلف، متفاوت است. مثلا" دندانه كردن با زاج سیاه وقت كمتری لازم دارد.
رنگرزی: حمام رنگ را آ ماده كرده و كلاف های شسته و دندانه شده را به حمام رنگ وارد می كنند. دمای حمام را به تدریج به جوش رسانده و به مدت یك ساعت كلاف ها در رنگ می جوشند و هر 5 دقیقه كلاف را با چوب همزن در رنگ غوطه می دهند. بر اثر تبخیر حجم محلول رنگ كم می شود، بنا براین با اضافه كردن مقداری آب جوش محلول را همواره در 20 تا 30 برابر وزن كلاف نگه می دارند.
پس از اتمام زمان ( یك ساعت )، جوشاندن را متوقف كرده و می گذارند تا حمام رنگ به مرور سرد شود سپس كلاف ها را خارج كرده، اول با آب نیمه گرم و سپس با آب معمولی و سرد شسته و آبگیری می كنند و در مجاورت هوای خشك قرار می دهند.

ثبات رنگ
بنابه تعریف ثبات رنگی یک رنگینه عبارتست از: مقاومت رنگی خامه قالی رنگرزی شده در مقابل عوامل مختلف چون شستشو، نور، سایش و حلال های شیمیایی که در طول عمر مفید خود با آن مواجه می شود. هنگامی که یک خامة قالی رنگ شده در معرض عوامل مذکور قرار می گیرد، یک یا چند تغییر ممکن است، اتفاق افتد. از نقطه نظر کالای رنگرزی شده به تنهایی ممکن است اختلاف در عمق رنگی، در فام رنگی و یا در شفافیت صورت پذیرد. علاوه بر این تحت شرایط مشخص مثلاً شستشو، بخش های سفید کالا ممکن است رنگی شده و بخش های رنگی نیز به دلیل مهاجرت رنگینه از نقاط دیگر به آنها دارای رنگ جدیدی گردند. این پدیده تحت عنوان لکه گذاری شناخته می شود. لذا ثبات رنگ خامه فرش دستباف به مقاومت این قبیل تغییرات تحت شرایط مشخص شناخته می شود.
اکثر رنگینه های طبیعی دارای ثبات نوری از ضعیف تا متوسط هستند و این در حالی است که رنگینه های شیمیایی دارای محدوده وسیعی از ثبات ها یعنی از ضعیف تا عالی می باشند.
ثبات نوری یک خامه رنگرزی شده به عوامل داخلی چون ساختار شیمیایی رنگینه، حالت فیزیکی رنگینه، غلظت رنگینه، ماهیت خامه رنگرزی شده و خلاصه نوع دندانه مورد استفاده بستگی دارد.
ساختار شیمیایی یک مولکول رنگینه به دو بخش تقسیم می شود: بخش اصلی یا کروموفور رنگینه که رنگین بودن ملکول رنگینه به آن بستگی دارد و بخش دوم که خصلت کاربردی و یونی بودن رنگینه را باعث می گردد که به عنوان گروه های آکسوکروم شناخته می شوند. به طور کلی کروموفور و بخش اصلی رنگینه ثبات نوری یک رنگینه را تعیین می کند و گروههای آکسوکروم بمراتب اثرات کمتری را در این مهم ایفا می نمایند. آنالیز مواد رنگزای طبیعی فهرست شده در کتاب مرجع رنگ نشان می دهد که تقریباً 50 درصد از کل مواد رنگزای طبیعی از خانواده فلاونوئیدها بوده و مابقی از خانواده آنتراکینون، نفتوکینون و ایندیگوئیدها می باشند. ترکیبات فلاونوئیدها دارای ثبات نوری بالایی بوده ولیکن رنگینه های آنتراکینون و ایندیگوئیدها دارای ثبات های نوری عالی هستند. البته قابل ذکر است که ثبات نوری رنگینه های آنتراکینون با افزایش استخلاف گروه های هیدروکسیل در ملکول رنگینه کاهش می یابد. همچنین بزرگی ساختار می تواند ثبات نوری را بهبود بخشد.
حالت فیزیکی رنگینه معمولاً مهتر از ساختار شیمیایی می باشد و به طور کلی هر چه تجمع ملکولی رنگینه در لیف بیشتر باشد، ثبات نوری رنگینه بیشتر است. در مطالعاتی که Cox - Crews در سال 1987 روی سرعت رنگ پدیدگی بعضی از رنگینه های طبیعی انجام داد مشخص گردید که سرعت رنگ پریدگی روناس و اسپرک دندانه داده شده با فلزات آلومینیوم و قلع مشابه بیشتر رنگینه های شیمیایی در ابتدا زیاد ولی بعد از مدتی با شیب کمتر به صورت ثابت ادامه دارد. همچنین مشاهده شد که سرعت رنگ پریدگی ایندیگو و قرمزدانه دندانه داده شده با فلزات آلومینیوم و قلع با سرعت ثابت اتفاق می افتد.
ثبات نوری خامه فرش دستباف رنگرزی شده معمولاً با افزایش غلظت رنگینه در لیف افزایش می یابد.
ساختار شیمیایی و پارامترهای فیزیکی لیف می تواند روی ثبات نوری خامه رنگرزی شده تأثیر گذار باشد. به عنوان مثال کومینگ و همکارانشان رنگ پریدگی روی الیاف پنبه را به اکسید شدن سلولز نسبت می دهند، در حالی که الیاف پروتئینی مثل پشم، کرک و ابریشم خاصیت احیائی دارند.
نیل (ایندیگو) روی پشم نسبت به پنبه دارای ثبات نوری بیشتری است در حالی که روناس رفتاری برعکس دارد.
ثبات نوری رنگینه های دندانه ای همچنین به نوع دندانه و روش دندانه دادن بستگی دارد. زیرا در هنگام دندانه دادن کمپلکس های متفاوتی با انواع دندانه ها ممکن است تشکیل شود که اینها از نظر مقاومت نسبت به نور با یکدیگر متفاوت هستند. همچنین خود فلز می تواند اثرات کاتالیزوزی مثبت یا منفی روی تخریب نوری رنگینه داشته باشد. در مطالعاتی که Cox - Crews روی 18 نوع رنگینه زرد طبیعی انجام داد مشخص گردید که تاثیر دندانه حتی از ساختار خود رنگینه روی ثبات نوری مهم تر است. همچنین او نتیجه گرفت که تغییرات رنگی (رنگ پریدگی) نمونه های پشمی رنگرزی شده و دندانه شده با فلزات قلع و آلومینیوم نسبت به فلزات مس، کروم و آهن خیلی بیشتر است.
عوامل خارجی همچون منبع نوری، شدت نور، دما، رطوبت و آلودگی محیط نیز می تواند روی رنگ پدیدگی یک کالای رنگرزی شده مؤثر باشد.
ماهیت نور تابیده شده و نوع منبع نوری عاملي بسيار مهم در رنگ پدیدگی است. رنگینه های بی ثبات با تابش نور مرئی کم رنگ می شوند در حالی که رنگینه های با ثبات نوری بالا تحت تابش اشعه ماورای بنفش رنگ خود را از دست می دهند. اشعه ماورای بنفش فاکتور بسیار مهم در رنگ پدیدگی بوده که تأثیر آن روی رنگینه های زرد و نارنجی بیشتر است.
تحت شرایط عادی تابش نور، دما و رطوبت هر دو می توانند روی سرعت رنگ پدیدگی کالای نساجی (خامه فرش دستباف) تأثیر داشته باشند. به عنوان مثال کاهش درصد رطوبت از 65 به 25 باعث کاهش شدید در رنگ پریدگی می گردد.
آلودگی محیط چون حضور دی اکسید گوگرد و اکسیدهای نیتروژن و ازون در هوا می توانند با رنگینه ها حتی در غیاب نور واکنش دهند.
حضور بعضی مواد کمکی در لیف که هنگام رنگرزی یا قبل و بعد از رنگرزی روی خامه فرش آورده شده اند ممکن است روی رنگ پریدگی موثر باشند. به طوریکه وجود موادی چون نشاسته فرآیند رنگ پریدگی را تشدید میکند. و بالعکس عملیات بعدی ابریشم با اسید تانیک خواص ثباتی بعضی از رنگینه های طبیعی را بهبود می بخشد.
در مطالعاتی که Cristea و همکارش به منظور بهبود ثبات نوری رنگینه های طبیعی روی پنبه انجام دادند مشخص شد که استفاده از ویتامین C و اسید گالیک که به عنوان مواد آنتی اکسیدان و جاذب اشعه ماورای بنفش هستند، می تواند ثبات نوری رنگینه های روناس، اسپرک و وسمه را بهبود بخشد.

