روشهای كشت،برداشت گياهان دارويي

رويكرد جهاني به استفاده از گياهان دارويي و تركيبهاي طبيعي در صنايع دارويي، آرايشي - بهداشتي و غذايي و بدنبال آن توجه مردم، مسئولين و صنايع داخلي به استفاده از گياهان دارويي و معطر نياز مبرم به تحقيقات پايه اي و كاربردي وسيعي را در اين زمينه نمايان مي سازد.

گياهان دارويي يكي از منابع بسيار ارزشمند در گستره وسيع منابع طبيعي ايران هستند كه در صورت شناخت علمي، كشت، توسعه و بهره برداري صحيح مي توانند نقش مهمي در سلامت جامعه، اشتغالزايي و صادرات غير نفتي داشته باشند.

بخش تحقيقات گياهان دارويي و محصولات فرعي يكي از بخش هاي تحقيقاتي موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع است كه به منظور تحقيق در زمينه جمع آوري، شناسايي، كشت واهلي كردن و بررسي مواد موثره گياهان دارويي، معطر، رنگده و آبزي كشور، از سال 1368 به طور مستقل فعاليت خود را آغاز كرده است. نتايج حاصل از تحقيقات اين بخش مي‌تواند در بهره برداري صحيح اين نوع گياهان از عرصه هاي طبيعي، بررسي امكان توليد انبوه آنها (كشت در مزرعه) ، برگزاري دوره هاي آموزشي در زمينه هاي مرتبط، توليد داروهايي با منشا گياهي، ايجاد اشتغال و نيز امكان صدور فراورده هاي گياهي، مورد استفاده قرار گيرد. اهداف بخش توسط گروههاي زير پي گيري مي شود.



1. گروه تحقيقات جمع آوري و شناسايي
2. گروه تحقيقات كشت و اهلي كردن
3. گروه تحقيقات شيمي گياهي

گروه تحقيقات جمع آوري و شناسايي
تحقيقات اين گروه در زمينه معرفي گونه هاي دارويي معطر، رنگده، آبزي و محصولات فرعي جنگل و مرتع، بررسي رويشگاههاي طبيعي و انجام مطالعات اكولوژي در سطح كشور مي باشد. محققان اين گروه با استفاده از منابع قديم و جديد و فرهنگ هاي مختلف مردمي، اين نوع گياهان را كه از ارزش بالايي برخوردارند، معرفي مي‌نمايند. همچنين بررسي‌هاي فنولوژيك در عرصه هاي طبيعي، احداث قرق، پايگاه و ارائه توصيه هاي كارشناسي در مورد روشهاي جديد بهره برداري و زمان مناسب جمع‌آوري از ديگر وظايف اين گروه است.


زمينه‌هاي تحقيقاتي گروه جمع آوري و شناسايي

- معرفي گونه هاي دارويي، معطر، رنگده و آبزي
- بررسي رويشگاههاي طبيعي اين گياهان در كشور
- بررسي مناطق پراكنش اين گياهان و گياهان مولد محصولات فرعي در كشور
- بررسي عوامل و نحوه توليد محصولات فرعي جنگل و مرتع
- بررسي اثر عوامل محيطي بر گياهان مولد محصولات فرعي جنگل و مرتع
- بررسي و انتخاب روشهاي مناسب بهره برداري از محصولات فرعي جنگل و مرتع
- بررسي فنولوژي گياهان دارويي و معطردر عرصه هاي طبيعي
- احداث كلكسيون زنده گياهان دارويي و معطر بومي كشور
- جمع‌آوري گونه‌هاي دارويي براي احداث هرباريوم




گروه تحقيقات كشت و اهلي كردن

اهلي كردن گياهان دارويي، معطر و رنگده به منزله فراهم نمودن امكان رشد و توليد در شرايط زراعي و كنترل شده براي انواع خودروي آنها است.

اهداف كشت و اهلي كردن، كاهش فشار از عرصه هاي طبيعي، حفظ ذخاير توارثي و همچنين افزايش كيفيت و كميت توليد اين گياهان است. بدين منظور طرحهاي تحقيقاتي مختلفي با بكارگيري تيمارهاي متنوع زراعي، به اجرا در مي آيد.

با توجه به تاثير عوامل محيطي، شرايط جغرافيايي و وضعيت اكولوژي محل رويش بر كميت و كيفيت مواد موثر گياهان مذكور, مطالعات دقيق و گسترده در مورد نقش عوامل فوق و ارتباط آنها با رشد، عملكرد و كيفيت گياه ضروري است. ازجمله عوامل مهم : عرض جغرافيايي، ارتفاع محل، درجه حرارت، نوع و عمق خاك ميزان آب و مواد غذايي مورد نياز گياه، سازگاري گياه، تحمل آن در برابر شرايط نامساعد، تنش هاي محيطي و نيز كميت و كيفيت توليد مي باشند. بنابراين لازم است با انجام آزمايشهاي دقيق و مناسب و بكارگيري تيمارهاي ذكر شده نيازهاي ه رگونه شناسايي و ميزان سازگاري در برابر عوامل محيطي مشخص گردد.



زمينه‌هاي تحقيقاتي گروه كشت و اهلي كردن:

- جمع‌آوري اطلاعات فنولوژيك، اكولوژيك و فيزيولوژيك گياهان
- دارويي، معطر، رنگده و آبزي
- جمع آوري بذر، قلمه و نشاء (گياهان آبزي) از توده هاي همگون
- گونه هاي مورد نظر
- تعيين قوه ناميه، ميزان جوانه زني و بررسي پيش تيمارهاي لازم
- تحقيق در زمينه كشت ارگانيك گياهان دارويي و معطر
- كشت بذور گونه هاي جمع آوري شده و اعمال تيمارهاي زراعي
- احداث خزانه و گلخانه ‌هاي تحقيقاتي
- تعيين نيازهاي غذايي، آبي، حرارتي و نوري گياهان دارويي
- تعيين شاخص فيزيولوژيك رشد(NAR-RGR-CGR-LAI,DM)
- براساس ماده خشك و سطح برگ
- تعيين الگوي رياضي مرتبط با توان توليد در مناطق اكولوژيك
- بررسي آفات، بيماريها و علفهاي هرز در مناطق كشت شده
- معرفي گونه هاي سازگار و حاوي متابوليت‌‌‌هاي ثانويه قابل توجه، به منظور كشت در سطح وسيع و توليد انبوه
- شناسايي ژنوتيپ ها و اكوتيپ هاي مختلف گونه‌هاي دارويي، معطر و رنگده
- انتخاب بهترين ها از ميان توده هاي ناهمگون طبيعي و زراعي
- بررسي روابط و همبستگي هاي فنوتيپي و ژنوتيپي ميان صفات
- مرفولوژيك و ميزان مواد موثر
- ارايه روشهاي مناسب اصلاحي جهت افزايش كمي و كيفي توليد
- تعيين شاخص هاي انتخاب (Selection index) ، جهت به گزيني
- مقايسه ارقام اصلاح شده خارجي با گونه هاي بومي داخل كشور از لحاظ سازگاري، عملكرد و مواد موثر


گروه تحقيقات شيمي گياهي

از آنجا كه استفاده از گياهان دارويي، معطر، رنگده و آبزي در صنايع مختلف دارويي، آرايشي، بهداشتي و غذايي به شناسايي كمي و كيفي تركيبهاي موجود آنها مربوط مي شود اين گروه با هدف بررسي علمي (استخراج و شناسايي) مواد موثره گياهان مذكور و محصولات فرعي جنگل و مرتع، فعاليت خود را شروع نموده است. اين گروه تاكنون تعداد زيادي از گونه گياهي دارويي و معطر را از نظر كميت و كيفيت مواد موثر مورد بررسي قرار داده و نتايج تحقيقات خود را در مجلات معتبر داخلي و خارجي ونشريات و كتب موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع منتشر نموده است.

قسمت تجزيه دستگاهي آزمايشگاه شيمي گياهي، داراي دستگاههاي نوين و پيشرفته براي جداسازي و شناسايي تركيبهاي مهم از اين نوع گياهان است د رضمن آزمايشگاه شيمي گياهي داراي امتياز اكروديته اسانسها از موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي مي باشد.


دستگاه‌هاي شناسايي:

- گازكروماتوگرافي GC
- گازكروماتوگراف متصل به طيف سنج جرمي GC/MS
- كروماتوگرافي مايع با كارآ‌يي بالا (HPLC)
- جذب اتمي (AA)
- اسپكتروفتومتر مرئي، ماورا بنفش (UV-VIS)

زمينه‌هاي تحقيقاتي گروه شيمي:

- ارائه اطلاعات علمي و كاربردي در زمينه تركيبهاي گياهان دارويي، معطر، آبزي و محصولات فرعي آنها
- استخراج مواد موثره از گياهان مذكور و محصولات فرعي آنها.
- تعيين بهترين روش استخراج مواد موثر از اين گياهان
- تعيين مناسبترين زمان برداشت محصول و يا اندام گياه براي
- استخراج و دستيابي به حداكثر كميت و كيفيت مواد موثر
- بهينه سازي عصاره ها و اسانس هاي گياهي به روشهاي فيزيكو- شيميايي.
- شناسايي كمي و كيفي موادموثره گياهان مذكور به كمك روشهاي دستگاهي.
- تعيين روشهاي استخراج موادموثره در سطح نيمه صنعتي از اين نوع گياهان.




1- جمع آوري و شناسايي و معرفي گياهان دارويي ايران

يكي از اهداف مهم بخش گياهان دارويي، جمع آوري گياهان دارويي و تهيه نمونه هاي هرباريومي، تعيين دقيق اسامي علمي، شناسايي كولتيوارها و يا ارقام مختلف و همچنين جمع آوري گياهان معطر، رنگده و آبزي مي باشد. در اين راستا و در قالب يك طرح ملي گياهان دارويي ايران در استانهاي مختلف شناسايي شده و به جز برخي استانها كه در حال حاضر در حال اجراي مراحل نهايي طرح هستند. در ساير استانها اين طرح خاتمه يافته و نتايج آن موجود است.


