موسیقی سنتی ایران، میراث جاودان
بسم الله الرحمن الرحیم
با عنایت پروردگار از امروز در این تاپیک بحث هایی پیرامون تئوری موسیقی سنتی ارائه میشود
تذکر:از قراردادن هرگونه لینک برای دانلود در این تاپیک خودداری فرمائید
برای دانلود قطعات مقالات و دریافت قطعات و توضیحات بیشتر به تاپیک موسیقی سنتی (میراث جاودان)در دانلود مراجعه نمایید
اینم اولین مطلب
امروزه تقسيم بندي آوازهاي ايراني با گذشته فرق بسيار دارد و در حال حاضر آوازهاي بزرگ را دستگاه مي نامند كه شايد هم در اينده بر اثر اطلاعات بيشتر موسيقي و تبحّر موسيقيدانان عصر اسامي تغيير نمايد و نام و حالات ديگري بر موسيقي اطلاق شود.
در گذشته آهنگ هايي كه مطابق با سيستم هفت نغمه اي (هفت نُت) نواخته مي شد خسرواني مي گفتند. كلمه خسرواني در لغت به معناي سرود خوش است و از آنجا كه تعداد اين آهنگ ها و نغمه ها هفت عدد بوده هفت خسرواني نيز ناميده مي شده ولي در اصل، خسرواني معني اعم همه آهنگ ها و آوازهاي خوش است اما به تدريج اصطلاح هفت خسرواني، جاي خود را چنان باز كرد كه معني خسرواني را به *دستان و بعد به دستگاه تغيير داد.
پس آنچه كه ما امروز دستگاه مي ناميم، ابتدا دستان بوده كه هر كدام از آن دستان ها، گوشه هايي نيز داشته اند.
در ايام قديم دستگاه خواني، به گونه اي بود كه خواننده از قسمت بم شروع مي كرد و به ترتيب تمام گوشه ها را اجرا و به تدريج به قسمت هاي اوج آواز مي رفت. ولي بعدها اين نحو دستگاه خواني از بين رفت و گوشه ها و رديف ها به ترتيبي اجرا مي شد كه هم قسمت هاي بم و هم اوج داشته باشد.
به طور كلي موسيقي ايراني شامل هفت دستگاه مي باشد كه عبارتند از:
1. شور 2. ماهور 3. همايون 4. چهار گاه 5. سه گاه 6. نوا 7. راست پنجگاه
اين طبقه بندي از حدود 50 سال پيش معمول بوده و امروز هم متداول مي باشد و رديفها گوناگون موسيقي دانان دوره اخير از قبيل ميرزا عبدالله فراهاني و ميرزا حسينقلي از روي همين ترتيب است.
اجرا دستگاه به صورت سنتي، با درآمد يا چند گوشه به نام درآمد شروع مي شود كه اكثرا همان (درآمدها) شناسه دستگاه مي باشند. پس شرط دستگاه بودن آن است كه طرز لحن درجات گام و فواصل آن به گام ديگري شبيه نباشد زيرا قابل آن است كه داراي نغمات و گوشه هاي مختلفي باشد.
در هر دستگاه دو نوع آواز اصلي و فرعي مي توان داشت منظور از اواز اصلي آوازي است كه در همان دستگاه و در همان گام وجود دارد مثل گوشه ها داد و اذر بايجاني در دستگاه ماهور، اما فرعي آوازي است كه از دستگاه هاي ديگر قرض شده باشد.
----------------------------------
پ.ن: واژه دستان ایرانی است که به معنای جای انگشتان نوازنده و همان پرده های موسیقی است. رشته هایی که بر دسته ساز های رشته ای بسته می شود را پرده گویند. موسیقیدان های قدیمی این رشته ها دستان می گفتند و عمل پرده بندی بر دسته ساز را دستان نشانی می گفتند.
شرحی مختصر درباره آوازهای ایرانی
امروزه تقسيم بندي آوازهاي ايراني با گذشته فرق بسيار دارد و در حال حاضر آوازهاي بزرگ را دستگاه مي نامند كه شايد هم در اينده بر اثر اطلاعات بيشتر موسيقي و تبحّر موسيقيدانان عصر اسامي تغيير نمايد و نام و حالات ديگري بر موسيقي اطلاق شود.
در گذشته آهنگ هايي كه مطابق با سيستم هفت نغمه اي (هفت نُت) نواخته مي شد خسرواني مي گفتند. كلمه خسرواني در لغت به معناي سرود خوش است و از آنجا كه تعداد اين آهنگ ها و نغمه ها هفت عدد بوده هفت خسرواني نيز ناميده مي شده ولي در اصل، خسرواني معني اعم همه آهنگ ها و آوازهاي خوش است اما به تدريج اصطلاح هفت خسرواني، جاي خود را چنان باز كرد كه معني خسرواني را به *دستان و بعد به دستگاه تغيير داد.
پس آنچه كه ما امروز دستگاه مي ناميم، ابتدا دستان بوده كه هر كدام از آن دستان ها، گوشه هايي نيز داشته اند.
در ايام قديم دستگاه خواني، به گونه اي بود كه خواننده از قسمت بم شروع مي كرد و به ترتيب تمام گوشه ها را اجرا و به تدريج به قسمت هاي اوج آواز مي رفت. ولي بعدها اين نحو دستگاه خواني از بين رفت و گوشه ها و رديف ها به ترتيبي اجرا مي شد كه هم قسمت هاي بم و هم اوج داشته باشد.
به طور كلي موسيقي ايراني شامل هفت دستگاه مي باشد كه عبارتند از:
1. شور 2. ماهور 3. همايون 4. چهار گاه 5. سه گاه 6. نوا 7. راست پنجگاه
اين طبقه بندي از حدود 50 سال پيش معمول بوده و امروز هم متداول مي باشد و رديفها گوناگون موسيقي دانان دوره اخير از قبيل ميرزا عبدالله فراهاني و ميرزا حسينقلي از روي همين ترتيب است.