تعريف رنگرزي :

تثبيت يک ماده رنگ دار بر روي سطح اتکاي مورد نظر را «رنگرزي» مي گويند. ماده رنگي ممکن است به سطح جسم، چسبيده و ثابت شود يا آنکه در داخل الياف نفوذ کند.

مراحل اساسي رنگرزي سنتي :
1. دندانه دادن
2. رنگرزي

داندانه دادن :
به مجموعه عملياتي مي گويند که بر روي انواع الياف انجام مي شود. تا قدرت رنگ پذيري آنها را افزايش داده رنگ حاصل شده را ثابت و بادوام سازد. موادي را که به اين منظور به کار مي رود، دندانه مي نامند. دندانه در روي سطح الياف، خلل و فرج يا فراشي به وجود مي آورد که باعث نفوذ بيشتر رنگ به داخل الياف شود.
در رنگرزي براي آماده نمودن الياف، ابتدا آنها را در حمام آب گرم 30 تا 40 درجه سانتيگراد براي مدت دو ساعت خيس کرده، سپس در آب نيم گرم شستشو مي دهند تا مواد اضافي و چربي آن گرفته شود. چنانچه کلافها خشک شود، براي رنگرزي مجدداً آنها را نمدار مي کنند و داخل آب گرم حدود 70 درجه سانتيگراد مي ريزند، حرارت مي دهند و دندانه را به آن اضافه مي کنند. سپس الياف دندانه شده را داخل حمام رنگ مي ريزند و دماي حمام را به تدريج به نقطه جوش مي رسانند. در طول مدت جوش هر چند دقيقه يک بار الياف را به هم زده، زير و رو مي کنند تا به طور يکنواخت رنگ بگيرد.

چگونگي دوام رنگهاي آنيليني :
رنگهاي آنيليني در اواخر زمامداري ناصرالدين شاه قاجار وارد ايران شد. اين گونه رنگهاي شيميايي بي دوام است و با شستشو از بين مي رود.


عيب رنگهاي کرومي :
عيب رنگهاي کرومي ثبات بيش از حد وسايل بهداشتي آن است. رنگهاي طبيعي با گذشت زمان و در نتيجه تأثير نور يا شستشو، خامي خود را از دست مي دهد و مايه اي نرم، مخملي و زيباتر به خود مي گيرد و اين نکته اي است که در رنگهاي شيميايي کرومي ديده نمي شود.

تعريف چاپ سنتي :
کليه فرآورده هايي که با قلم مو، قالب و شابلون، رنگ آميزي و پذيراي نقش مي شوند، در گروه «چاپ سنتي» قرار مي گيرد؛ مانند چاپ قلمکار و چاپ کلاقه اي.

چاپ سنتي روي پارچه :
1. چاپ روي پارچه هاي پنبه اي و کتاني که به «قلمکار سازي» يا چيت سازي معروف است و تاريخي طولاني دارد.
2. چاپ روي پارچه هاي ابريشمي که به چاپ کلاته اي مشهور است.