2 - بررسي اكولوژيك گياهان دارويي و محصولات فرعي

شناسايي ويژگيهاي اكولوژيك گياهان دارويي و معطر در رويشگاه هاي اصلي و تهيه جداول مربوط به جهت , شيب, ارتفاع , دما , نوع بستر. خاك محل رويش , ميزان رطوبت و ساير عوامل اقليمي و گونه هاي همراه از عمده برنامه هاي بخش گياهان دارويي مي باشد. مطالعه شرايط اكولوژيك رويشگاههاي گونه هاي اسانس دار و روشهاي تجديد حيات گياهان مولد محصولات فرعي در استانهاي مختلف كشور انجام مي شود. شناسايي اكوتيپ هاي مختلف و مناسب جنسهاي گياهان دارويي و نيز تهيه نقشه هاي پراكنش گياهان دارويي و تحقيق در زمينه اثر رويشگاه بر ويژگيهاي فنولوژيك و مورفولوژيك اين گياهان نيز توسط محققين گروه جمع آوري و شناسايي صورت مي گيرد.


3- بررسي گياهان دارويي و محصولات فرعي مورد مصرف در طب سنتي و متداول

هرگياه دارويي در زبانها و فرهنگهاي مختلف تحت نامهاي متفاوتي ناميده مي شود ولي فقط داراي يك نام علمي است. گردآوري اسامي علمي و واژه هاي بكار رفته در منابع مختلف از كارهاي اوليه بخش براي نامگذاري صحيح گياهان دارويي است. همچنين جمع آوري اطلاعات در مورد مصارف محلي و مقايسه با منابع قديم و جديد نيز از ديگر تحقيقات انجام شده در بخش است كه در آن به بررسي جايگاه گياهان دارويي و گياه درماني در كتب و متون مختلف و تحقيق و بررسي اطلاعات منطقه اي در زمينه كاربرد گياهان دارويي پرداخته شده است.



4- بررسي منابع توليد كننده و نحوه توليد شيرابه هاي قندي (مانها) درگياهان

برخي از گياهان مولد محصولات فرعي مثل گزانگبين خوانسار، گزانگبين شهداد. گز علفي ، ترنجبين، شكرتيغال، بيدخشت(بيدانگبين)، شيرخشت، داراي تركيبهاي مهمي هستند. بررسي و شناسايي عامل توليد، نحوه ايجاد و دوره زندگي آنها از ديگر فعاليتهاي تحقيقاتي بخش در زمينه محصولات فرعي بوده كه نتايج تحقيقات آنها موجود است.



5- بررسي اثرات بهره برداري در ادامه حيات و زاد آوري گياهان مولدمحصولات فرعي جنگل ومرتع

استفاده بهينه از محصولات فرعي جنگل ومرتع در جهت رشد اقتصادي روستائيان و درآمد ارزي براي كشور از اهميت خاصي برخوردار است. از آنجا كه بقاي گياهان مولد محصولات فرعي همواره مورد توجه مي باشد از اهداف بخش، تعيين بهترين روش و دفعات بهره برداري از گونه هاي مختلف مولد اين محصولات بوده است. بررسي اثرات تخريبي بهره برداري و تيغ زني بر گياهان مولد صمغ و رزين ، بررسي اثرات بهره برداري در بقا و زادآوري گياهان مولد محصولات فرعي در مراتع ، بررسي اثرات زمان بهره برداري بر كميت وكيفيت و بقا گياهان مانند سقز، باريجه، كتيرا و آنغوزه حائز اهميت مي باشد همچنين تعيين سن اندامهاي زير زميني مورد بهره برداري در مراتع، پتانسيل توليد و حد مجاز بهره برداري ، مقايسه ميزان صمغ و رزين در روشهاي مختلف بهره برداري مورد توجه گروه جمع آوري مي باشد كه در اين راستا طرحهاي مختلفي به اجرا در آمده و نتايج آنها موجود مي باشد.


6- استخراج و شناسايي تركيبات تشكيل دهنده اسانس گياهان معطر كشور

در كشور ما حدود 500 گونه گياه معطر وجود دارد كه تعداد زيادي از آنها بومي و انحصاري ايران مي باشند.
يكي از مهمترين برنامه هاي گروه شيمي بخش گياهان دارويي، بررسي نوع و ميزان تركيبهاي تشكيل دهنده اسانس اين گونه ها، جهت به كارگيري اين اسانس ها در صنايع داروسازي، آرايشي – بهداشتي و غذايي است. اسانس ها از مهمترين مواد موثره گياهان مي باشند كه به دليل دارا بودن عطر و طعم خاص، علاوه بر مصرف دارويي مي توانند در صنايع غذايي و آرايشي – بهداشتي نيز مورد استفاده قرار گيرند. در اين راستا و در قالب يك پروژه جامع تا كنون حدود 300 گونه از گياهان معطر ايران مورد بررسي قرار گرفته است و نتايج آنها با شناسايي كليه تركيبهاي تشكيل دهنده و تعيين ميزان آنها در نشريات معتبر علمي داخلي و خارجي به چاپ رسيده است.
بديهي است در مورد گياهاني كه از ميزان و كيفيت بالايي از اسانس برخورداربوده اند. تحقيقات تكميلي در مورد تاُثير عوامل مختلف بر روي كميت اسانس و نيز نوع و درصد تركيبات تشكيل دهنده اسانس شامل شرايط اكولوژيك ، روشهاي مختلف استخراج، زمان هاي مختلف برداشت و فاكتورهايي از اين قبيل نيز مورد مطالعه قرار گرفته و يا در حال مطالعه است.




7- كشت و اهلي كردن گياهان دارويي و معطر

جمع آوری و محصول برداری گياهان دارويی

1 – نكات لازم در بهره برداري گياهان دارويي

تعداد گياهاني كه امروزه به عنوان گياه دارويي مورد استفاده قرار مي گيرد بسيار زياد است ولي تنها عده اي از اين گياهان در فارماكوپه ها و كتب دارويي به عنوان گونه دارويي يا افيسينال ( officinal) قلمداد مي شود و در بين اين تعداد تنها گياهاني كه داراي اثر درماني مهم هستند و يا مواد مؤثره خاصي دارند به علت مصارف زيادي كه دارند بطور انبوه پرورش داده مي شوند.

پرورش گونه هاي ديگر از اين گياهان كه دارويي نيستند، چون در طب عوام مورد توجه است معمول مي‌باشد .

بهره برداري از گياهان دارويي خودرو و همچنين پرورش آنها بايستي متناسب با ميزان احتياجات سالانه يك ناحيه صورت گيرد، زيرا اگر بيش از حد مورد نياز بهره برداري يا كشت شود، باعث مي شود به علت عدم مصرف در انبارها باقي بماند و در نتيجه غالب آنها كه حاوي اسانس مي باشند، خواص درماني خود را به خاطر از دست دادن اسانس از دست مي دهند و تنها مخارج بيهوده اي صرف تهيه آنها مي‌گردد.

بطور كلي در بهره برداري از گياهان خودرو اين نكات بايد مورد توجه قرار گيرد :

الف ـ مطابق قوانين حفظ محيط زيست از هر گونه گياهي بايد در هر منطقه تعداد قابل ملاحظه و مشخصي موجود باشد. يعني اگر تعداد پايه هاي يك گياه در ناحيه اي كم باشد با جمع آوري آن جز زيان نتيجه اي حاصل نخواهد شد و از گسترش آن جلوگيري خواهد شد.

ب ـ اگر مكان وسيع و مجهزي براي خشك كردن گياهان دارويي موجود نباشد هرگز نبايد اقدام به جمع آوري مقدار زيادي از گياهان گردد زيرا هميشه بعد از جمع آوري بايد مقدمات خشك كردن فراهم شود تا حداكثر استفاده را از گياهان به عمل آورد .

2 – بررسي و مطالعه گياهان منطقه بهره برداري

منظور از بررسي گياهان يك منطقه اين نيست كه تمامي گونه هاي گياهي موجود در آن ناحيه مورد مطالعه قرار بگيرد زيرا اين عمل مستلزم وقت زياد و دانش گياهشناسي است كه تنها از عهدة عده محدودي از گياهشناسان مجرب برمي آيد.

بنابراين اطلاعات گياهشناسي متخصصين مذكور بايد در حدي باشد كه تشخيص انواع دارويي از غير دارويي براي آنها ميسر باشد. در غير اينصورت ممكن است به جاي جمع آوري يك گونه دارويي گونه مشابه آن كه فاقد اثر درماني است يا حتي حاوي مواد سمي است جمع آوري شود.

جمع آوري در طبيعت

جمع آوري گياهان دارويي در رويشگاه طبيعي آنها جهت بدست آوردن مواد اوليه به نظر كاري آسان مي آيد.اما در واقع اين كار نياز به شناخت و تجربه دارد.
اگر شخصي كه مي خواهد اين نوع گياهان را جمع آوري كند تحربه اي در اين كار نداشته باشد،خيلي آسان دو نوع گياه شبيه به يكديگر را با هم اشتباه نموده و نوعي را كه اصلا ربطي به گياه دارويي مورد نظرندارد به خانه مي آورد كه مي تواند مضر و يا حتي سمي باشد.

بنابراين نه تنها شناسايي دقيق گياهي كه در جستجوي آن هستيم لازم است،بلكه آشنايي با محل رويش،نيازها و شرايط اكوژيك آن نيز از ضروريات بشار مي رود.