اجرا دستگاه به صورت سنتي، با درآمد يا چند گوشه به نام درآمد شروع مي شود كه اكثرا همان (درآمدها) شناسه دستگاه مي باشند. پس شرط دستگاه بودن آن است كه طرز لحن درجات گام و فواصل آن به گام ديگري شبيه نباشد زيرا قابل آن است كه داراي نغمات و گوشه هاي مختلفي باشد.
در هر دستگاه دو نوع آواز اصلي و فرعي مي توان داشت منظور از اواز اصلي آوازي است كه در همان دستگاه و در همان گام وجود دارد مثل گوشه ها داد و اذر بايجاني در دستگاه ماهور، اما فرعي آوازي است كه از دستگاه هاي ديگر قرض شده باشد.
----------------------------------
پ.ن: واژه دستان ایرانی است که به معنای جای انگشتان نوازنده و همان پرده های موسیقی است. رشته هایی که بر دسته ساز های رشته ای بسته می شود را پرده گویند. موسیقیدان های قدیمی این رشته ها دستان می گفتند و عمل پرده بندی بر دسته ساز را دستان نشانی می گفتند.
منبع:سايت
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
توضيحاتي درباره رديف و دستگاه
ردیف
ردیف در واقع مجموعه ای از مثالهای ملودیک در موسیقی ایرانی است که در واقع با واژه ی رپرتوار غربی هم معنی است . گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی در واقع از اواخر سلسله ی زندیه و اوایل سلسله ی قاجاریه آغاز شده است . در حقیقت در ا.ایل دوره ی قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیفی شد و جای مقامهای چندگانه را 7 دستگاه و 5 آواز گرفت . از اولین راویان ردیف می توان به خاندان فراهانی یعنی : آقا علی اکبر فراهانی - میرزا عبدالله - آقاحسینقلی و ... اشاره کرد . ردیفهایی که اکنون موجود می باشند : ردیف میرزا عبدالله - ردیف آقاحسینقلی - ردیف ابولحسن صبا - ردیف موسی معروفی - ردیف دوامی - ردیف طاهرزاده - ردیف محمود کریمی - ردیف سعید هرمزی - ردیف مرتضی نی داوود - و ... می باشند .
دستگاه
نگاره‌ای از زنی کمانچه‌نواز بر روی کاخ هشت‌بهشت اصفهان، از سال 1669 م.هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالیی از پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال میدهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده است و معمولا" بدین شیوه ارایه میشود که از درآمد دستگاه آغاز می‌کنند، به گوشه اوج یا مخالف دستگاه در میانه ارایه کار می‌‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌های پایانی و ارایه تصنیف و سپس رِنگی اجرای خود را به پایان می‌‌رسانند.هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت‌اند از:
دستگاه سه‌گاه
دستگاه چهارگاه
دستگاه همایون
دستگاه ماهور
دستگاه شور
دستگاه نوا
دستگاه راست‌پنج‌گاه
آواز:
آواز ابوعطا
آواز بیات زند
آواز دشتی
آواز افشاری
آواز بیات‌کرد
آواز بیات اصفهان
در راستای عکس گذاری مطالب وحیده جان
کماکان در راستای عکس گزاری مطالب وحیده خانم
در نظرسنجی مرکز تحقیقات صدا و سیما پیرامون الگوی پخش موسیقی شرکت کنید
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
قابل توجه همه دوستداران موسیقی اصیل ایرانی
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
سایت مرکز تحقیقات صدا و سیما اقدام به برگزاری یک نظرسنجی برای مطالعه خواسته های جوانان در زمینه الگوهای پخش موسیقی نموده است . شایسته است شما دوست عزیز که حتما از دلبستگان موسیقی اصیل ایرانی هستید با مراجعه به این سایت ، فرم مربوطه را پر کنید و باعث شوید تا صدای آن دسته از ایرانیانی که هنوز دلداده و عاشق موسیقی سرزمینشان هستند به گوش مسئولانی که در حوزه انتخاب و ساخت و سفارش موسیقی برای صدا و سیما فعالیت می کنند برسد . در این زمینه لازم است به نکات زیر توجه نمایید:
1) برای پر کردن فرم نظرسنجی ،
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
2) شرکت در این نظرسنجی زمان بسیار کمی لازم دارد و شما می توانید حتی در کمتر از یک دقیقه به همه سوالات آن پاسخ دهید.
3) برای شرکت در نظرسنجی نیاز به درج هیچگونه اطلاعات شخصی و خصوصی نیست و سوالات صرفا درباره موسیقی می باشند.
و اما
4) خواهش می کنم فارغ از گرایش و سلیقه ای که در مورد موسیقی ایرانی دارید ، اگر با من و دل آواز همراه و همدل هستید یا اگر نیستید ، اگر آواز را دوست دارید یا تصنیف ، اگر استاد شجریان را می پسندید یا گلپا و ایرج و دیگران را ، اگر اصلا به موسیقی اصیل بی کلام علاقه مندید ، صرفنظر از هرگونه علاقه و سلیقه با مراجعه به سایت مربوطه در نظرسنجی شرکت کنید و به موسیقی سنتی ایران رای بدهید . شایان ذکر است از آنجا که اکثر خوانندگان محترم این وبلاگ و سایر وبلاگ های موسیقی طبیعتا زیاد موسیقی گوش می کنند بنا بر این در پاسخ سوال اول احتمالا گزینه های متوسط و زیاد را انتخاب می کنند که این باعث می شود وزن رای آنها بیشتر گردد.