تعريف روش چاپ قلمکار سازي :
چاپ قلمکار، گونه ای از چاپ سنتی روی پارچه بافته شده است. برای نخستين بار، قلم کار سازان ايرانی برای دسترسی به توليد بيشتر و ايجاد هماهنگی و يکنواختی نقش ها، استفاده از مهره های چوبی را جايگزين استفاده از قلمو ساخته اند. برای فراهم آوردن امکاناتی به منظور استفاده مردم، قلم کار را که در گذشته فقط برای روی پارچه های پشمی و ابريشمی انجام پذير بود بر انواع پارچه از قبيل متقال، کتان، چلوار و کرباس و... انجام دادند. در حال حاضر چاپ قلم کار به وسيله قالب های چوبينی که دارای نقوش برجسته است انجام می شود. در حقيقت رکن اصلی قلمکار سازی را قالب سازی تشکيل می دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصصشان قالب تراشی است به تفکيک رنگ و حداکثر در چهاررنگ روی چوب های گلابی و زالزالک تراشيده می شود گروهی از هنرمندان در رشته هايی چون ريشه تابی که پارچه زير ساخت قلمکار را آماده می سازد يا صحرا کاری که کارهای رنگ رزی، سفيد گری، بخار و شستشوی پارچه های قلمکار را به عهده دارد به فعاليت مشغولند مهمترين مرکز اين صنعت در استان در شهرستان دامغان قرار دارد که ماهانه مقادير هنگفتی انواع روميزی پرده و سفره و ساير محصولات قلمکار توليد و برای صدور به خارج از کشور آماده می کند.
در اين شيوه از چاپ نقش اندازي با قالبهاي چوبي، بيشتر روي پارچه هاي پنبه اي يا کتاني نظير چلوار، متقال و غيره يا پارچه هاي کدري ساده انجام مي شود. طراحي و ساخت قالبهاي چوبي اولين و شايد مهمترين مرحله چاپ قلمکار است.
ابتدا نقش مورد نظر با مداد بر روي کاغذ پوستي يا روغني رسم و سپس کار تفکيک رنگ انجام مي شود. آنگاه نقش مربوطه به هر رنگ را بر روي چوب گلابي يا زالزالک منتقل نموده، اطراف آن را به کمک ابزار مخصوصي مانند چاقو يا مغار مي تراشند تا نقوش، حالتي برجسته به خود گيرد. معمولاً براي هر طرح چهار قالب مي سازند که هر قالب يک رنگ را بر روي پارچه منتقل مي کند پس از انتخاب و آماده کردن پارچه مورد نظر در اندازه مناسب، حاشيه دوزي و ريشه تابي، آن را براي چاپ آماده مي کنند. براي سفيد کردن، پارچه ها را در معرض نور خورشيد قرار مي دهند. هنرمند با کمک قالب چوبي به چاپ نقش بر روي پارچه مي پردازد. در پايان پارچه نقش زده را مي شويند تا رنگهاي اضافي از بين برود.

چاپ چیت یا قلمكار شامل مراحل زیر است :
الف – پارچه ای كه به كار برده می‌شود كرباس دست بافت است. اگر قسمتی از طرح رنگی باشد همانطور كه قبلا گفتیم كه زمینه نقش باید زرد باشد نه سقید‌، در ان صورت كرباس را در محلول پوست انــــار می‌جوشانند سپس آن را آب كشیده خشك می‌كنند .

ب- قلمكار ساز چیت خشك را به صورت توپ روی میز كارش كه تخته كوتاهی است می‌گذارد. یك تكه از چیت را می‌كشد وروی تخته پهن می‌كند، نخستین قالب چاپ را بر می‌دارد، و از یك قدح كه كنار او است آن را با كات آهن مرطوب می‌كند .
قدری كتیرا به این دندانه اضافه كرده اند كه ضمن چــــاپ شره نكند ( ندود) . یك تكه پارچه ( شال) روی قدح رنگ كشیده اند ودوره آن را با نخ طوری بسته اند كه پارچه با دندانه تماس پیدا می‌كند، و بدین ترتیب قلمكار ساز همیشه مقدار معینی رنگ خواهد داشت. قالب مرطوب را روی چیت گذاشته وبا دست چپ خود آن را فشار می‌دهد ودست راست را به عنوان چكش به كار می‌برد ویك ضربه روی قالب می‌زند. البته برای اینكه دستش آسیب نبیند پارچه پشمی‌یا نمد را چند لا كرده دست خود را با آن می‌پوشاند.
این پارچه یا نمد را ترم می‌گویند. بار دیگر قالب را مرطوب كرده و دوباره آن را روی پارچه می‌گذارد ودقت می‌كند كه لبه قالب روی خال دفعه قبل بیفتد وهمین گونه كار را ادامه میدهد.

ج- پس از اینكه چاپ تمام قالبهای سیاه ( مشكی) را كامل كرد قالب مرطوب به دندانه قرمز را به همان طریق پیش گفته در محلهای معین میزند وباز دقت می‌كند كه چاپ روی خالهای قبلی باشد


د- وقتی كه تمام توپ پارچه دندانه رنگ قرمز وسیاه خورد ، همهان را به رنگرز خانه می‌برد ودر محلول جوشان روناس فرو می‌برد. در همان حمام اول خطوط مرطوب به قالب كات آهن ، سیاه وخطوط مرطوب به قالب زاج سفید، قرمز می‌گردند. در شستشوهای بعدی محلول اضافی روناس پاك شده پارچه را در آفتاب خشك كرده و دوباره به قلم كار ساز می‌فرستند .



ه- رنگ نیلی را قالب ابی از ظرف رنگ به همان طریق پیش گفته برداشته ورنگ سوم را به كار می‌برد.

و- آخرین مرحله چاپ چیت ، مهر زدن رنگ زرد است كه به شكل رنگ آبی انجام می‌گیرد وبدین نحو عمل قلمكاری تمام می‌شود.
ز- پارچه را بار دیگر به رنگرز خانه می‌برند ودر آنجــــــا در آب می‌جوشانند تا رنگ آن ظاهر شود و وقتی در آفتاب پهن می‌كنند رنگ آن كامل می‌شود.