برخي از گياهان در محل هاي بسيار خاصي مي رويند و به بعضي ديگر از گياهان متكي هستند و يا در خاك بخصوصي رشد مي كنند.در اين ميان گياهاني وجود دارند كه در اطراف روستاها،مناطق جنگلي،ساحلي،باتلاقي،كوهست اني،خشكي پسند،سايه پسند،گياهان هرز،مزارع،جلگه اي،باغ ها و يا حتي گيهاني كخ در اماكن مخروبه رشد مي كنند.

از سوي ديگر همه ي گياهان ترجيح مي دهند كه همراه و در مياهن ديگر گياهاني كه داراي نيازهاي مشابه هستند برويند.ضمنا برخي از گياهان نيز كمياب وده و بايد تحت حفاظت قرار بگيرند.


حضور وجود يك گياه در طبيعت بستگي به شرايط و عوامل خاصي از نقطه نظر درجه ي حرارت،ميزان نزولات،نور و روشنايي،آب و مواد غذايي،ارتفاع از سطح دريا و غيره دارد.دخالت انسان در طبيعت از قبيل كود پاشي،زراعت،برداشت علوفه،مصرف سموم علف كش يا حشره كشهاي مختلف از عواملي هستند كه رشد اين قبيل گياهان را محدود مي كند.


حتي گاهي بر اثر اين دخالتها برخي گيهان بصورت جبران ناپذيري در موطن خويش از بين مي روند.بنابراين برداشت و چيدن گياهان دارويي در طبيعت نيازمند به داشتن اطلاعات كافي براي شناخت گيهاهان،رويشگاه و نيز بيولوژي آنها كه مشخص كننده بهترين وقت برداشت آنهاست.


به غير از گياهان سالم نبايد گياه ديگري را چيد.گياه نبايستي هيچگونه خرابي يا بريدگي داشته باشد وبايد بخوبي رشد نموده و در آغاز فصل خشك شدن،چيده شود.
جمع آوري بايد گونه به گونه صورت بگيرد و هر گونه در سبد يا ظرفهاي كاغذي جداگانه جمع آوري شود.سپس آنها را عمل آورده و هر چه سريعتر قبل از پلاسيده شدن خشك شوند.

كشت گياهان دارويي
نياز صنعت داروسازي براي بدست آوردن مواد موثره گياهان به حدي زياد است كه امكان بدست آوردن آن از طبيعت غير ممكن است.بنابراين بسياري از اين
گياهان بايستي در مزارع بزرگ كشت شوند.

در اين قسمت از چند عامل اساسي نام مي بريم:
اول انتخاب بهترين گونه و ختب بهترين واريته ي آن،بكار بردن دقت كافي در انتخاب بذر،قلمه و غيره،مطالعه و انتخاب ماشين آلات لازم براي كشت و برداشت مطابق آنچه كه در كشاورزي صورت مي گيرد و طرز صحيح خشك كردن آنها،در هنگام كشت يك گياه دارويي بايد نيازهاي طبيعي هر گونه را در نظر داشت كه ذيلا بطور اجمال به پاره اي از آنها اشاره مي شود:




خاك،آب و هوا:

بايد طبيعت زمين و آب و هواي مورد نياز هر گياه،مقدار حرارت،نور و آب مورد نياز آن در نظر گرفته شود.



كشت قبلي،حاصلخيزي:

تناوب كشت مناسب كشت بر اساس تكنيكهاي كشاورزي و همچنين مقدار صحيح مواد غذايي(نيتروژن،فسفر،پتاس،ك� � ?سيم) و ميكروالمان و اوليگوالمان مورد نياز از قبيل(روي،مس،بر و غيره).



آماده نمودن زمين و بذرپاشي:

آماده نمودن بستر كاشت قبل از بذرپاشي از قبيل:شخم،دندانه كشي،كودپاشي،كرت بندي و بذر پاشي با فواصل مناسب و آبياري.


مراقبتهاي زمان داشت:

وجين علفهاي هرز بطور مداوم،افزودن كودهاي حيواني يا شيميايي،جابجا نمودن احتمالي گياهان آسيب ديده و ناقص.



برداشت:

مشخص كردن زمان بهينه،مراحل جمع آوري،خشك كردن سريع و تهيه ي دارو.

طرز تكثير گياهان دارويي

گياهان دارويي از طريق جنسي يا غير جنسي تكثير مي شوند.در رابطه با كشت آنها به مقدار زياد اقتصادي ترين روش است.در اين رابطه بايد بذرهاي مناسب از انواع انتخاب شده(به خاطر بازده ي بالا و ميانگين بالاي مواد موثره ي آنها)كشت شوند.بذرها بايد بطور خطي كاشته شده و گاهي ميان چين شده ودر فواصل بيشتري دوباره كاشته شوند.تمام كشت بايد بر اساس اصول جاري كشاورزي وجين،آبياري و كود داده شود.


گياهان اغلب از طريق غير جنسي يعني علمه ي ريزوم و پاجوش(مانند نعناع،توت فرنگي) تكثيرمي شوند.گياهاني مانند مرغ(كسره روي "م") و سوسن بري از طريق تقسيم ريشه،قلمه و پاجوش تكثير مي شوند.و بالاخره گياهاني نظير ختمي،زنجبيل شامي،توسط جوانه هاي نابجاي ريشه و سير به كمك پياز تكثير مي گردند.

در مبارزه با گياهان هرز،بيماريها و انگل ها بايستي تا حداكثر امكان از استفاده از مواد شيميايي خودداري نمود،چراكه باقي مانده ي اين موادمي تواند براي بدن مضر باشد.


منبع:كتاب گياهان دارويي(روشهاي كشت،برداشت و شرح مصور رنگي 256گياه)
نوشته ي:ژان ولاگ و ژيري استودولا
ترجمه ي ساعد زمان

روشهاي برداشت،آماده سازي،خشك كردن و نگهداري گياهان دارويي


چيدن(بريدن يا شكستن) قسمتي از گياه كه بهتر است به كمك چاقوي تيز يا اگر آن قسمت چوبي است توسط قيچي باغباني انجام شود،در قسمت جدا شده باعث يكسري تبديلات بيولوژيك شده و ياخته هاي گياهي شروع به ضعيف شدن مي كنند.جدا شدن قسمت هوايي از ريشه قبل از هر چيز قطع جريان مواد غذايي و تعرقي را باعث

شده و آبي را كه مواد غذايي در آن محلول است،و به سمت بالا مي رود متوقف مي شود.در صورتيكه گياه فورا به صورت ورقه هاي نازك در معرض هوا پهن نگردد،خطر گرم شدن آن مي رود.زيرا آنزيمهايي كه در گياه وجود دارند،و قبلا تشكيل مواد محركه را مي داده اند،شروع به تجزيه شدن مي كنند.

فعل و انفعالات تخريبي در گياه جانشين اعمال اصلي سنتز آلي شده و مواد توليد شده از نقطه نظر شيميايي دچار تغييراتي مي شوند.اين تبديلات بوسيله ي عواملي مانند بو(در پياز،سير،سنبل الطيب) تظاهر مي كنند.از سوي ديگر طريقه ي غلط خشك كردن گياه نيز مقدار مواد تخريب شده را كه ارزش درماني ندارند بالا برده و درنتيجه گياه كيفيت خود را از دست مي دهد.



مواد اوليه ي موجود در گياهان بايستي به تناسب طبيعت خاص گياه مئرد نظر و كاربرد درماني آنها با انجام يك رشته اعمال شيميايي يا مكانيكي عمل آورده شوند.
روشهاي آماده نمودن گياه پس از جمع آوري و در هنگام آماده كردن آن،با دستورات دقيق مشخص شده اند.دستوراتي كه بر اثر تجربيات طولاني و اندازه گيرياي بسيار مقدار مواد موثره س گياهان بدست آمده اند.اين دستورات شامل طرز برداشت يا جمع آوري،خشك كردن،پوست كندن،خرد كردن،حذف برخي قسمتها،آسياب كردن،الك كردن،كوبيدن،بو دادن(روي آتش گذاشتن)و حتي طرز تخمير گياهان مي گردد.هر كدام از اين اعمال براي حفظ و ثابت نگه داشتن مواد موثره ي موجود در نوعي گياه است.




خشك كردن گياهان دارويي مانند ديگر گياهان مفيد(از قبيل ادويه جات و گياهاني كه مصارف صنعتي دارند)بايد بوسيله ي خود توليد كننده يا جمع كننده ي آنها انجام شود.زمان جمع آوري گياه در طبيعت يا در مزرعه در ارتباط با وجود حداكثر ماده ي موثره ي موجود در گياه در طول رشد آن انتخاب مي شود.

معمولا گياه جمع آوري شده بايد هر چه سريعتر در معرض خشك شدن قرار گيرد تا از آسيب ديدگي در هنگام پژمردگي جلوگيري شود.در اكثر موارد،از روش خشك كردن گياه زير نور مستقيم خورشيد استفاده نمي شود.چراكه نور خورشيد باعث از بين رفتن مواد اوليه گرديده و گياه به سرعت زرد و قهوه اي مي شود.گياهاني كه براي اسانس گيري جمع آوري مي شوند،با عمل خشك كردن در نور خورشيد،يك سوم و گل گندم و نعناع يك پنجم مواد اوليه ي خود را از دست مي دهند.در برخي از موارد استثنائا قرار دادن گياه براي مدت كوتاهي در نور آفتاب قبل از اينكه گياه در يك محل سرپوشيده ه داراي جريان هوا بوده و يك هواكش نيز داشته باشد،توصيه مي گردد.