5) دوستان توجه داشته باشند که " دو صد گفته چون نیم کردار نیست " و یا به قول سعدی مرحوم " به عمل کار برآید به سخندانی نیست " . لذا خواهش می کنم با شرکت در این نظرسنجی ، کمترین و شاید تنها کاری که می توانید در حمایت از موسیقی اصیل انجام دهید و صدای قشر دوستدار موسیقی سنتی را به گوش مسئولان موسیقی صدا و سیما برسانید . گفتن ندارد که بارها و بارها در همین وبلاگ از سیاست های صدا و سیما در قبال موسیقی انتقاد کرده ایم و شما دوستان نیز همداستان و همرای بوده اید ، پس قابل تقدیر است که هم اکنون به گفته هایتان جامه عمل پوشانده و در نظرسنجی صدا و سیما شرکت کنید.
6) اگر از آن دسته دوستان هستید که می گویید : چه فایده ؟ کی چه بشه ؟ به چه دردی میخوره ؟ کی تاثیر می ده بابا !! و از این حرف ها ... از قول سعدی علیه الرحمه به شما بگویم که :
به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل ... که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم
به نظر من اصلا درست نیست که با این دلیل و بهانه که اثرگذار نیست و فایده ای ندارد ، 30 ثانیه وقت صرف نکنیم و 4 عدد کلیک را نیز دریغ نماییم . در بدترین حالت ممکن حتی اگر هیچ اثری هم نداشته باشد مطمئن باشید صرف این زمان کوتاه و چندین کلیک زیاد به شما لطمه نخواهد زد . اما کمترین اثرش شاید این باشد که لا اقل مسئولان بدانند که همه مخاطبان تلویزیون عاشق موسیقی ای که پخش می کند نیستند . حتی اگر تاثیری هم در تصمیمشان نداشته باشد ...
تبديل دوازده مــقــام به هفت دسـتـگـاه
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
موسيقی تاريخی در ايران، ريشه در فرهنگ كهن و ذوق‌های متنوع مردمان متمدن ايران، در جای‌جای اين آب و خاک دارد ؛ بدان‌سان كه « هر كه آمد بر آن مزيد كرد، تا بدين غايت رسيد ». اما در مورد راز پيدايش هفت دستگاه و چرايی و چگونگی تدوين آن، نظرات مختلفی مطرح شده است كه علی‌رغم نزديک كردن ما به ريشه‌های موضوع فوق، باز پژوهش بيشتری را می‌طلبد.
عجيب است كه ما در اثنای مطالعه‌ی تاريخ، مثلاً می‌توانيم مطّلع شويم كه فتحعلی‌شاه قاجار چند تا همسر داشته و حتی اين كه چند تا از فرزندانش پسر و چند تا دختر بوده‌اند! و مسايلی ديگر از اين قبيل ؛ اما در پژوهش در عرصه‌ی موسيقی و به‌طور خاص در مورد چگونگی تدوين هفت دستگاه ــ كه تحوّل بزرگی را در موسيقی ايران رقم زده است ــ به‌طرز غريبانه‌ای با كمبود منابع محكم و مستندات تاريخی مواجه می‌شويم ؛ و اين نيست جز غربت، مهجوری و در مَحاق بودن اين هنر در طول تاريخ پرفراز و نشيب آن. به هر ترتيب اميدوارم كه مطالب اين كمترين بنده‌ی آستان هنر، تا حدی ولو محدود، به مرز و ريشه‌ی تاريخی موضوع فوق نزدیک گردد.
در ابتدا بايد گفت كه « تا پيش از حدود دو قرن پيش، موسيقی سنتی ايران از ۱۲ مقام (كه نماد ۱۲ ماه بود) تشكيل می‌شد. مفهوم زمان، در ساخت و اجرای موسيقی شرق به‌ويژه موسيقی قديم ايران، نقش عمده‌ای به عهده داشت و در هر زمان از روز يا شب، مقام خاصی متناسب با آن زمان اجرا می‌شد. چنانكه در موسيقی هند، راگای صبح، راگای عصر و يا راگای شب، ناظر بر همين ويژگی نقش زمان است. اسامی برخی آهنگ‌های به‌جای‌مانده از قديم نشان میدهد كه در مراسم و روزهای خاصی از سال، ملودی‌های خاصی متناسب با اين ايّام اجرا می‌شده‌اند ؛ و مسأله‌ی مناسبت زمان در اجرای موسيقی ايرانی رعايت می‌شده است.
يكی از تغييرات مهمی كه كمتر از دو قرن پيش در موسيقی ايران رخ داد، تبديل مقامهای دوازده گانه‌ی قديم به هفت دستگاه اصلی و پنج آواز است. رديف‌نوازی و بداهه‌نوازی از پيامدهای اين دگرگونی است. » ۱
اما دوازده « مقام » در موسيقی قديم عبارت بود از:
راست | اصفهان | عراق | نوا | بزرگ | بوسليک | حجاز | عشاق | حسينی | زنگوله | راهوی | زيرافكند
البته در اين اسامی و حتی تعداد مقامات و شعبه‌ها، اختلاف‌نظرهايی در همان دوران وجود داشته است، كه شايد اين تفاوت نگاه و تئوری، ريشه در تفاوت مكاتب موسيقی ايران داشته باشد. در اين ميان، نگاه جناب قطب‌الدين شيرازی، به موسيقی فعلی (رديفی) ما از جهاتی نزديک‌تر میباشد.