روش دیگری كه برای بدست آوردن رنگ زرد زمینه كه در بند الف گفتیم موسوم است از این قرار است : 20 تا 30 پارچه چیت رنگ شده را پس از خیساندن روی زمین پهن می‌كنند، وهر كدام را روی دیگری قرار می‌دهند و روی هر كدام را قدری گرد پوست انار نرم می‌ریزند بعد دیگری را روی آن می‌گذارند آنگاه كمی‌آب روی آن می‌پاشند وچندین ساعت به ان دست نمی‌زنند . پس از اینكه آنها را آب كشیدند در افتاب خشك می‌كنند. این اقدام برای ثبوت رنگ بسیار سودمند است. در مراكز قلمكاری اصفهان وكاشان ویزد كه از هر طرح ونقشه‌، در یك زمان به مقدار انبوه تولید می‌كنند ، چیتسازان دسته دسته كار می‌كنند‌، هر دسته یك رنگ را چاپ می‌كند وبرای رنگ بعدی آن را به دسته دیگری می‌دهند.

باتیک:

باتیك عبارتند از هنری دستی است كه در جنوب شرقی هندوستان ، اروپا وقسمتی از آفریقا تهیه می‌شود ونوعی از آن كه به كلاقه ای معروف است بیشتر در روستا های اطراف وبه ویژه در مناطق روستایی اسكو كهنمو اسكندان ، دیزج، وبا ویل روادارد.
باتیك و است جاوه ( یكی از جزایر كشور اندونزی ) كه در فرهنگ نفیسی حصار وضریح معنا شده و عوام آن را كلاغی .كلاقی وكلاقه ای می‌خوانند ومی‌نویسند ودر پاره ای از نقاط نیز ( قنوز) كه معادل اذری ابریشم اشت تلفظ می‌شود و وجـــــــه آن است كه چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را كه قرار بود رنگ آمیزی شود به اشكال خاصی گره زده یا می‌دوختند وسپس مبادرت به رنگرزی می‌كردند . طبیعتا چون رنگ نمی‌توانست در قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ كند‌ ، پس از پایان عملیات رنگرزی وباز شدن گره ها ونقاط دوخته شده قسمتهایی كه رنگ را جذب نكرده بود حالتی نگاتیو در متن رنگی به خود می‌گرفت وبازار آنجا كه معمولا فقط از یك رنگ وبیشتر رنگ سیاه استفاده می‌شود این نقوش تصادفی حالت پر كلاغ را به ذهن تداعی می‌كرد وبه همین جهت نیز برای متمایز ومشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده كلانی خوانده می‌شود.
باتیك كه بیشتر به پارچه های با چاپ مقاوم در برابر نور. حرارت ، رطوبت ، وسایر عوامل جوی اطلاق می‌شود اصالتا هنری چینی است وبیش از 2000 سال از عمر آن می‌گذرد ودر حال حاضر علاوه بر ایران به صورت هنری ملی در بخشی از كشورهای جنوب و شرق اسیا رواج دارد ومعمولا صنعتگران از ابزار وادواتی بسیار ساده وابتدایی استفاده می‌كنند. یافته های باستان شناسی موجود در موزه های ایران و سایر كشورهای جهان گواه تولید پارچه هایی با چاپ باتیك را مشخص كرد. این نگفته قطعی به نظر می‌رسد كه تزئین پارچه به وسیله هنر صنعت باتیك از سالهای بسیار دور وحتی قبل از كشف سایر شیوه های رنگرزی رواج داشته وكسانی بوده اند كه با كمك وسایل ساده ای مهنند مهرها وقالبهای چوبی ، البسه وسایر پارچه های مورد مصرف عامه را با رنگ های متنوع گیاهی می‌كرده اند.
این شیوه های چاپ تدریجا به وسیله اقوام ابتدایی كشور اندونزی تكامل یافته وبا كشف گیاهانی كه عصاره آنها مانع نفوذ رنگ در پارچه می‌شود تحول جدیدی در این هنر صنعت پدید آمده به این طریق صنعتگران برگ موز را در محلول سود سوز حل كرده ومایع چسباندگی را كه بدست می‌آمده با ماسه نرم یا خاك رس مخلوط نموده و‌آنگاه به وسیله قلمهای مخصوص یا ابزار دیگری از این ماده مقاوم به عنوان جوهر استفاده ونقوش دلخواه را بر روی ابریشم خام نقاشی می‌كرده اند واز آنجا كه پس از رنگ آمیزی وشستشوی پارچه نقاطی كه قبلا به وسیلة ماده مقاوم پوشانده شده بود سفید باقی می‌ماند . چنانچه صنعتگران قصد رنگ آمیزی قسمت های سفید یا چند رنگ كردن پارچه را داشت مجددا قسمتهای رنگ آمیزی شده را با ماده مقاوم پوشانده ومبادرت به رنگ آمیزی دوباره یا چند باره آن می‌كرد و با تكرار این عمل پارچه نقش های رنگین متنوعی به خود می‌گرفت .

شیشه گری :

شیشه چیست ؟

شیشه ، مایعی می‌باشد که بسیار سرد شده است و در حرارتی پایین‌تر از نقطه انجماد آن ، در حالت مایع قرار دارد و بطور عمومی ، جسمی است شفاف که نور بخوبی از آن عبور می‌کند و پشت آن بطور وضوح قابل روئیت می‌باشد.
شیشه از نظر ساختمان مولکولی در حالت جامد آرایش مولکولی نامنظم دارد. در درجه حرارت‌های بالا ، شیشه مثل هر مایع دیگری رفتار می‌کند. اما با کاهش دما ، گرانروی آن بطور غیر عادی افزایش می‌یابد و باعث می‌شود مولکول‌ها نتوانند در آرایشی که لازمه کریستال شدن است، قرار گیرند. به این ترتیب شیشه از نظر ساختمان مولکولی مانند مایعات نامنظم است، ولی این ساختمان غیر منظم ، دیگر متحرک نیست.
شیشه جسمی سخت است که سختی آن در حدود 8 می‌باشد و همه اجسام بجز الماسه‌ها را خط می‌اندازد. وزن مخصوص شیشه 2.5 گرم بر سانتیمتر مکعب بوده و بسیار تُرد و شکننده است. شیشه در مقابل تمام مواد شیمیایی حتی اسیدهای قوی و بازها مقاومت کرده و تحت تاثیر خورندگی واقع نمی‌شود، به همین علت ظرف آزمایشگاهی را از شیشه می‌سازند. فقط اسید فلوئوریدریک (HF) بر آن اثر داشته و شیشه را در خود حل می‌نماید.
تاریخچه