خشك كردن يك گياه به معناي گرفتن تدريجي رطوبت گياه است.اغلب قبل از خشك كردن براي از بين بردن گردوخاك و آشغالها و خاك چسبيده يه آن لازم است براي مدت كوتاهي در جريان آب شستشو شود.اگر خشك كردن برگها كار نسبتا آساني است،در مورد ساقه ها و سر شاخه ها وضع بصورت ديگري است.عمل خشك كردن بايد آنقدر ادامه يابد تا بتوان گياه را كوبيده و پوذر نمود و قسمتهاي سخت نيز بايستي در صورت خم شدن به آساني بشكنند.اگر گياه بيش از حد خشك شود ضمن جذب گردوغبار مقداري از مواد فعاله موجود در آن نيز از بين مي رود و بر عكس اگر به مقدار كافي خشك نشود و كمي مرطوب باقي بماند،در مدت نگهداري گنديده و خراب مي شود.در تابستان در يك محل سرپوشيده معمولا گلها در مدت 3 تا 8روز و برگها در مدت 4تا6روز خشك مي شوند،اما در پاييز و بهار بايد وقت بيشتري

براي آن صرف شود.برخي از گياهان دارويي كه به خاطر استفاده از ميوه شان كشت مي شوند،(نظير:انيشون،زسرهريال رازيانه) يا براي سرشاخه هايشان(مانند:مرزنگوش و آويشن) را مي توان ابتدا براي مدتي به حال خود رها نمود.به شرطي كه زير باران يا نور آفتاب قرار نداشته باشند.


در كاخانه هاي صنعتي از خشك كنهايي استفاده مي شود كه داراي حرارت سنج و رطوبت سنج قابل تنظيم بوده و سيستم جريان هوا داشته باشد.براي خشكانيدن گياه،قرار دادن آن روي منبع حرارت مناسب نيست و بهتر است از يك خشك كن برقي با قطع و وصل خودكار استفاده شود.با اين وجود بهترين نتيجه را گرماي طبيعي بدست مي دهد.در زمستان بايد گياهان را در اتاقي گرم و در تابستان در يك انباري در سايه و در محلي كه هوا جريان داشته باشد بگذاريد.قسمتهاي گياه را بصورت قشري نازك روي يك سبد چوبي كه قبلا ميوه و يا سبزيجات در آن بوده بگسترانيد.چون ته اين سبدها مشبك است امكان جريان هوا دز آن است،كه اين خود يك امتياز بشمار مي رود.اين سبدها را ضمنا مي توان روي هم نيز قرار داد.اگر مي خواهيد بيش از اين مقدار مصرف حانواده گياه خشك نماييد،مي توانيد از روش قفسه بندي استفاده كنيد،به شكلي كه بتوان بر حسب نياز در مدت خشك كردن اين مواذ را برگردانده و به قسمتهاي مختلف آن هوا رساند.




خشك كردن گياهان روي زمين به هيچ وجه روش مناسبي نيست و زير آنها نبايستي روزنامه پهن نمود،بلكه بايد با استغاده از كاغذ سفيد كاملا تميز استفاده كرد.
گياهان كامل را مي توان بصورت بسته يا آويزان نمود به شكلي كه گل بصورت پايين و در هواي آزاد مثلا در كنار يك پنجره قرار بگيرد.
از اين روش براي خشك كردن گلهاي تزئيني براي درست نمودن دسته هاي خشك(گياهن،خارها،گياهاني با گلهاي بادوام و گياهاني با گلهاي غشائي)نيز استفاده مي گردد.


از گلهايي كه بايستي رنگ اوليه ي خود را حفظ نمايند،مراقبتهاي خاصي بعمل مي آيد.(نظير بنگ سفيد).دانه ها و ميوه هايي كه خشك بوده و آب كمي داشته باشند براي خشك كردنشان اشكال چنداني بوجود نمي آيد.هر نوع از گياهان بايستي جداگانه خشك شوند.تا در شناسايي آنها اشكالي ايجاد نشود.پس از خشك كردن نيز بايد توجه زيادي در رابطه با انبار كردن آنها نمود.
اينكار بستگي به نوع مواد موثره ي موجود در گياه دارد.همه ي داروها بايستي بصورت خشك و در تاريكي ودرظروف بسته و يا در جعبه هاي مقوايي يا بسته هاي كاغذي بصورت موقت نگه داري شوند و در صورتيكه مقدار آنها زياد باشد از كيسه هاي كتاني كه دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده مي گردد.به هيچ وجه
نبايستي از مواد پلاستيكي دربسته بندي استفاده كرد.در انبارهاي بزرگ معمولا گياهان در كيسه هاي كاغذي يا كنفي،در صندوقچه هاي چوبي كه با ورقه هاي كاغذ سولفوريزه پوشانده شده اند يا در جعبه هاي فلزي بر حسب نوع دارو نگاه داري مي شوند.

برخي از اين داروها در برابر رطوبت هوا بسيار حساس هستند و به همين دليل هم بايد منحصرا در ظروف شيشه اي قهوه اي و درپوشهاي محتوي سنگ سمباده(شيميدانها،داروسازه� � ? ?)نگه داري شوند.(هر سال بايد اين داروها را عوض كرد حتي اگر آنها تماما مورد استفاده قرار نگرفته باشند).همين روشها براي نگه داري ادويه جات نيز بكار مي روند.در ميان گياهان ظريف مي توان مثلا از گل بنگ سفيد كه به سرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوه اي درمي ايد يا از ريشه ي جعفري،سنبل خطايي،ختمي،سرخس و غيره نام برد.
قسمتهاي ديگري از گياهان نيز وجود دارند كه به نور بسيار حساسند(ريشه ي ريوند،دانه هاي گل حضرتي،غده هاي رازك).

گياهاني را كه داراي اسانس هاي روغني هستند بايد به طرز خاصي عمل آورد.قسمتهاي بيرون از خاك اين گياهان را نه در زمان خشك كردن و نه پس از آن براي اينكه اسانس آن از بين برود قطع نمي كنند.اين نوع گياهان را نيز بيش از يك نمي توان نگاه داشت.در رابطه با ذخيره آن دسته از گياهان دارويي كه مواد اوليه داروهاز
آنها تهيه مي شود بايد توجه خاصي به آنها مبذول داشت(نظير زنگ گندم،ديجيتال،شاه بلوط).
با توجه به ظرافت زياد آنها اغلب بايستي وضعيت اين گياهان نگه داري شده به دقت مورد بررسي قرار گرفته تا رطوبت،كپك و حشرات كه باعث از بين رفتن ارزش دارويي آنها مي شوند،گياه را از بين نبرند.درباره ي هر گيها ما توضيحات و توصيه هاي تكنولوژيكي براي حفظ آنها داده ايم.

ريشه و ريزوم:ريشه ي قسمت زيرزميني گياه را تشكيل مي دهد.ريشه ها در اشكال مختلف از قبيل:ريشه ي ساده يا منشعب،مخروطي،استوانه اي،كلافي و فيره ديده مي شوند.ريزوم نوعي ساقه ي خزنده زيرزميني است كه توليد ريشه هاي نابجا مي كند مانند زنبق. ريشه و ريزوم را در دوره ي خواب گياه يعني در هنگامي كه
بيشترين مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع آوري مي كنند.گاهي اين كار در بهار نيز انجام ميگيرد.بهترين هنگام براي جمع آوري ريشه و ريزوم گياهان دائمي حدود سالهاي دوم و سوم و براي گياهان دو ساله پائيز اولين سال است.هنگام جمع آوري گياهان كمياب هميشه يك قسمت از ريشه را در خاك رها مي كنيم تا شايددوباره سبز شود. ريشه و ريزوم را قبل از خشكاندن بايستي سريعا و به مدت كوتاهي با آب جاري شست تا گردوخاك،قسمتهاي آسيب ديده و ديگر مواد زائد آن پاك شود.

پاك كردن با برس يا وسايل ديگر توصيه نمي شود.بعنوان مثال در مورد سنبل الطيب سلول هاي سطحي آن سرشار از اسانس روغني است.

ريشه هاي نازك با حرارت طبيعي خشك مي شوند،اما ريشه هاي كلفت را بصورت طولي بريده و بعنوان مكملاز خشك كن براي جذب رطوبت و خشكاندن استفاده مي شودتا سخت شده و با خم كردن به راحتي شكسته شود.در هنگام انبار نمودن آنها بايد دقت كرد تا حشرات در ميان آنها نباشند.
پوشت بعضي از ريشه و ريزوم ها را بايد كنده و نوعي حالت تخميري به آنها داد مانند:زنبق ريوند،ژنتيان و ختمي.

سرشاخه:منظور قسمت انتهايي ساقه است كه برگ يا برگ و گل دارد و با چاقو يا قيچي باغباني چيده شود.به هيچ وجه نبايد اندام هاي گياه را با دست چيد،زيرا اين نوع شكستگي،همان طور كه قبلا نيز گفته شد،سبب آسيب ديدگي مي شود.براي اين كه گياه بتواند در سال بعد دوباره رشد كند،ريشه يا قسمتي از آن را بايد در خاك باقي گذاشت.به طور كلي قسمت هاي قابل برداشت اندام هاي جوان و تازه ي آنهاست.در گياهان بزرگ فقط قسمت بالايي شاخه به طول بيست تا سي(20تا30)سانتي متر مورد استفاده قرار مي گيرد،زيرا قسمت هاي پايين تر غالبا چوبي شده و داراي برگ هاي زردتري هستند.گياهاني كه روي زمين خوابيده يا خزنده باشند،بايد به مدت بسيار كوتاهي با آب شسته شوند تا مواد رائد روي آن ها زدوده شود.

برگ:برگ ها اندام تنفسي گياه هستند كه روي شاخه به صورت يك شكل مي رويند.برگ ها از يك پهنك،يك دم(دمبرگ)و احتمالا يك غلاف تشكيل مي شوند.
پهنك اشكال مختلفي از قبيل خطي،بيضي،سرنيزه اي،قلبي،پيكاني،و فيره دارد و ممكن است ساده يا مركب باشد.برگ ها بايد در زمان آغاز گل دادن گياه جمع آوري شوند.در اين هنگام آن ها سرشار از مواد موثره هستند. براي اين كه گياه يكباره عاري از برگ نشود و صدمه نبيند،نبايد همه ي برگ هاي آن را چيد.برگ هاي جمع آوري شده بايد جوان،شاداب،سالم و عاري از علايم بيماري يا آفت باشند و بايد از تلمبار كردن و مچاله كردن آن ها در سبد يا ساك خودداري كرد.