پس از تغيير سيستم موسيقی ايران از ۱۲ مقام به هفت دستگاه فعلی، از اين ۱۲ مقام: « [۱] بعضی از آنها امروزه جزو محورهای اصلی [دستگاهها] است، و [۲] بعضی از آنها به پنج آواز ... منتقل شده، و [۳] بعضی از آنها نيز از رديف رسمی ايران بيرون برده شده و هم‌اكنون در موسيقی مناطق مختلف ايران به حيات خود ادامه میدهد. » ۲
همان‌گونه كه اساتيد موسيقی ايران، « رديف دستگاهی » را تدوين نمودند، به عنوان مثال اساتيد موسيقی ترک نيز « فصل » های موسيقايی خود را تدوين نموده‌اند. دكتر محسن حجاريان، پژوهشگر بزرگ موسيقی، می‌نويسد:
« همان‌گونه كه قرار دادن گوشه‌های ايرانی پشت سر همديگر را « رديف » می‌نامند، و تجمع اين گوشه‌ها را زير چترهای مشخصی « دستگاه » می‌گويند ؛ در موسيقی كلاسيک تركی هم چنين عمل مشابه انجام میشود. در موسيقی كلاسيک تركيه و مولويه انتظام فرم‌های سازی و آوازی را « فصل » می‌گويند. به اين مقوله‌ی موسيقايی « فصل » در موسيقی كلاسيک مصر « وصله » می‌گويند. » ۳
ايشان در مورد چگونگی و روند شكل‌گيری ساختارهای گوشه‌ها و دستگاهها عقيده دارد: « به موازات اين تغيير و تبديل در قرون گذشته، موسيقی ايرانی با اينكه چندی از فرم‌های موسيقايی خود را از دست داده، اما در مقابل، تغييراتی بنيادين در شخصيت جديدی در ساختار مدالی خود به‌وجود آورده است ؛ كه بعداً به فرم‌ها و ساختارهای گوشه‌ای منجر شدند. اين ساختارهای گوشه‌ای، در اصل بانی خانواده‌های دستگاه‌های ايرانی شدند كه در كنار آن، هيراركی ۴ ويژه‌ی آن، شخصيت موسيقايی آن‌را از موسيقی ساير ملل جدا كرد. » ۵
همان‌گونه كه اشاره كرديم، در باب ريشه‌ی تاريخی و علت تدوين « رديف دستگاهی » نظرات مختلفی وجود دارد. برخی عقيده دارند كه اساتيد موسيقی قديم، تعداد خاصی از تركيبات ممكن را در هفت دستگاه و به عنوان متد تدريس، جمع‌آوری و تقسيم‌بندی نموده‌اند. برخی معتقدند كه در مقطعی خاص، به‌دليل سخت‌تر شدن شرايط سياسی-اجتماعی برای موسيقی ايران و به تبع آن سير نزولی موسيقی و قرار گرفتن آن در معرض زوال و از هم پاشيدگی، اساتيد خبره و دورانديش آن روزگار بدين نتيجه رسيدند كه موسيقی ملی اين سرزمين را به شكل ضابطه‌مند فعلی در قالب هفت دستگاه گردآوری و تدوين نمايند. (البته لازم به‌ذكر است كه موسيقی متعالی اين سرزمين، از اين قبيل تنگناها، مضيقه‌ها و تجربيات تلخ را زياد تجربه نموده است!)
شادروان حسن مشحون می‌نويسد: « همين‌قدر میتوان دريافت كه از اواخر سده‌ی نُه هجری به بعد، تزلزلی در اصول و روش موسيقی و سبک كار گذشتگان راه يافت و شيرازه‌ی موسيقی قديم به‌تدريج از هم پاشيده شد ؛ و اساتيد فن برای جلوگيری از هرج و مرجی كه در موسيقی ملی راه يافته بود و برای حفظ، و سر و صورت دادن به آن و داشتن ضابطه، اقدام به جمع‌آوری و تنظيم و تقسيم آن به دستگاهها و آوازها و گوشه‌های مربوطه به تناسب موضوع كرده‌اند. شايد بتوان تاريخ اين كار را به اواخر دوره‌ی صفوی يا اوايل دوره‌ی قاجاريه ۶ بازگرداند... » ۷
دكتر حجاريان، موسيقی ايرانی را، برخلاف موسيقی تركيه كه بيشتر تحت تأثير موسيقی « سازی » است، متأثر از موسيقی « كلامی » می‌داند. ايشان در جستجو و كشف راز پيدايش دستگاه و رديف، اشاره می‌نمايد كه: « كشف چگونگی تحول « پرده گردانی » در تاريخ موسيقی ايران، می‌تواند تا اندازه‌ای به كشف راز پيدايش دستگاه و رديف كمک كند. اين راز ممكن است رابطه‌ی مستقيمی با چگونگی تحوّلات تاريخی و اجتماعی ايران داشته باشد، كه در اصل مسئول رشد هنر موسيقی ايرانی است. آيا « پرده گردانی » در موسيقی دستگاهی ايرانی، با ساختار سيستم آوازی ايرانی كه بر پایه‌ی ساختار غزل است، رابطه ای دارد؟ آيا پرده گردانی در موسيقی ايرانی رابطه‌ای با ساختار زبان فارسی دارد؟ ... » ۸
از طرفی، بعضی صاحب‌نظران را عقيده بر آن است كه اساساً موسيقی كنونی رديف دستگاهی و چگونگی شكل‌بندی آن، در موسيقی تعزيه ــ كه دارای قدمتی طولانی در ايران میباشد ــ ريشه دارد. « واژه‌ی « گوشه » در موسيقی عهد ساسانيان مشاهده نمی‌شود، و احتمال قريب می‌رود كه بعد از مرسوم‌شدن تعزيه و كاربرد آن، به منظور نشان دادن « گوشه‌ای » از واقعه‌ی كربلا در يك تعزیه‌ی كامل، در موسيقی نيز مصداق پيدا نموده است ... » ۹
شايد نتوان ريشه‌ی رديف دستگاهی را در موسيقی تعزيه دانست، چرا كه حتی موسيقی تعزيه خود از گوشه‌ها و دستگاه‌های رديف مدد جسته است ؛ اما بی‌شک تداوم مراسم تعزيه در ايران، با توجه به شرايط سخت و برخوردهای دفعی كه همواره گريبان‌گير موسيقی بوده است، نقش بسيار مهمی را در حفظ و استوار نگاه داشتن الحان و گوشه‌های موسيقی داشته است. (با اين توضيح كه هدف اصلی گردانندگان تعزيه، حفظ رديف موسيقی نبوده ؛ بلكه آنان وظيفه‌ی خود را كه همانا برپايی مراسم عزاداری حضرت سيّدالشهداء (ع) بوده است انجام می‌دادند.)