مانند بسیاری از مواد دیگر ، در مورد اختراع شیشه نیز تردید بسیاری وجود دارد. یکی از قدیمی‌ترین استفاده‌های موجود در این ماده ، از "پلینی" نقل شده که در طی آن ، گفته می‌شود که بازرگانان فنیقی ، ضمن پختن غذا در ظرفی که برحسب اتفاق روی توده‌ای از لزونا در ساحل دریا قرار گرفته بود، به وجود این ماده پی بردند. یکی شدن ماسه و قلیا نظر آنان را به خود جلب کرد و سبب انجام تلاشهای بعدی در راه تقلید این عمل شد.
مصری‌ها در هزاره ششم پیش از میلاد ، جواهرات بدلی شیشه‌ای می‌ساختند. در سال 290 میلادی ، شیشه پنجره ساخته شد. در طی قرون وسطی ، ونیز به مرکز انحصاری صنعت شیشه بدل شده بود. در سال 1688 شیشه جام در فرانسه به شکل فراورده نو عرضه گردید. در سال 1608 میلادی ، در ایالات متحده ، در "جیمزتاون" در ویرجینیا ، صنعت شیشه پایه‌گذاری شد. در سال 1914، فرایند فورکالت در بلژیک برای کشش مداوم ورق شیشه بوجود آمد.
صنعت شیشه‌سازی ، در ایران سابقه بسیار طولانی دارد که به حدود پیش از 2000 قبل از میلاد می‌رسد. کشف یک ظرف شیشه‌ای زرد رنگ صدفی با زینتی شبیه به خطوط شکسته موج‌دار که در یکی از قبرستانهای لرستان پیدا شده ، یک گردن‌بند شیشه‌ای حاوی دانه‌های آبی رنگ متعلق به 2250 سال پیش از میلاد ، در ناحیه شمال غربی ایران و قطعات شیشه‌ای مایل به سبز که در کاوشهای باستان شناسی لرستان ، شوش و حسنلو بدست آمده است، نشان دهنده سابقه تاریخی صنعت شیشه‌سازی در ایران است.
قدیمی‌ترین شیشه در ایران متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است. نمونه‌هایی از هزاره دوم تا مقارن میلاد مسیح شامل عطردان‌ها، النگوها، تندیس‌ها و کاسه‌ها و تنگ‌های متعدد به‌دست آمده‌است. در حفاری‌های چغازنبیل مربوط به دوره پیش از تاریخ، بطری‌هایی شیشه‌ای یافت شده‌است، که نشان از وفور شیشه در ایلام کهن دارد.
از تمدن مارلیک مهره‌های شیشه‌ای که عمر آنها به ۳۴۰۰ سال پیش می‌رسد، پیدا شده‌است. همچنین ظروف شیشه‌ای مایل به شیری در کاوش‌های لرستان به‌دست آمده‌است. از زمان هخامنشیان آثار شیشه‌ای چندانی در دست نیست. در آن دوره مهره‌های شیشه‌ای ایران در سراسر جهان قدیم معروف بوده که ظاهراً به رنگ سیاه و سفید بوده‌است.
هنرمندان ساسانی در تراش دادن شیشه مهارت مخصوصی داشته‌اند. شیشهٔ ساسانی در چین ارج بسیار داشته و به‌ویژه شیشه لاجوردی را گرانبها می‌شمردند. جام‌های پایه‌دار با نقش حلقه‌های برجسته از دوره اشکانیان و ساسانیان به‌جای مانده‌است.
ظروف شیشه‌ای دورهٔ اسلامی تحت تأثیر طرح‌های قبل از اسلام است. در دورهٔ سلجوقی و تا زمان هجوم مغول، افزارها و ظروف‌های بسیار زیبای شیشه‌ای از کوره‌های شیشه‌گری گرگان بیرون می‌آمد که به نازکی کاغذ و گاه مینایی و گاه تراشیده و کنده‌کاری شده‌است. روزگار سلجوقی اوج صنعت شیشه‌گری در ایران محسوب می‌شود. فرآورده‌های شیشه‌ای این دوران بیشتر شامل ظروف کوچک و بزرگ، عطردان‌های بسیار ظریف، جام‌ها و گلدان‌هایی با فرم‌ها و اندازه‌های متنوع و اشیاء تزئینی کوچک به‌شکل حیوانات و ... است. در دورهٔ مغول رونق شیشه‌سازی از میان رفت و در عوض در این عهد سفالگری و کاشی‌کاری رونق یافت.
در دورهٔ تیمور رواج شیشه‌گری قابل توجه‌است. شیشه‌گرانی از مصر و سوریه به ایران آمدند و مشابه شیشه‌های ایرانی به مصر و سوریه رفت. در این دوره دو شهر سمرقند و شیراز از مراکز عمده شیشه‌سازی در ایران بودند. از این زمان به بعد این هنر روی به انحطاط نهاد تا زمان شاه‌عباس که با ساختن چراغ‌های مساجد و بطری‌ها این هنر دوباره زنده شد. شاه‌عباس شیشه‌گران ونیزی را برای احیای این صنعت به ایران آورد. در نتیجه شیشه‌گری در دوره صفوی رونق دوباره یافت. گاه شیشه‌ را با دمیدن به درون قالب می‌ساختند و گاه شیشه را می‌تراشیدند تا به‌شکل جواهر در آید و یا نقوشی روی آن می‌کندند. و گاهی نیز شیشه را با نقوش درخشان، مینایی و طلایی می‌کردند. در این دوره کارگاه‌های شیشه‌سازی در شهرهای مختلف ایران از جمله اصفهان، شیراز و کاشان دایر شد.
در فاصلهٔ بین سلطنت سلسله صفویه و قاجاریه هنر و صنعت شیشه‌گری در ایران از لحاظ سیر تکاملی پیشرفتی نداشته‌است و تا اواخر سلسله قاجاریه و بعد از آن به‌تدریج ضعیف‌تر شده‌است. با ورود شیشه به قیمت ارزان‌تر و مرغوب‌تر به بازار ایران، کم‌کم این صنعت رو به انحطاط نهاد.
روش‌های تولید شیشه