برگ گياهاني از قبيل بارهنگ،پنيرك،امگور فرنگي سياه،خطمي و توت فرنگي درصورت تلمبار شدن روي هم به آساني شروع به گرم شدن مي كنند و برگ هاي گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوكوزيد خود را از دست مي دهند.براي اين كه از اين پيش آمدها جلوگيري شود،لازم است كه گياهان را به صورت لايه هاي نازك پهن و خشك كنند.در مورد گياهان اسانس دار بايد از قرا ر دادن آن ها در برابر نور مستقيم خورشيد يا حرارت هاي مصنوعي بالاتر از 35درجه سانتيگراد اجتناب كرد.

گل:گل ها برگ هاي شكل يافته اي هستند كه روي يك شاخه ي كوتاه جاي گرفته اند،گل ها ممكن است به صورت ساده يا گا آذيني به شكل خوشه اي،چتري،محوري،سنبله اي،انتهايي و غيره باشند.بهترين زمان جمع آوري گل ها هواي خشك و هنگام ظهر است كه گل ها كاملا باز شده باشند.صبح ها و هواي مرطوب براي اين كار مناسب نيست.گاهي جمع آوري محدود به قسمت هايي از گل مي شود(گلبرگ پنيرك،خشخاش). گل ها با دست يا با كمك يك شانه (مانند بابونه) چيده مي شوند،آن ها بسيار آسيب پذيرند.براي حمل و ذخيره كردن هرگز نبايد از وسايل پلاستيكي غيرقابل نفوذ نسبت به هوا استفاده كرد.از نقطه نظر بيوشيمي گل ها نسبت به اثرات محيط اطراف خود حساس و آسيب پذيرند و ضمنا در مرحله ي خشك كردن بايد رنگ اوليه ي خود را حفظ كنند.هنگامي كه به مدت طولاني انبار شوند،قهوه اي مي شوند و عطر آن ها تغيير مي كند.كه در آن صورت بايد آن ها را فورا با مواد تازه تعويض كرد.

از گياه تا دارو
گياه تازه و زنده كه داراي مواد دارويي است به نام گياه مادر شناخته مي شود.در اين حالت گياه دقيقا يك دارو نيست و به صورت دارو نيز در نحواهد آمد مگر آن كه اعمالي كه برايتان توضيح داديم خصوصا در مورد خشك كردن روي آن ها انجام شود. امروزه كارهايي از قبيل خردكردن،آسيا كردن،الك كردن،مخلوط كردن گياهان به صورت مكانيزه در كارحانه هاي داروسازي انجام مي شود و تنها عمل دستي كه بسياري به تمرين و تجربه نيز دارد،كندن پوست برخي از ثسمت هاي گياه است،مانند ريشه ي ريوند،خطمي و غيره.
گياهان دارويي خشك شده يا قسمت هاي مورد استفاده ي آن ها را داروي گياهي مي نامند. بر حسب قسمتي از گياه كه اين داروها از آن حاصل مي شوند به آن ها نام هاي لاتين به شرح زير داده شده است:

سرشاخه:herba
ساقه(تنها):caulis
دانه:semen
تارهاي غده اي:glandulae
اسپور:sporae
ريشه:radix
ريزوم(ساقه زيرزميني):rhizoma
غده:tuber
پياز:bulbus
پوست ميوهericarpium
دمگلedoncule
قسمت جوان انتهاي ساقه:sommitaes
جوانه:gemma
برگ:folium
چوب:lignum
پوست:cortex
گل:flos
كلاله:stigma
ميوه:fructus
دانه ي سبزيجات:faba
سته:bacca

در كنار اين قسمت ها شيره و عصاره(succus)،رزين ها(resinae)،صمغ-رزين(gummiresinae) و بلسان(balsamum) نيز برداشت مي شوند.
نام داروها نيز برخي مواقع طرز تهيه و يا عمل آوردن آن ها را نيز مشخص مي كند:

طبيعي:naturalis
بريده:concissa
پوست كنده:mundata
پودرulvis

گياه شناسي فارماكولوژي(Pharmaco Botanique) ضمن اين كه درباره ي شناسايي گياهان دارويي و تعيين گونه و جنس آن ها بحث مي كند،رشته ي خاص ديگري به نام فارماكونوزي(Pharmacognoisie)دارد كه خود دارو ها را مورد مطالعه قرار مي دهد و اين رشته داروها،وضعيت آن ها و ساختمان ميكروسكوپي آن ها را تشريح مي كند كه به مقدار زيادي كيفيت داروها را مشخص و هويت آن ها را چه شناخته و چه ناشناخته تعيين مي نمايد.

اطلس هاي ميكروسكپي داروهاي مورد مصرف قسمت مهمي از مطالعات داروسازي را تشكيل مي دهد.اطلس ها شناساندن اين توليدات از نقطه نظر فرمول بيوشيمي آن ها به داروسازان براي توليد مواد موثره ضروري است.

مواد موثره گياهان دارويي


پس از انجام يك سلسله تبديلات تكنولوژيك كه گياه دارويي را به داروي گياهي مبدل مي سازد،اين دارو محتوي مواد مختلفي است كه اكثر آنها روي بدن انسان تاثير مي گذارند.رشته اي كه به بررسي اين مواد(ساختمان و وضعيت آن ها در گياه،تغييرات و سيستم تبديل آن ها كه در طول زندگي گياه،تهيه ي داروهاي گياهي و سپس در طول مدت انبار شدن آن ايجاد مي شود)مي پردازد، فيتوشيمي(Phytochimie)(شيمي گياهي)ناميده مي شود.

شيمي گياهي در ارتباط تنگاتنگ با فارماكولوژي (مطالعه تاثيرات مواد دارويي بر بدن انسان،مكانيسم و سرعت تاثير آن،جذب و دفع و موارد مصرف آن ها يعني كاربردشان عليه بيماري)است.فارماكولوژي نيز به نوبه ي خود همكاري نزديكي با پزشكي باليني دارد.

مواد موثره گياهان دارويي دو نوع هستند:

اول مواد حاصل از سوخت و ساز(Metabolism) اوليه(اساسا ساكاريد)يا مواد مورد نيازو حياتي،كه در همه يگياهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود مي آيند.

نوع دوم:نوع دوم مواد حاصل از سوخت و ساز ثانويه كه در اثر جذب ازت توسط گياه توليد مي شوند.اين توليدات ظاهرا اغلب براي گياه بدون فايده هستند،ولي برعكس اثرات درماني آن ها قابل توجه است.منظور از اين تركيبات اسانس هاي روغني(يا اسانس طبيعي)،رزين ها و آلكالوئيدهاي مختلف نظير ترياك است.

عموما اين مواد در حالت طبيعي به طور خالص يافت نمي شوند و به حالت تركيب با عناصر ديگري همراهند كه بصورت مكمل اثرات آن ها را تقويت مي كنند. با اين حال حتي اگر گياه دارويي فقط يك ماده ي فعال داشته باشد باز اثر آن روي بدن انسان مفيدتر از همان ماده در حالت به دست آمده از سنتز شيميايي است.
اين خاصيت،ارجحيت گياه درماني يا استفاده از داروهايي را كه ريشه ي گياهي دارند به ثبوت مي رساند.در اين جا ماده ي موثره تنها يك تركيب شيميايي نيست،بلكه داراي تعادل فيزيولوژيك است كه بدن آن را بهتر تحمل مي كند و اثرات جانبي نيز بر جاي نمي گذارد كه دليل خوبي است بر ارجح بودن طب طبيعي.

در اين مورد مي توتن ترياك را كه شيره ي خشك شده ي گرز خشخاش است نام برد كه علاوه بر تعداد زيادي از مواد مختلف ،تعداد قابل توجهي از آلكالوئيدهاي مهم نيز در آن موجود است.هر آلكالوئيد را كه از طريق عناصر جدا كنيم،اثري كاملا متفاوت از مجموع ترياك دارد و آثار خاص مربوط به خود را بر بدن انسان ظاهر مي سازد(اثرات فارماكولوژيك).گياه ديژيتال(Dijital)(گل انگشتانه)نيز به همين صورت است.

در حال حاضر روش هاي مدرني وجود دارند كه امكان مي دهند عناصر موجود در گياهان كشف شوند.در مرحله ي اول مطالعات ميكروسكپي روي ساختمان آناتومي و شكل ظاهري گياه (اطلس ميكروسكپي گياهان دارويي) انجام مي شود. سپس روش هاي فيزيكي از قبيل ميكروسوبليماسيون(Microsublimatin) كه شامل گرم كردن مقادير كم دارو و جمع آوري بخارهاي متصاعد شده روي شيشه هاي مخصوص است كه بعدا با تجزيه ي شيميايي به جداسازي عناصر اقدام مي شود.برخي مواد نيز از طريق نور فلور سنتي كه تحت تابش يك لامپ جيوه اي از خود منتشر مي كنند،مورد شناسايي قرار مي گيرند.

و بالاخره از طريق تكنيك هاي كمي و كيفي شيميايي وجود برخي عناصر در گياه بررسي مي شود.اين روش ها در مقالات تخصصي كه پاسخگوي معيارهاي موجود در سطح ملي و انتظاراتي كه از كيفيت گياهان طبي مي رود،مطرح مي شود.

از نظر علم شيمي ،نوع و جنس دارو به وسيله ي مقدار مواد موجود در گروه هاي اصلي نظير:آلكالوئيد ها،گلوكوزيدها،ساپونين ها،عوامل تلخ،تانن ها،مواد معطر،اسانس هاي روغني و ترپن ها،روغن هاي چرب،گلوكوكنين(Glucoquinines)،موس� � ? ?لاژهاي گياهي ، هورمون ها و مواد ضد عفوني كننده گياهي كه از مهم ترين مواد هستند بررسي مي شود.