در ميان نظرات مطرح‌شده در مورد چگونگی و روند شكل‌گيری هفت دستگاه، بزرگ استاد موسيقی ايران‌زمين، جناب محمدرضا لطفی، به‌گونه‌ای دقيق‌تر به اين موضوع پرداخته است. ايشان شكل‌گيری موسيقی دستگاهی را در رواج و پيشرفت « قالب غزل » جستجو می‌نمايد: « موسيقی دستگاهی در اثر پيشرفت قالب غزل، كه ايرانی‌ها در آن يد طولايی داشته‌اند، شكل و قوام هنری و گرامری يافته است. از اين رو تلاش شد تا اجرای يک رديف از حد طول ابيات يک غزل بيشتر نشود ... در واقع، مطلع غزل، [به عنوان] درآمد [دستگاه] ــ كه گاهی دو بيت بوده ــ ؛ و يا شاه بيت غزل، [به عنوان] اوج آواز [به‌كار رفته] ؛ و تخلص، فرود كامل انتهايی را در بر می‌گرفته است ... اين سنت متكی است بر استفاده از قالب‌های دو بيتی و رباعی كه در ايران مرسوم بوده، هنوز در مراسم خانقاهی و اهل تصوّف از اين دو قالب بيشتر استفاده می‌كنند. » ۱۰
استاد لطفی معتقد است: « موسيقی كلاسيک ايران نيز، كه متكی است بر رديف‌های ايرانی و متون عرفانی، بسيار تحت تأثير موسيقی صوفيانه است و مجريان آن در طول تاريخ، متأثر از افكار صوفيه، حافظان اصلی اين هنر جدی بوده‌اند ... » ۱۱ مرحوم حسن مشحون نيز در كتاب خويش به نقش مهم خانقاه‌ها در حفظ موسيقی ملی در شرايط سخت تاريخی اشاره نموده است.
استاد لطفی همچنين می‌نويسد: « ... در سنت اولیه‌ی صوفيان، بيشتر فرم چهار مصرعی را كه ايرانی‌تر است ترويج می‌كرده‌اند، و گويند كه پس از مرگ ابوسعيد ابوالخير، كه اولين كسی بوده كه سماع را در عرفان ايرانی باب كرده، تا چهارصد سال، رباعيات بی‌نظير او در سلسله‌اش به عنوان ذكر به همراه موسيقی خوانده می‌شده است. بعدها كه شاعران عرفانی قالب غزل را در تمام منطقه گسترش میدهند، ابياتی از اين غزل‌ها كه مستقل از كلّ غزل هم معنا داشته‌اند و دارای مضامين عرفانی‌تر هم بوده‌اند ؛ بخشی از اين سنت میشوند. به تعبيری، قطعه‌های مستقل گوشه‌هايی كه در اين قالب خوانده می‌شد ، زمينه را برای زنجيره‌ای كردن آهنگ‌ها در خانقاه‌ها ايجاد نمود ؛ و با ورود غزل به دايره‌ی صوفيان، ضرورت تدوين متسلسل دقيق‌تر آن به شكل رديف جان داد.
طرز تفكر و مراسم خانقاهی و محفل‌های آن يكی از عوامل مهم شكل‌گيری رديف موسيقی در ايران هست ... كه اين امر نشانگر غلبه‌ی تفكر و انديشه‌ی عرفانی است در شكل‌گيری نظام كنونی موسيقی. » ۱۲ (البته شخص استاد لطفی تأكيد نموده‌اند كه اجراهای موسيقی ايشان برای نزديک‌شدن به حال و هوای عرفان ايرانی بوده و در اين راستا « غرض از به‌كارگيری از كلمه‌ی عرفان به‌صورت عام بوده، و هيچ ارتباطی با فرهنگ فرقه‌ای خانقاهی يا محفل‌های صوفيانه ندارد. » ۱۳)
در انتهای اين مقاله، يادآور می‌شويم كه موسيقی ايران‌زمين، در انحصار هيچ قومیّت، فرقه يا طبقه‌ی خاصی نبوده و نمی‌باشد ؛ بلكه حاصل ذوق و فرهنگ همه‌ی مردمان اين سرزمين در تمام طول تاريخ بوده كه امروزه به‌صورت ميراث ملی به ما رسيده است ؛ و حتی آن روستايی پاكدل نيز در گذشته‌های دور و نزديک با ساز و نوای خويش، در شكل‌گيری و اعتلای اين فرهنگ تنومند و اين هنر بــِشكوه شريک بوده است.
--------------------------------------------------------------------------------
پی‌نوشت‌ها:
۱. حسين عليزاده، بروشور نوار « كنسرت نوا »
۲. كتاب سال شيدا (۴)، مقاله‌ی استاد لطفی، ص. ۴۲
۳. كتاب سال شيدا (۶ و ۷)، مقاله‌ی « موسيقی عرفانی »، دكتر حجاريان، ص. ۲۳۲، پاورقی
۴. «هيراركی» يعنی: تعيين جايگاه و اهميت شخصيت تنها در رابطه با تن‌های ديگر در يک اجزاء معين و يا در يک مد معين.