سرد کردن از حالت بخار (PVD)
رسوب شیمیایی فاز بخار (CVD)
هیدرولیز شعله‌ای
سل-ژل
ترکیبات سازنده شیشه
اجزای اصلی تشکیل دهنده شیشه

با نگاه به جدول عناصر ، کمتر عنصری را می‌توان یافت که از آن شیشه بدست نیاید، ولی سه ماده کربنات دو سود ، سنگ آهک و سیلیس ، مواد اصلی تشکیل دهنده شیشه می‌باشند. مواد شیشه ساز مورد تایید موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران عبارتند از سیلیس (SiO2) ، دی‌اکسید بور (B2O3) ، پنتا اکسید فسفر (P2O5) که از هر کدام بتنهایی می‌توان شیشه تهیه نمود.

شیشه گری:


گدازآورها

کربنات سدیم (Na2CO3) ، کربنات پتاسیم (K2CO3) و خرده شیشه ، سیلیکات سدیم و پتاسیم (Na2SiO3 , K2SiO3) که حاصل ترکیب سیلیس با گدازآورها می‌باشند، در آب حل می‌شوند و از شفافیت شیشه به تدریج کم می‌کنند. به همین علت است که اغلب شیشه‌های مصرف شده در گلخانه پس از چند سال کدر می‌شوند و نور از آنها بخوبی عبور نمی‌نماید.
تثبیت کننده‌ها

برای آنکه مقاومت شیشه را در مقابل آب و هوا ثابت کنیم، باید اکسیدهای دو ظرفیتی باریم ، سرب ، کلسیم ، منیزیم و روی به مخلوط اضافه کنیم که به این عناصر ، ثابت کننده می‌گویند.
تصفیه کننده‌ها

موجب کاستن حباب هوای موجود در شیشه می‌شوند و بر دو نوعند:
1. فیزیکی: سولفات سدیم (Na2SO4) ، کلرات سدیم (NaClO3). با ایجاد حباب‌های بزرگ حباب‌های کوچک را جذب و از شیشه مذاب خارج می‌کنند.
2. شیمیایی: املاح آرسنیک و آنتیموان ترکیباتی ایجاد می‌کنند که حباب‌های کوچک داخل شیشه را از بین می‌برند.
تا اینجا به موادی اشاره کردیم که عدم وجودشان ، در مواد اولیه باعث از بین رفتن مرغوبیت کالا می‌شد. حال به چند ماده دیگر که به نوعی در تولید شیشه سهیم هستند، اشاره می‌کنیم.
افزودنیها

1. استفاده از بوراکس به جای اکسید و کربنات سدیم (گدازآور) که در اثر حرارت به Na2O و B2O3 تجزیه می‌شود و در واقع بجای هر دو ماده عمل می‌کند.
2. استفاده از نیترات سدیم NaNo3برای از بین بردن رنگ سبز شیشه (ناشی از اکسید آهن که همراه مواد دیگر وارد کوره می‌شود).
3. استفاده از اکسید منگنز که باعث مقاومت بیشتر در مقابل عوامل جوی و شفاف‌تر شدن شیشه می‌شود.
4. استفاده از اکسید سرب PH3O4 , PbO به جای CaO برای ساختن شیشه‌های مرغوب بلور و کریستال که باعث درخشندگی شیشه می‌شوند.
5. برای ساختن کریستال مرغوب از اکسید نقره استفاده می‌کنند.
6. استفاده از فلدسپار که باعث مقاومت بهتر در مقابل مواد شیمیایی می‌شود.
7. برای اینکه شیشه در برابر اسید فلوئوریدریک هم مقاوم باشد، ترکیباتی از فسفات به آن می‌افزایند.
8. استفاده از خرده شیشه که به ذوب مواد سرعت بیشتری می‌دهد.
9. استفاده از اکسید فلزات برای تهیه شیشه‌های رنگی.
10. اکسید سزیم برای جذب اشعه زیر قرمز و اکسید بر برای ازدیاد مقاومت حرارتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
دو نمونه از عناصر تشکیل دهنده که عمومیت بیشتری دارند، در زیر ذکر می‌گردد.
• ترکیبات(1): اکسید سیلیسیم (SiO2) در حدود 74 تا 80 درصد و بقیه شامل پراکسید سدیم (NaO2) تا 15 درصد و اکسید کلسیم 7 تا 12 درصد اکسید منیزیم 2 تا 4 درصد و 2 درصد هم عناصر دیگر مانند Fe2O3 - MnO - Al2O3 - TiP2 - SiO3.
• ترکیبات (2): اکسید سیلیسیم (SiO2) در حدود 73 درصد ، اکسید سدیم 15 درصد ، اکسید کلسیم 5.55 درصد ، اکسید منیزیم 3.6 درصد ، اکسید آلومینیوم 1.5 درصد ، اکسید بور (B2O3) و اکسید پتاسیم( K2O) هر کدام 0.4 درصد ، اکسید آهن (Fe2O3) و اکسید سیلیسیم 6 ظرفیتی SiO3 هر کدام 0.3 درصد.
علاوه بر مواد فوق همیشه مقداری خرده شیشه نیز با این مواد وارد کوره می‌گردد.