آلكالوئيدها

آلكالوئيدها تركيبات پيچيده ي ازت دار هستند.و نوع بازي آن ها معمولا معمولا اثرات قوي فيزيولوژيك دارد. ضمنا آن ها اكثرا سموم گياهي بسيار موثر و داراي اثرات خاصي نيز هستند.در طب غالبا از نوع خالص آن استفاده شده و ارزش واقعي آن فقط به دست پزشكي ماهر پديدار مي گردد.

آلكالوئيدها را بر حسب تركيبات شيميايي و خصوصا ساختمان مولكولي آن ها در چندين دسته و گروه تقسيم بندي مي كنند.در بخش تفضيلي به گياهاني برخواهيم خورد كه محتوي عناصر زير هستند:

الف)فنيل آلانين(Phenylalanines):كاپسائيسين( Capsaicine) در فلفل،كلشيسين(Colchicine) در اركيده.

ب)آلكالوئيد ايزوكينولئيك(Isoquinoleiques):مرفي ن،اتيل مرفين،كدئين،و پاپاورين(Papaverine) كه در ترياك موجود است و آلكالوئيدهاي ايندوليك(Indolique):ارگومترين،ا رگوتامين،ارگوتوكسين(Ergometrine ,Ergotamine,Ergotoxine) از زنگ غلات.

ج)آلكالوئيدهاي كينولئيك(Alcoides Quinoleiques):شاخه ي برگ دار سداب معمولي.

د)آلكالوئيدهاي پيريديك و پيپريديك:ريسينين در كرچك،تري گونلين در شنبليله،كونين(Pyridiques et Piperidiques, Ricinine, Trigonelline,Conine) (سم خطرناك) در شوكران كبير.

ه)آلكالوئيدهاي مشتق از تروپان:اسكوپولامين و آتروپين(Scopolamine,Atropine) در بلادون.

و)آلكالوئيدهاي استروئيد(Steroides): ريشه ي بنفشه ي معطر،تاج الملوك(آكونيتينAconitine ،به عنوان مثال).

گلوكوزيدها

گلوكوزيد از سوخت و ساز ثانويه ي گياهان به دست مي آيند و از دو قسمت تشكيل شده اند.يك قسمت آن مانند گلوكز محتوي قند و در اكثرموارد غيرفعال است و اثر مناسبي روي حلال بودن گلوكوزيد و جذب آن و حتي انتقال آن از يك عضو به عضو ديگر دارد.اثر درماني مربوط به قسمت دوم است كه به آن اگليكن(يا اگلوكن Aglycone(Aglucone) گفته مي شود.بر حسب تركيبات گلوكوزيدها را به چندين گروه تقسيم مي كنند:

الف)تيوگلوكوزيدها(Thioglucosides): حاوي گوگرد كه به طور آلي به ان متصل و مثلا به وسيله ي خانواده ي كلم(brassicacees) مشخص مي شوند.آن ها به همراه يك آنزيم،ميروزيناز كه اثرش تجزيه ي آن ها به گلوكز و ايزوتيوسيانات هاي سي نه وول ها(Senevols)(خردل،دانه هاي خردل سفيد يا سياه دانه ي گياه لادن) است.

ب)گلوكوزيدهاي مشتق از اسيد سيانيدريك(Cyanhydrique)،كه از تركيبات سيانيدريك متصل به يك قند تشكيل مي شود. با تاثير آنزيم آن ها تجزيه(اغلب در آب دهان انسان)و به اسيد سيانيدريك آزاد كه يك نوع سم است تبديل مي شود(بادام هاي تلخ،گل آقطي سياه و آلو و برگ هاي گيلاس).

ج)گلوكوزيدهاي آنتراكينونيك(Anthra Quinoniques) در اكثر موارد پيگمان هاي شفافي هستند كه به آساني مورد اشتباه قرار مي گيرند.آن ها شش تا هشت ساعت پس از جذب اثر ملين دارند(ساقه ي زيرزميني روند).

د)كارديوگلوكوزيدها(Cardio Glucosids)(گلوكوزيدهاي ديژيتال) كه موارد بسيار مهمي هستند و به مقدار كمي فعاليت قلب را تنظيم مي كنند.بر حسب ساختمان شيميايي آن ها را به كاردنوليها:گل انگشتانه،موگه و آدونيس و بوفادينول ها(Bufadienols)(ريشه ي هلبور)تقسيم مي كنند.

ه)گلوكوزيدهاي فنليك(Phenoliques) كه متعلق به گروه عناصري هستند كه اثرات و در بيش تر موارد عطر خاصي نيز دارند. به همين دليل برخي مواقع آن ها را در ميان عناصر معطر طبقه بندي مي كنند(مشتقات ساليسيليك Salicyliques موجود در پوست درخت بيد،ريش بز و جوانه هاي صنوبر آربوتين و متيل آربوتين Arbutine, Methylarbutine موجود در بوسرول،مورد و خزه).

ساپونين ها(Saponines)

ساپونين ها در بسياري از گياهان دارويي وجود دارند.از نظر علم شيمي به وسيله ي ريشه ي گلوزيديك(گلوكز،گلكتوز) كه متصل به ريشه ي اگليكون است مشخص مي شوند.خاصيت اصلي فيزيكي آن ها كاهش شديد فشار سطحي آب است.

تمام ساپونين ها كف زيتدي دارند و از پاك كننده هاي عالي هستند.آن ها يك خاصيت ديگر نيز دارند كه عبارت از توانايي هموليز كردن گلبول هاي قرمز(Erythrocytes) است به اين ترتيب كه هموگلوبين موجود در آن ها را آزاد مي سازند و اين چيزي است كه غير قابل مصرف بودن برخي از آن ها را به علت سمي بودنشان توجيه مي كند.ساپوفين ها مخاط را تحريك مي كنند و سبب شل شدن مخاط روده مي شوند وهمراه با مصرف گياهاني نظير بنگ سفيد،ريشه ي شيرين بيان و چوبك باعث افزاش ترشحات شش ها يا به عبارتي خاط آور(اكسپكتورانت) مي شوند. از آن ها به عنوان مسهل و ضد عفوني كننده مجاري ادرار (برگ درخت زبان گنجشك،ريشه ي آنونين خاردار) نيز استفاده مي شود.ريشه ي معروف جين سينگ(Ginseng) كه در چين،كره،مناطق خاور دور و روسيه يافت مي شود نيز سرشار از ساپونين است.

مواى تلخ(Amara)(Principes Amers)

اين مواد تلخ مزه اند و ضمن تخريك اشتها ترشح شيره ي معده را نيز زياد مي كنند.فارماكولوژي اين مواد را مواد تلخ موجود در گياهان ترپنيك(Terpeniqes) مي نامد كه باعث آزاد شدن آزولن(Azulene)، و همچنين گلوكوزيدهايي با ساختمان هاي مختلف بيوشيميايي مي شوند.به عنوان مثال اولين گروه شامل عصاره هاي تلخ افسنتين و بادآورد مي شوند.گروه دوم كه بسيار معمول ترند،شامل عصاره گياهان خانواده جنتياناسا(Gentianacees)،گل گندميان و غيره مي شود.

تانن(Tanins)

اين مواد كه داراي تركيبات شيميايي مختلفي هستند،خاصيتي مشترك دارند و آن اين است كه توانايي انعقاد آلبومين ها،فلزات سنگين و آلكالوئيدها را دارند.آن ها در آب مخلول هستند و استفاده طبي از آن ها اساسا به سبب خاصيت قابض بودنشان است.خاصيت انعقاد آلبومين هاي مخاطي و بافتي،اثراتي از قبيل كاهش تحريكات و درد و متوقف نمودن خونريزي هاي كوچك را دارد.
جوشانده و ساير حالات داروهايي كه سرشار از تانن هستند،در اكثر موارد به صورت مصارف خارجي عليه تورم حفره ي دهاني،زكام،برونشيت،خونريز ي موضعي،روي سوختگي و ورم حاصل از سرمازدگي،زخم،تورم پوستي،بواسير و تعرق بيش از حد به كار برده مي شوند.
در مصارف داخلي نيز در موارد زكام معده اي،اسهال،عفونت هاي مثانه و همچنين به عنوان آنتي دوت(Antidote)(پادزهر)در هنگام مسموميت با آلكالوئيدهاي گياهي به كار مي روند.اسيد تانيك كه از پينه هاي درخت بلوط(مازو) به دست مي آيد اغلب در داروسازي مورد استفاده بوده است و باي تهيه ي آن از پوست درخت بلوط،برگ گردو،برگ و ميوه ي مورد،برگ تمشك و غيره استفاده مي شود.

مواد معطر(Substances Aromatiques)

در اين گروه موادي وجود دارند كه به مقدار فراوان در داروهاي گياهي يافت مي شوند و تركيبات و اصرات آن ها غالبا بسيار متفاوت است.آن ها ممكن است همراه با ديگر مواد موثره در گياه وجود داشته باشند.مشخثا در اين گروه است كه مي توانيم گلوكوزيدهاي فنوليك يا مشتقات فنيل پروپان نظير كومارين با عطر مخصوص به خود را پيدا كنيم.شاخه هاي برگدار يونجه زرد و آسپرول معطر نيز سرشار از كومارين(Coumarine) هستند.
هيدروكسي كومارين(Hydroxy comumarine) خواص دارويي نيز دارد.اسكولين(Esculine) كه در پوست درخت شاه بلوط هندي وجود دارد،همان اثري را داراست كه ويتامين P دارد.به اين معني كه مقاومت عروقي خوني را بالا مي برد و بنابراين در درمان بواسير واريس مانند(روتين)(Rutine) موثر است. علاوه بر اين اشعه ي ماوراء بنفش را جذب مي نمايد(----- هاي خورشيدي،كرم،محافظ).پوست گياه ويورن نيز محتوي هيدروكسي كومارين است.
آنژليك يا سنبل خطايي محتوي فوروكومارين(Furocoumarine) است.گروه دوم مواد معطر از تغليظ ملكول هاي اسيد استيك فعال (استوژنين ها) به دست مي آيند.فلاونوئيدها(Flavonoides) و فنوليك ها به اين گروه تعلق دارند كه از لحاظ درماني بسيار مهم هستند و مانند اسكولين اثر خوبي بر ديواره ي مويرگ ها دارد.روتين از گياه سداب و به مقدار بيش تر از گندم سياه و سوفورا گرفته مي شود.