۵. كتاب شيدا (۴)، ص. ۱۴۸
۶. فاصله‌ی زمانی بين انقراض دولت صفويان تا تأسيس حكومت قاجاريه، در حدود 75 سال بوده است.
۷. تاريخ موسيقی ايران، حسن مشحون، ص. ۳۶۶
۸. كتاب شيدا (۴)، ص. ۱۴۸
۹. واژه‌نامه‌ی موسيقی ايران‌زمين، مهدی ستايشگر
۱۰. كتاب شيدا (۶ و ۷)، ص. ۱۲۴
۱۱. همان، ص. ۲۸۵
۱۲. همان ، ص.۳۰۲ ، پاورقی
۱۳. همان ، ص. ۳۶۶
تار یا سه تار ؟ (بنوازیم)
تار یا سه تار ؟ (بنوازیم)
مسئله این است (؟!)
از آنجا که پرده بندی تار و سه تار کاملا شبیه همدیگر است تقریبا همه تار نوازان به سه تار نوازی نیز می پردازند و غافل از اینکه این دو ساز شخصیت جداگانه ای دارند ، اکثرا همان تجربه های تار نوازی را روی سه تار با اندک تغییراتی اجرا می کنند که باعث شباهت تار و سه تار نوازیشان شده است .
به همین علت وقتی احمد عبادی با رویکردی تازه - اختصاصا - به سه تار نوازی در رادیو پرداخت ناگهان سه تار مورد توجه خاص و عام قرار گرفت و باز به همین دلیل (بعد از انقلاب) ، سه تار جلال ذوالفنون نیز - پس از تمرکز وی روی این ساز - مورد توجه قرار گرفت .
به اعتقاد من به همین دلیل - تمرکز روی یک ساز - می باشد که تار هنرمندانی چون جلیل شهناز ، فرهنگ شریف ، لطف الله مجد ، فریدون حافظی ، بیگجه خانی ، علی اکبر شهنازی ، هوشنگ ظریف و ... مورد استقبال خاص و عام قرار گرفته است .
دوم :
استادان سه تار
از سال 1200 ه . ش
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
به چند نکته درباره نوشته زیر توجه کنید :
* نمودار بالا توسط دوست عزیزمان آقای جواد اسدی از کانادا از روی منابع اینترنتی و کتاب سرگذشت موسیقی ایرانی نوشته روح الله خالقی آلبوم "صد سال سه تار" و ... تهیه شده است که از ایشان بسیار سپاسگذارم .
* این نمودار قبلا در سایت هارمونیا به صورت دیگری منتشر شده است .
* قسمت توضیحات هنرمندان را ، از وبلاگ تنبور شمس با اجازه ایشان بازنویسی و خلاصه کردم .
* هنرمندان بزرگی هستند که هم تار و سه تار می نوازند ولی به علت دو سازه بودن آنها ولی شهرت تارنوازی شان در این نوشتار ضمن احترام به هنر آنها ، نامشان برده نشده و در آینده در مطلب مشابهی که ویژه تار نگاشته خواهد شد به آنها خواهیم پرداخت و در اینجا فقط به ذکر نام آنها بسنده می کنم ؛ آقایان :
علی نقی وزیری ، نورعلی برومند ، محمد رضا لطفی ، حسین علیزاده ، داریوش طلایی ، داریوش پیر نیاکان ، کیوان ساکت و ... .
* همچنین برخی سه تار نوازان نیز به این دلیل نامشان دیده نمی شود که آثار و اجراهای رسمی ندارند و یا کمتر دارند و یا شاگردان برجسته و آثار مکتوب و ... ندارند ، مانند : ابوالحسن مشیر معظم افشار ، عبدالله دادور و ... و کلا سعی شده به نوازندگانی پرداخته شود که ویژگی خاصی داشته اند .
* ضمنا خطوطی که رابطه بین استاد و شاگرد را در نمودار ترسیم کرده همیشه به معنی شاگردی مستقیم نیست بلکه گاهی منظور تاثیر گرفتن از شیوه نوازندگی و ... است که برای توضیح بیشتر به متن رجوع کنید .
آقا علی اکبر فراهانی
1241 - 1200
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
خاندان هنر اصطلاحی بسیار زیبا بود که روح الله خالقی درباره خانواده فرهانی به کار برد چون :
1- نامهایی چون علی اکبر فراهانی ، آقا غلامحسین ، میرزا عبدالله ، آقا حسینقلی ، عبدالحسین شهنازی ، حاج علی اکبر خان شهنازی و احمد عبادی برای اثبات لیاقت هنری این خانواده کافی است .
2- این طور به نظر می رسد که موسیقی ایرانی که در قرن های گذشته بصورت مقامی بوده (که هنز هم موسیقی کشورهای مجاور که تحت تاثیر موسیقی و فرهنگ ایران بوده اند ، مانند ترک ها و عرب ها همینطور است) در دوره قاجاریه به صورت دستگاهی امروزی تبدیل و تدوین و تکمیل شده است که قطعا باید خانواده فراهانی نقش بزرگی در این مهم داشته باشند .
3- در نسل های بعدی همانطور که در جدول می بینید هر کدام از هنرمندان به نوعی تحت تاثیر و آموزش مستقیم و غیر مستقیم خاندان هنر بوده اند . البته در نمودار تار که بزودی آن هم در این وبلاگ منتشر خواهد شد این موضوع بیشتر روشن خواهد شد .
میرزا عبدالله فراهانی
1297 – 1222
گر خسرو پرویز بدی ما را شاه می گفت نکیسای من است عبدالله
میرزا عبدالله و برادرش آقا حسینقلی به علت اینکه پدرشان علی اکبر خان عمر زیاد نکرد نتوانستند از معلومات وی استفاده کنند و از عموی خویش یعنی آقا غلامحسین تعلیم دیدند .