انواع شیشه و کاربرد آنها :


شیشه به اشکال مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ساخت لوازم تزیینی مانند گل ، تابلو و غیره در ساختن ظروف آزمایشگاهی و یا ظروف آشپزخانه مانند لیوان ، بطری و غیره و بالاخره در ساختن شیشه‌های مسطح که در دو نوع ساده و مشجر عرضه می‌گردد و مصارف مختلفی دارد که عمده ترین کاربرد آن به عنوان در و پنجره در کارهای ساختمانی است که به شکلهای مختلف اعم از شیشه‌های شفاف ، نیمه شفاف و رنگی ، جاذب حرارت ، ایمنی ، دوجداره ، سکوریت و... وجود دارد.
همچنین در آینه سازی ، صنایع نشکن ، صنایع یخچال سازی ، میزهای شیشه‌ای ، انواع شیشه رومیزی و تیغه کاری ساختمان کاربرد دارد.

شیشه های ایمنی (Safety Glass )
شیشه های ایمنی به سختی می شکنند و در مقابل نیروهای ناشی از ضربه ، انفجار ، باد و زلزله مقاومت نموده و یا در صورت شکستن به تکه های کوچکی تبدیل می شود که برندگی شیشه عادی را ندارند و خسارت جانی و مالی حادثه را به حداقل می رسانند.این شیشه ها پس از فرایند سخت سازی ۵ الی ۶ برابر نسبت به شیشه های معمولی مقاومتر می شوند.ایجاد تغییرات بعدی روی شیشه های ایمنی دشوار و در اکثر مواقع غیر ممکن است ، لذا در تهیه نقشه مورد نیاز بایستی دقت کافی به عمل آید.
در ضمن حین انجام پروسه سخت سازی این قابلیت وجود دارد تا محصول به شکل خم استوانه ای نیز باشد ، که البته در این زمینه محدودیتهایی جهت ضخامت و r وجود دارد.
شیشه های درهای ورودی مغازه ها از این نوع است.

شیشه های چند لایه ( Laminated Glass )
امروزه در مواردی مانند سقفها ، نماهای شیشه ای ، شیشه های خودروهای حفاظت شخصیت ها ، شیشه های ضد گلوله ، ضد انفجار ، ضد عبور و اغتشاش ، سرقت و ... که امکان آسیب ناشی از شکست شیشه وجود داشته باشد ، از شیشه های چند لایه استفاده می شود.
این نوع شیشه عموماْ از دو یا چند لایه شیشه و یک یا چند لایه PVB (طلق ) تشکیل می شوند. شیشه های چند لایه در اثر ضربه های شدید به هیچ وجه نمی ریزند و چسبیده به طلق باقی می مانند. همچنین به خاطر ایمنی بالا ، کاهش قابل توجه سر و صدا و جلوگیری از عبور حدود ۹۹٪ از اشعه مضر فرابنفش ( UV ) نور خورشید و نیز امکان تولید محصولاتی با رنگهای متنوع باعث استفاده روز افزون شیشه های چند لایه گردیده است.

شیشه های چاپدار و رفلکتیو (Printed Screen - Reflective Glass )
شیشه های چاپدار که در انواع سخت سازی شده و معمولی ارائه می گردند شامل طرح های مختلف از جمله به شکل سنگهای گرانیتی تولید می شوند و برای نمای ساختمانها ، پارتیشنها ، نمای داخلی ساختمانها ، نورگیرها ، شیشه های لوازم خانگی مانند (اجاق گازی ، بخاری و ... ) و دربهای ورودی شیشه ای استفاده می شوند.
شیشه های رفلکس که در رنگهای متنوعی ارائه می شوند به منظور زیبا سازی ساختمانها به کار می روند.به علاوه این نوع شیشه ها اشعه های خورشید را به نحو قابل ملاحظه ای منعکس نموده و مانع از ورود آن به داخل ساختمان می شود. از این رو برای ساختمانهایی که بیشتر در معرض اشعه های زیان آور خورشید قرار دارند مناسب است.

شیشه های ضد ضربه . ضد عبور . ضد اغتشاش . ضد گلوله . ضد انفجار
این نوع شیشه ها ،همان شیشه های چند لایه هستند که مطابق با نیاز خاص و بر پایه محاسبات مهندسی طراحی و تولید می شوند.بسته به نیاز این نوع شیشه ها را می توان در ابعاد ، رنگها و اشکال متنوع (خم - تخت ) و ... تولید کرد. کاربرد آنها در ساختمانهای تجاری ، اداری بانکها ، ساختمانهای مسکونی ، فرودگاهها ، ویترین طلافروشی ها ، فروشگاههای بزرگ و به طور کلی اماکنی که نیازمند امنیت و حفاظت در برابر سرقت مسلحانه ، اغتشاش ، انفجار ، زلزله و ... می باشد.

شیشه - اسپایدر
در برخی نماهای ساختمان نماهای شیشه ای استفاده می شود به نحویکه در نمای ساختمان هیچ فریمی مشخص نمی باشد. در اینگونه موارد با توجه به طرح مورد نیاز و وزن شیشه و ارتفاع و ... از اسپایدرهای مخصوص استفاده می شود. بدین وسیله نماهای یک دست شیشه ای بسیار زیبا ایجاد می شود.

شیشه های خودرویی
انواع شیشه های خم / تخت / لمینت و شیشه های گرم شونده خاص خودرویی مطابق استانداردهای مربوطه جزء توانمندیهای تولید می باشند.
شیشه های گرم شونده خودرویی در شیشه های جلو و یا عقب خودرو به منظور جلوگیری از یخ زدن و یا مه زدایی کاربرد دارند.

شیشه های خم ( Bend Glass )
شیشه های خم بیشتر به منظور تحقق ایده های مهندسین معمار و طراحان نمای ساختمانها تولید می گردد و باعث افزایش فضا ، زیبایی ، جذابیت و نیز مقاومت بیشتر می شوند.ایجاد تنوع در فضا ،استفاده از فضای بدون استفاده و ایجاد هارمونی وهماهنگی در دید از ویژگی های منحصر به فرد این نوع شیشه ها می باشد.