برگ ها وگل هاي آليچ و ميوه ي همين درختچه از داروهايي است كه در آن فلاونوئيد وجود دارد و به وفور ورد مصرف قرار مي گيرد.

يك داروي مهم ديگر چه در طب رسمي و چه در طب سنتي كه علاوه بر مواد فلاونوئيد مقدار زيادي از ساير مواد نيز در آن موجود است،گل يا ميوه ي آقطي سياه است.

گل زيزفون نيز داروي خوبي است كه همه آن را به خوبي مي شناسند. در اينجا بايد از شاخه هاي برگدار هوفاريقون،هميشه بهار و آنته نر(Antennaire)ياد كنيم.

گياه خار عليص كه سرشار از مواد مهم گروه فلاولينان و براي درمان بيماري كبد و هپاتيت ها(Hepatite) موثر است مدتي است مورد توجه خاص و مطالعه قرار گرفته است.

مواد موثره شاهدانه،نفتوكينون(Naphtoquinones) موجود در برگ درخت گردو و تركيبات موجود در دروزرا نيز به گروه مواد معطر تعلق دارند.

اسانس هاي روغني(اسانس هاي طبيعي)و ترپن ها(Les Huiles Essentielles(Essenes Naturelles) et Les Terpennes)

اسانس هاي روغني مايعات فرار،منعكس كننده ي نور ،از نظر نوري فعال،شبيه به روغن ها باعطري كاملا اختصاصي هستند و در بسياري از گياهان توليدات فرعي متابوليسم ثانوي را تشكيل مي دهند.
در هواي گرم و آفتابي و پايدار،گياهان بيش ترين اسانس را در خود دارند و اين بهترين هنگام براي چيدن آن هاست.از سوي ديگر اين روغن ها در برخي از بافت ها در مركز سلول يا در محل ذخيره اسانس ها زير پوشش كركي،غده هاي كوچك يا در فضا ي ميان سلول ها جمع مي شوند.با كنترل ميكروسكپي كيفيت روغن ها در مي يابيم كه اين سلول ها تشكيلات خاصي دارند.

آن ها را از گياهان تازه يا خشك به وسيله ي تقطير با بخار آب،استخراج ساده يا ديگر روش ها(فشار،جذب آن ها روي چربي ها در عطر سازي ها و غيره)مي گيرند.
از نقطه نظر شيميايي تركيبات بسيار پيچيده اي هستند.در پزشكي اغلب از موادي كه اسانس هاي روغني گرفته مي شود(از قبيل نعناع،كافور) استفاده مي گردد.
مصرف دارويي اسانس هاي روغني بر اساس خواص فيزيولوژيكي آن ها مانند مزه،اثر محركه ي آن ها روي پوست و مخاط ، خاصيت ضد عفوني كننده و ضد باكتري بودن آن ها استوار است.اسانس انيسون،زيره و غيره اغلب به عنوان خاط آور(اكسپكتورانت) به كار مي رود.زيرا آن ها از طريق ريه دفع مي شوند و
بنابراين مستقيما مجاري تنفسي را ضدعفوني و مخاط را آزاد مي كنند.از ديگر موارد استفاده از آن ها مي توان از غرغره،بخور و قطره هاي بيني نام برد.

جذب آن ها براي هضم غذا مفيد است و از آن ها براي تقويت معده ،دفع صفرا و دافع باد نيز استفاده مي شود.اكثر گياهان اسانس دار به عنوان گياهان معطر مورد استفاده قرار مي گيرند(زيره،رازيانه،انيسون� � ?مرزنگوش،سوسن بري،آويشن،پونه).

از اثر تحريك آميز اسانس ها براي مصرف خارجي عليه روماتيسم استفاده مي شود.مرهم يا محتوي موادي هستند كه از اسانس ها استخراج مي شود(نظير مانتول،كافور) يا حاوي خود اسانس ها (نظير اسانس نعناع،اكليل كوهي،اسطوخودوس و تربانتين(Terebenthine)) و در اكثر موارد مخلوطي از همه ي اين مواد هستند.
اسانس هاي طبيعي بايد همانند گياهاني كه حاوي آن ها هستند،در ظروف كاملا بسته و دور از نور نگهداري شوند.آن ها در نور و در معرض هوا بسيار سريع اكسيده،پليمريزه(Polymerisee) و به رزين(Resine) تبديل شده عطر و خواص خود را از دست مي دهند.

از بين اسانس هاي طبيعي فراواني كه در دارو هاي مختلف وجود دارند،اسانس چند گياه را نام مي بريم:اسانس بادرنجبويه،رازيانه،اسطوخو دوس،نعناع،و مانتول كه ازآن گرفته مي شود،اسانس پونه و تيمول گرفته شده از آن و نيز كارواكرول مشتق از آن كه ضدعفوني كننده ي بسيار خوبي است.
اسانس هاي روغني خصوصا از ترپن تشكيل شده اند كه از ماده اي فرار و غالبا آميخته به مواد ديگر است.بارهنگ نيز مقداري ترپن در خود دارد.

روغن هاي چرب(Hulies Grasses)

منظور از روغن هاي چرب،روغن هاي گياهي است كه در حرارت محيط به صورت مايع هستند و در سرما منجمد مي شوند.غير محلول در آب بوده،اما در حلال هاي آلي نظير كلروفرم،آستون محلول محلول هستند.از بين روغن هاي غير خشك شونده،روغن زيتون و بادام و از ميان روغن هاي نيمه خشك شونده روغن آراشيد،آفتاب گردان و كولزا را مي توتن نام برد.روغن كتان و روغن چرب بسيار رايج است و از آن ها براي ساخت داروها و مواد صنعتي و غذايي استفاده مي كنند.

گلوكينين ها(انسولين هاي گياهي)(Glucoqinines(insulines vegetales))

موادي هستند كه رو ي گليسمي (Glycmie) اثر مي گذارند.آن ها را انسولين هاي گياهي نيز مي نامند، و در گياهان ذيل موجودند:غلاف ميوه ي لوبيا،سرشاخه ي گالگا(Galega) و برگ هاي مورد.اين گياهان در تركيب جوشانده هايي كه به عنوان ضد ديابت مصرف مي شوند و همچنين در درمان هاي جنبي ديابت به كار مي روند.

موسيلاژها يا لعاب ها(Mucilages Vegetaux)

اين مواد مخلوط هاي آمورف(بي شكل) پلي ساكاريد(Polysaccharides) هستند كه همراه آب ماده ي چسبناك و لزجي را به وجود مي آورند.اين مواد لزج در آب سرد باد مي كنند و ماده ي ژله اي تشكيل مي دهند و در آب گرم حل شده محلول هاي كلوئيدي مي سازند كه در صورت سرد شدن دوباره به حالت ژله در مي آيند.ايم مواد در گياهان به علت قدرت بالاي جذب آبشان نقش مخزن را بازي مي كنند.در جوشانده ها و دمكردها اين مواد براي كاهش تحريكات فيزيكي يا شيميايي موثرند.
آن ها برا يتورم مخاط مفيد بوده خصوصا براي درمان تورم هاي مجاري تنفسي و معده مناسبند.در عين حال درد كوفتگي را تخفيف داده پوست را در صورت مصرف ضماد آن نرم مي كنند و با كاهش حركات دودي روده و كمك به عمل جذب،روي اسهال نيز موثر واقع مي شوند.از آن ها به عنوان مواد روغن دار(كاراگنات(Carraghnates) كه از جابك هاي در يايي استخراج مي شود) نيز فراوان استفاده مي شود.

گياهان لعابدار خواه به تنهايي و خواه به صورت مخلوط در جوشانده ها مصرف مي شوند.از بين آن ها مي توان نوعي خزه،برگ،گل ريشه ي خطمي،گل و برگ پنيرك،برگ . گل و گياه پاي خر،دانه ي شنبليله،دانه كتان و غيره را نام برد.
پكتين ها نيز در اين گروه تقسيم بندي شده اند.منظور پلي ساكاريد ها نيز هستند كه مثل لعاب تشكيل ماده ي ژله مانند مي دهند.پكتسن ها در بسياري از ميوه ها وجود دارند و آب ميوه ها و سبزيجات از قبيل آب سيب،چغندر،و هويج به فراواني يافت مي شود.پكتين ها در مداواي گياهي و درمان اسهال به كار مي روند.

هورمون گياهي(Horles Vegetales(Phythormones))

اين مواد تركيبات شيميايي بسيار پيچيده اي دارند و در اكثر موارد نوعي بيوكاتاليزور(Biocatalyseurs) محسوب مي شوند و روي رشد و مبادلات متابوليك(محرك حياتي)(Bio Stimulants) اثر مي گذارند.
آن ها را مي توان در گياهاني از قبيل رازك،بادرنجبويه،مريم گلي،درخت پستانك،خطمي،كيسه كشيش،يولاف و هويج پيدا كرد.

ضد عفوني كننده هاي گياهي

منظور مواد آنتي بيوتيكي است كه از گياهان عالي مي آيند و داراي طيف وسيع ضد ميكروبي هستند.آن ها بسيار ناپايدار و فرارند و حتي از طريق بخور نيز بر مجاري تنفسي تاثير مي گذارند.اين مواد در سير،پياز،خردل،ريشه ي خردل،آقطي سياه،ارس،كاج،بارهنگ و غيره موجود هستند.مطالعه در اين باره هنوز هم ادامه دارد.