میرزا ، البته نوازنده تار نیز بود ولی در نواختن سه تار مهارت بیشتری داشته است (بر خلاف برادرش که در تار چیره دست تر بوده است) و امروزه ردیف منسوب به وی مشهرترین ردیف آموزش موسیقی ایرانی است .
غلامحسین درویش خان
1305 – 1251
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
درویش ، نخست سه تار را از پدرش و سپس تار را از آقا حسینقلی آموخت .
وی مبتکر پیش درآمد است و رنگ ها (پریچهر و پریزاد ، غنی و فقیر و قهر و آشتی...) و تصنیف ها (ز من نگارم ، بهار دلکش ، شب وصل و ... ) یی بسیار زیبا از وی به یادگار مانده است .
یوسف فروتن:
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1357 - 1275
استادان : از شاگردان تار آقا حسینقلی و درویش خان بود و از طرز به صدا در آوردن سه تار و تسلط به تزئینات و امكانات صوتی سه تار ، به نظر می رسد كه از آموزش سه تار درویش خان بهره برده است .
به عنوان " دایرة المعارف ضربی " مشهور بود و تصنیف ها و پیش درآمد های ساخته قدما و حتی معاصران را از حفظ داشت .
ویژگی : چپ های پر قدرت ، ارائه موسیقی پر شور و پر افت و خیز ، استفاده از جمله ها و تحریر های ردیف در آواز و ریز های با تسلسلِ یكنواخت و شمرده در ساز وی شنیده می شود .
آثار : ضبط یک دوره ردیف موسیقی ایرانی .
نمونه : به نمونه ساز وی در مایه ابوعطا - و همچنین تاثیر گذاری بر آقای ذوالفنون نیز – که از ردیف اجرا شده توسط وی در نظر گرفته شده ، دقت کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
سعید هرمزی:
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1355 - 1276
استادان : او كه در عنفوان جوانی به فراگیری تار نزد یكی از شاگردان ممتاز درویش خان پرداخته بود ، سپس به محضر درویش و بعد مرتضی نی داوود راه یافت .
در میان سالی و در اثر بیماری سختی كه وی را از نواختن تار باز می داشت ، به نوازندگی سه تار رو كرد و به قول خودش ناخن زدن را از برادرش كه او نیز موسیقی را به صورت آكادمیك و در محضر قدما آموزش دیده بود فرا گرفت.
ویژگی : قدرت وی در ارائه مطالب موسیقی با زیبایی و نهایت ذوق و در عین حال آمیخته با جمله های ردیف و شور ، سرخوشی ، طراوت و سرزندگی در سه تارش به گوش می رسد . استاد هرمزی ناخنی بسیار ظریف داشت و در اجرای تزئینات دست چپ ، ویبره و كنده كاری ها نهایت ذوق را داشت .
آثار : ضبط یک دوره ردیف موسیقی ایرانی ، اجرا در جشن و هنر شیراز و ... .
نمونه : به رنگ افشاری درویش خان ، برگرفته از ردیف اجرایی هرمزی است ، توجه کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
ابوالحسن صبا
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1336-1281
استادان : وی ابتدا در كودكی نزد پدرش کمال السلطنه به فراگیری سه تار پرداخت سپس اصول نواختن سه تار را در مدت 5 سال از آقا میرزا عبدالله (و یا دختر وی مولود به گفته آقای جمشید شیبانی) و سپس نزد غلامحسین خان درویش ، آموخت و در سال 1302 به كلاس كلنل وزیری در مدرسه عالی موسیقی رفت.
ویژگی : سه تار استاد صبا چه از نظر ارائه مطلب موسیقی با تكیه دقیق بر ردیف (در عین بداهه نوازی) و چه از نظر اصالت در تكنیك اجرایی سه تار و ایجاد صدای اصیل و صدا دهی درست ، در غایت كمال و حد اعلاست .
در شیوه نوازندگی استاد صبا تنوع و حالت مضراب نقش عمده ای در ارائه موسیقی به نسبت توانایی های دست چپ دارد و تمامی ظرایف اجرایی سه تار از قبیل صدای خوش مضراب ، صحیح دست گرفتن و نواختن ساز ، استفاده از تمامی امكانات صوتی ساز ، سرعت طبیعی و لازم دست چپ و ویبره های ظریف و متناسب با جمله ، به دقت رعایت می شود اما شاید شاخص ترین ویژگی سه تار استاد صبا ریز های پیوسته ، كم سرعت و متین با صدایی پر مغز و پر است كه در تركیب جمله های دیگر موسیقی پیوستگی خاصی دارد و صدای ریز در متن موسیقی با جلوه ای خاص به گوش می رسد و حالت افت و خیز و مقطعی در آن نیست.
آثار : ضبط های خصوصی که چند آلبوم آن نیز منتشر شده است (چهار مضراب (معروف) ماهور که پایه آن از درویش خان بوده است) .
نمونه : به قسمتی از اجرای معروف صبا در دستگاه نوا دقت کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
ارسلان درگاهی:
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1352 - 1281
استادان : وی در 15 سالگی به كلاس تار درویش خان رفت و پس از آن نزد مرتضی نی داوود به تحصیل موسیقی ادامه داد . با آنكه از تار وی چندین صفحه همراه با آواز قمرالملوك وزیری ضبط شده است اما در سنین پس از جوانی تار را كنار گذاشت و به سه تار علاقه مند شد .
ویژگی : به نظر می رسد كه وی به خاطر تحصیل موسیقی با تار ، به نوعی از سه تار علاقه دارد كه در محل خرك آن دایره ای بزرگ به قطر 7 تا 10 سانتی متر قرار دارد و خرك سه تار بر روی پوستی كه به روی این دایره كشیده شده ، قرار گرفته است . این سه تار كه سه تار پوستی نامیده می شود ، به خاطر صدای دوگانه خود در حال حاضر كمتر مورد پسند قرار می گیرد .