شیشه رنگی
به دو طریق می‌توان شیشه رنگی بدست آورد.
1. با افزودن و کم کردن بعضی مواد شیمیایی در مصالح اولیه تهیه شیشه. برای نمونه اکسیدهای مسی به شیشه رنگهای مختلف قرمز می‌دهد و رنگ آبی پر رنگ بوسیله اکسید کبالت بدست می‌آید. رنگ زرد با افزودن مقداری اکسید اورانیوم و کادمیوم حاصل می گردد.
2. شیشه سفید را در شیشه مذاب رنگی فرو می‌کنند تا دو روی آن رنگی شود. شیشه‌های رنگی در ویترین مغازه‌ها ، نمایشگاهها ، آزمایشگاهها و ساختمانهای صنعتی بکار می‌روند.

شیشه ضد آتش (پیرکس)
همراه مواد اولیه این شیشه‌ها در مقابل حرارت ، مقاومت زیادی دارند، مقدار زیادی اکسید بوریک بکار می‌رود و سیلیس آنها از انواع شیشه‌های معمولی بیشتر است. معمولا از آنها به عنوان ظروف آزمایشگاه و آشپزخانه و یا در جلوی بخاری‌های دیواری و اجاقها استفاده می‌نماید.

شیشه مسطح
این نوع شیشه را با اضافه نمودن توری فلزی در میان شیشه می‌سازند و بیشتر برای درهای ورودی ، کارگاهها ، موتورخانه‌ها ، آسانسورها و هر جایی که خطر شکستن و فروریختن شیشه وجود دارد، استفاده می‌نمایند.

شیشه دوجداره (مضاعف)
این نوع شیشه‌ها ، از دو لایه ساده و گاهی رنگی که به موازات یکدیگر قرار گرفته‌اند و لبه‌ها یا درزهای آنها هوابندی شده است و فضای بین آنها با مواد خشک کننده‌ای مانند سیلیکاژل ، پُر و یا در بعضی از موارد بین دو لایه ، خلاء ایجاد می‌شود. این نوع شیشه که عایق گرما ، سرما و صداست، در بسیاری از ساختمانها مانند فرودگاهها ، هتل‌ها و بیمارستانها بکار می‌رود.

شیشه سکوریت
در این حالت ، شیشه مجددا تا حدود 700 درجه سانتی‌گراد حرارت داده و بعد بطور ناگهانی و تحت شرایط خاص و کنترل شده‌ای سرد می‌شود. این عمل باعث افزایش مقاومت شیشه (حدود 3 الی 5 برابر) در مقابل ضربه و نیز شوکهای حرارتی می‌گردد. این شیشه‌ها در صورت شکستن ، به ذرات ریز و مکعب شکل تقسیم می‌شوند که آسیب رسان نیستند. از این نوع شیشه در ویترین فروشگاهها ، درهای شیشه‌ای و پنجره‌های جانبی اتومبیلها استفاده می‌گردد.

شیشه نشکن
این نوع شیشه‌ها شامل دو یا چند لایه شیشه‌اند که بوسیله ورقه‌هایی از نایلون شفاف تحت حرارت و فشار به هم متصل می‌شوند. همچنین بعضی از انواع شیشه‌های طلق‌دار به عنوان عایق صوتی ، جاذب حرارت ، کاهنده شفافیت و شیشه ایمنی بکار برده می‌شوند. وقتی که این شیشه‌ها می‌شکنند، خاصیت کشسانی نایلون مانع از پخش و پراکندگی ذرات شیشه می‌گردد.
از جمله کاربردهای این نوع شیشه‌ها در خودروها و ویترین مغازه‌هایی که اشیاء گرانقیمت می‌فروشند استفاده می‌گردد. ممکن است شیشه نشکن را از جنس شیشه سکوریت بسازند.

شیشه ضد گلوله
از چند لایه شیشه سکوریت و یا نشکن ، شیشه ضد گلوله می‌سازند. در هنگام وارد شدن گلوله به داخل شیشه ، از نیروی آن کاسته و در میان شیشه متوقف می‌گردد.

شیشه انعکاسی (بازتابنده)
در این نوع شیشه‌ها ، یک سطح شیشه با یک پوشش منعکس کننده نور و حرارت از جنس فلز یا اکسید فلزی دارای این خاصیت پوشانده می‌شود. این نوع شیشه‌ها ، نور خورشید را منعکس می‌کنند و در کاهش حرارت و درخشندگی نور موثر هستند. اگر در روشنایی روز از بیرون به شیشه انعکاسی نگاه کنیم مشاهده می‌کینم که تصاویر اطراف را مانند آینه باز می‌تاباند و اگر از داخل به بیرون نگاه کنیم، شیشه کاملا شفاف خواهد بود. شبها پدیده مذکور برعکس است. یعنی شیشه از خارج شفاف و از داخل مانند آینه است.
این شیشه با منعکس نور خورشید ، حرارت ناشی از تابش نور خورشید را بطور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌دهد و در نتیجه ، باعث صرفه جویی در هزینه‌های احداث ، راه اندازی و نگهداری سیستمهای تهویه و تبدیل می‌شود.

سایر محصولات
• شیشه های گرم شونده الکتریکی ( Electrically Heated Glass )
• شیشه های ضد امواج الکترومغناطیسی ( EMI Glass )
• شیشه های با قابلیت عدم تجمع بارهای الکتریکی ( Anti - Static Glass )
• شیشه های با خاصیت باز تابش امواج( IR ( Low - E Glass جهت استفاده در مناطق سردسیر
• آیینه های EC با کیفیت بالا در اتومبیل که باعث کاهش درخشندگی ، روشنایی زننده و تابش خیره کننده نور ماشین عقبی می شود.
• شیشه های هوشمند (Smart Glass ) با قابلیت کنترل نور و گرما
• شیشه های ترابری خاص
• شیشه های ضد آتش
• شیشه های خود تمیز کن
• شیشه های تزیینی LED دار