طبقه بندي گياهان دارويي بر اساس اثرات آن ها

ساختمان شيميايي مواد موثره گياهان اثر درماني آن ها را بر حسب عملشان در بدن انسان مشخص مي كند.بنابراين آن ها را بر حسب شعاع عملشان(مانند دارو هاي ديگر موجود در فارماكوپه) در گروه هاي معيني طبقه بندي مي كنيم.هميشه يك گياه دارويي اثري مشخص ندارد و طيف اثرات آن ممكن است زياد يا كم شود.به اين
معني كه يك گياه ممكن است در درمان چندين بيماري موثر باشد. و برعكس براي تقويت اثر درماني آن ها اغلب مخلوطي از چند گياه تهيه مي شود تا تاثيرشان چند برابر شود.خواننده در اين جا گروه هاي مختلفي را با مصارف خارجي و داخلي مطالعه خواهد نمود و بالاخره يك گروه از گياهان سمي با تاثير شديد در انتهاي اين فصل
آورده خواهد شد.

گياهان تلخ(Amara)

داروهاي گياهي هستند كه روي كار معده، خصوصا در هنگام بي اشتهايي تاثير مي گذارند،انواع مختلفي از آن را قبل از غذا مصرف مي كنند از قبيل:گياهان تلخ خالص ،قنطوريون صغير،جنتيان،شبدر آبي،گياهان تلخ معطر(مواد تلخي كه همراه مواد معطر باشند)نظير:درمنه،قصب الذيره،سنبل خطائي طبي.
گياهان تلخ قابض:اين گياهان در عين حال كمي قابض بوده براي زكام ها و گاستريت هاي سبك(پوست كندورانگو) به كار مي روند.

(قصب الذيره محتوي يك اسانس طبيعي و خصوصا مواذ تلخ است.از آن در داروسازي استفاده مي شود).

گياهان تلخ لعابدار:گياه پاي خر،شاهدانه،گياهان قابض(داروهاي منقبض كننده Astringentes)
اين مواد روي بشره يا مخاط با تشكيل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئيني تاثير مي گذارند.آن ها آب موجود در بافت ها را مي گيرند و با كم و بيش خشك كردن آن ها اثر ضد تورمي نيز دارند.اين مواد اغلب از تركيبات تانن هستند.
اين گروه شامل شمش بري،مورد،گل غافث،هوفاريقون،مريم گلي،انجبار،گوش خر،گل مينا(امراض جلدي،اگزماي متورم و عفوني)،تره تيزك،سنفتيون،پوست درخت بلوط و بيد،ريشه ي بابا آدم،گلسنگ الكيمي،درخت گردو،توت روباه،هفت بند،آويشن،دم شير و زوفا مي شود.

ضد التهاب(Antiphlogistica)

اين مواد را براي درمان زخم ها و كوفتگي ها به كار مي برند.آن ها ورم را كاهش مي دهند و بازسازي بافت هاي آسيب ديده را(با تاثير بر غشاي مخاطي و سطح گرانولي)تسريع مي كنند.
بنابراين بابونه و اكليل كوهي جراحت ها را التيام مي بخشند،خزه اثر ضد تورم روي مجاري ادرار دارد و گل نرگس ضمن التيام زخم ها، بيماري پوستي را درمان مي كند.رزمارنيوس در مصارف خارجي ضد روماتيسم و توت فرنگي براي جوش صورت مفيد است.
(بابونه به خاطر نافع بودن در بسياري از موارد مورد توجه است.گل هاي خشك شده ي آن كه در تهيه جوشانده ها و ضماد براي درمان ناراحتي ها و تورم ها به كار مي رود،در اكثر خانه ها يافت مي شود).

گياهان ضد نفخ(Carminativa)

در اين جا منظوذ موادي هستند كه اثر خوبي روي دفع گازهاي معده و انقباضات دردناك و حتي تشنج عضلات شكم دارند.اين مواد حساس فشار درد را كاهش داده باعث توقف رشد باكتري هايي مي شوند كه تخمير ايجاد مي كندد.اين گروه شامل داروهايي است كه مواد اسپاسموليتك(Spasmolytique)(رافع تشنج و انقباضات)دارند.گياهاني از اين قبيل عبارتند از:بابونه،انيسون،رازيانه،� � ?رو كوهي،نعناع،مريم گلي،اكليل كوهي،زيره و زوفا.
(ميوه ي شيرين رازيانه در بسياري از حوشانده ها كه به صورت مخلوط تهيه مي شوند به كار مي رود.از آن ضمن خوشبو و مطبوع كردن طعم جوشانده ها به عنوان ضد نفخ بسيار موثر استفاده مي كنند).


گياهان معرق(Sudorifique)

گياهاني كه عمل تعرق را آسان تر مي نمايند عبارتند از:گل ماهور،آقطي سياه،بابونه،زيزفون،شاه تره،پتازيت،برگ انگور فرنگي،ريش بز،تره تيزك،ريشه بابا آدم،بيد گياه،بنفشه ي وحشي.

گياهان كاهش دهنده ي تعرق(Antidiaphoretica)

گياهاني كه از تعرق زياد جلوگيري مي كنند عبارتند از:مريم گلي،سنبل الطيب،بلادون و براي مصرف خارجي ،برگ گردو و پوست درخت بلوط.
(گل ماهور گل هاي زردي دارد كه پس از خشك كردن در تركيب جوشانده هايي كه به عنوان ضد سرفه تجويز مي شوند از آن استفاده مي گردد،زيرا داراي مقدار زيادي موسيلاژ يا لعاب است).

گياهان مدر(Diuretique)

اين گياهان ترشح ادرار را زياد مي كنند و براي ناراحتي هاي مجاري مورد استفاده قرار مي گيرند.آن ها ضمن اين كه مدر هستند كمي هم حالت ضدعفوني دارند.از آن ها مي توان در مواردي از قبيل ناراحتي هاي كليوي سبك،سنگ كوچك يا شن ادراري استفاده كرد. در صورتي كه ناراحتي كليوي مهم،ناراحتي هاي قلبي،ورم قلبي،يا سيروز كبدي وجود داشته باشد اين داروها مناسب نيستند و بايد به پزشك مراجعه شود.

گياهان دارويي از قبيل:گل آقطي سياه،انگور روباه،سرو كوهي،مورد،پر سياوش،هوفاريقون،اونونيس،ر يشه ي جعفري.

و گياهان غير دارويي:بادآور،لوبيا را مي توان نام برد.

خزه(كه در صورت عفونت مجاري ادرار بسيار مفيد است)،كيسه كشيش،برگ هاي درخت غان(حتي به صورت حمام)،برگ توت فرنگي،ريشه بابا آدم،آسپرول معطر،گزنه،ريشه ي انجدان رومي،دم شير.

(بوسرول يا شمش بري از زمان قديم به عنوان گياه دارويي شناخته شده و از برگ هاي آن براي درمان ناراحتي مجاري ادرار استفاده مي گردد).

گياهان خلط آور لعابدار(Expectorante Mucillaginose)

گياهان دارويي ايجاد خلط را تسهيل مي نمايند.آن ها محتوي لعلب هاي گياهي هستند كه با جذب رطوبت باد كرده قسمت ديگر را مرطوب مي كند و اين به دليل خاصيت جذب آب اين مواد است.آن ها همچنين ورم منطقه اي را كه قسمت ورودي ناي را احاطه نموده است با تسكين سرفه،كاهش مي دهند.
(گل زيزفون خشك شده داروي بسيار خوبي براي سرماخوردگي است.جوشانده آن را ترجيحا با عسل شيرين مي كنند و مي نوشند و داروي خوبي براي عرق كردن است.در اكثر موارد گل زيزفون معطر را كه برگ آن قلبي شكل است،مصرف مي كنند).

برخي از اين گياهان علاوه بر لعاب محتوي اسانس هاي روغني و ساپونين هستند.از ميان اين گياهان مي توتن از پنيرك،گل ماهور،خطمي و بارهنگ نام برد.

گياهان خلط آور و قي آور(Expectorante Emetique)

اين مواد ترشح غدد مجراي تنفسي و برونش ها را زياد مي كنند و به مقدار زياد قي آورند و به مقدار كم فقط باعث ايجاد حالت تهوع مي شوند؛حالتي كه از نظر پزشكي در برخي مواقع مفيد است. آلكالوئيدي به نام امتين(Emetine) و ساپونسن ها به اين گروه تعلق دارند.
طبق نسخه ي پزشكي جوشانده ريشه ي ايپكاكوانا را مي توتن تهيه نمود و بدون نسخه مي توان از علف فنق،خارجر،شيرين بيان،ريشه ي گل پامچال و گل ماهور استفاده كرد.

خاط آور محرك(Expectorantia Stimulantia)

اين گياهان محتوي مواد فراري هستند كه از طريق دستگاه تنفسي دفع مي شوند،مخاط را تحريك مي كنند و عمل خلط آوري و دفع آن را آسان تر مي كنند.ضمنا اين مواد باعث شل شدن عضلات مجراي تنفسي كه در حالت انقباض باشند نيز مي شوند ضمن اين كه كمي نيز قدرت ضدعفوني كننده دارند. اين گروه شامل گياهان دارويي مي شود كه اسانس هاي روغني داشته باشند.
گياهان دارويي كه در اين زمينه براي تهيه جوشانده به كار مي روند عبارتند از:مسيكه،رازيانه،برگ نعناع،پونه،سوسن بري.
و از ديگر گياهاني كه در اين زمينه مورد استفاده قرار مي گيرند مي توان خطمي،گياه پاي خر(گل و برگ هاي آن) و دانه ي كتان محتوي لعاب را نام برد.