در سه تار نوازی ارسلان خان درگاهی ، عناصری از موسیقی ردیفی مشاهده می شود و سرعت و زمانبندی موسیقی قدیم به همراهی ذوق و سلیقه شخصی اش در ارائه مطلب شنیده می شود ، اما سرعت و حالت مضراب و پایه های چهار مضراب ، به تكنیك تار نوازی نزدیك است .
نمونه : به چهارمضراب معروف درویش خان – صبا اجرای درگاهی گوش کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
احمد عبادی:
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1371 - 1283
استادان : او كوچكترین فرزند استاد میرزا عبدالله فراهانی بود که نخست نزد پدر آموزش می دید ولی كوتاه شدن سایه ی پدر از سرِ وی در 13 سالگی باعث شد تا نزد خواهرانش ملوک و مولود به فراگیری موسیقی ادامه دهد .
ویژگی : ابداعات خاص او در زمینه نوازندگی با تك سیم سه تار و در تضاد قرار دادن این صدا با صدای واخوان دار و پر قدرت همه سیم ها و تنظیم كوك های مختلف برای گوشه های گوناگون دستگاهها و همچنین مضراب قوی وی ، چپ های با صلابت ، ویبره های طولانی ، شروع جمله های با قوت ، تك سیم های درخشان و شفاف .
* عبادی نخستین کسی بود که صدای سه تارش از رادیو به گوش مردم رسید .
آثار :
- چند صد اجرا به صورت تکنوازی و همنوازی و جواب آواز در برنامه گلها و دهها اجرا در برنامه تکنوازان .
- آلبوم های "چکاوک" و آلبوم دو نواره "استاد احمد عبادی" ، چند آلبوم همنوازی با اسدالله ملک و ...
- دو آلبوم " کوک سه تار " که شامل بررسی کوکهای گوناگون برای سه تار می باشد .
نمونه : به قطعه ای در دستگاه کمتر اجرا شده راست پنجگاه دقت کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
حسنعلی دفتری:
1365 - 1289
استادان : مدتی نزد استاد صبا به فراگیری پرداخت ولی در نهایت تحت تاثیر سبک نوازندگی استاد عبادی قرار گرفت .
ویژگی : جمله های ذوقی و ارائه با احساس مطالب ، صدای روشن و شفاف ساز ، چپ و راست واضح ، سوال و جواب بر دو سیم سفید و زرد چند ویژگی از ساز وی می باشد .
آثار : از وی دهها اثر در برنامه تکنوازان همراه سایر هنرمندان ضبط شده است .
محمود تاجبخش
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1378 – 1303
استادان : مضرابهای ایشان جانمایه ای چون قدیمی ها دارد و تک های شفاف و چپ راست های قوی و علاقه ایشان به استاد عبادی باعث شده است که صدای ساز ایشان به ساز استاد عبادی نزدیک باشد .
ویژگی : ایشان تحصیل موسیقی را با ویلون آغاز و به اتمام رسانید ولی بعلت علاقه به سه تار بدان نیز رو آورد به این خاطر ویبره های ویلون را در سه تار استفاده میکردند .
آثار : از ایشان یک دوره ردیف موسیقی ایرانی ضبظ شده است .
نمونه : به گوشه های لیلی مجنون ، راز و نیاز و تصنیف قدیمی از نوک مژگان در دستگاه همایون و همچنین صدای تاجبخش گوش کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
داریوش صفوت
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
تولد 1307
استادان : پدرش علی اصغر صفوت که از سه تار نوازان خوب بود از همان کودکی وی را با این ساز آشنا ساخت و پس از چندی فرزند را نزد حبیب سماعی و در سال 1326 تا 1336 جهت فراگیری بیشتر سه تار و سنتور نزد استاد صبا می فرستد . پس از مدتی , یعنی از سال 1344 تا 1348 نزد حاج آقا محمد ایرانی مجرد می رود .
ویژگی : اگرچه طرز ادای جمله های او به موسیقی امروز نزدیکتر است ، اما صدا دهی سه تار و همراه داشتن واخوان و فواصل و پیوستگی ریزهایش به موسیقی قدیم نزدیکتر است .
نمونه : به چهارمضراب سه گاه توجه کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
جلال الدین ذوالفنون
تولد 1316
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
استادان : وی در ابتدا به فراگیری تار پرداخت و از محضر موسی خان معروفی بهره برد . سپس به نوازندگی سه تار در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی زیر نظر استادان فروتن و هرمزی روی آورد .
ویژگی : وی در نوازندگی سه تار صاحب سبک خاصی است. استفاده زیاد از مضراب راست و چپ در تحریر ها و جمله ها ، ایجاد تنوع صوتی در قسمت های مختلف سه تار و نواختن ضربی های طولانی با سوال و جواب در سیم سفید و زرد ، چند ویژگی ساز وی است .
آثار:
- نخست در دوران پس از انقلاب با ارائه دو اثر " آتش در نیستان" و " گل صد برگ" با صدای شهرام ناظری باعث علاقه مندی و توجه نسل جوان به سه تار شد .
- سپس با نوشتن کتاب آموزش سه تار همراه آلبوم کاری تازه و منحصر به فرد را ارائه دادند .
- تعدادی بسیاری آلبوم تکنوازی و همچنین همراه صدای خوانندگانی مانند علیرضا افتخاری و ... نیز از کارهای ایشان می باشد .
نمونه : به تصنیف بی کلام درس سحر ساخته و اجرای ذوالفنون در بیات ترک گوش کنید :
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
منبع سایت گلها
