اذان‌هاي ماندگار ايراني، از دماوندي تا موذن زاده
دعوت آسماني اذان از زمان پيامبر گرامي اسلام تاكنون با الحان و نغمات مختلف صورت گرفته است اما در ميان ملل مسلمان جهان ايرانيان به دليل برخورداري از ذوق سرشار و نغمات گوش نواز موسيقي ايراني اذان‌هاي شنيدني قابل توجهي را در فرهنگ و هنر اسلامي ضبط و ثبت كرده‌اند.
اذان كه معني لغوي آن آگاهي دادن، آگاهانيدن و خبر به گوش رساندن است در دين اسلام معنايي چون ندايي براي اعلام وقت نماز با الفاظ مخصوص است. براي اولين بار بلال حبشي در فتح مكه به صورت رسمي و با صداي بلند اذان گفت و از آن زمان تا كنون اين ندا در بين مسلمانان به انواع مختلف شنيده مي‌شود.
اذان روي صفحه گرامافون با صداي مؤذن مظفرالدين شاه
اذان گويي با لحن موسيقي ايراني توسط برخي خوانندگان آواز ايراني در گذشته انجام شده است كه از اين دست مي‌توان به اذان ابوالحسن دماوندي يكي از خوانندگان اواخر قاجاريه و اوايل پهلوي اشاره كرد. اذان او كه در فواصل بيات ترك است در واقع نخستين نمونه ضبط شده اذان روي صفحات گرامافون است كه در سال 1308 ضبط شده است.او كه علاوه بر خواننده بودن، مؤذن مظفرالدين شاه بوده در سال 1359 دار فاني را وداع گفت.
اذان تاج اصفهاني تجربه نو در بيات ترك
پس از دماوندي حدود 15 سال بعد، تاج اصفهاني خواننده مكتب اصفهان،اذاني را در بيات ترك خواند كه به نوعي تجربه ديگري از اذان گويي در اين دستگاه بود چرا كه قبل از او نيز اساتيد ديگري چون دماوندي در بيات ترك اذان گفته بودند.
تحريرهاي آوازي در اذان تاج اصفهاني به وضوح پيداست او در واقع با همان سبك آوازي خود دست به خواندن اذان زده است.
او كه از استادان برجسته آواز ايراني بود ضمن خوانندگي، سرپرست نوازندگان راديو اصفهان نيز بود و در راديو اصفهان به اجراي برنامه‌هايي با تار اكبرخان نوروزي و برنامه آموزش گوشه‌هاي دستگاه‌هاي موسيقي ايراني پرداخت.
اذان‌گويي در سه دستگاه موسيقي
عطاءالله اميدوار معمار، شهرساز، نقاش و موسيقيدان بود كه فنون آوازي موسيقي ايراني را پيش سليمان امير قاسمي آموخته است.
اين خواننده نيز همانند ديگر آوازخوانان موسيقي ايراني به اذان‌گويي در دستگاه‌هاي مختلف موسيقي پرداخته است البته او بر خلاف ديگران كه تنها در بيات ترك اذان گفته‌اند تجربه‌هايي را در دستگاه‌هاي نوا، همايون و چهارگاه انجام داده به طوري كه با استناد به شيوه هاي آوازي در اين دستگاهها اذان گفته است.
البته به گفته بسياري از اهالي فن موفق‌ترين تجربه اميدوار در اذان گويي در دستگاه چهارگاه است. اين اذان به طور مشخص در گوشه منصوري شكل مي‌گيرد.
اذان جاودانه مؤذن‌زاده 53 سال پيش گفته شد
در كنار تمامي مؤذنيني كه يا خواننده بودند و يا از ابتدا مؤذن، رحيم مؤذن‌زاده اردبيلي در 30 سالگي يعني در سال 1334 اذان معروفش را گفت. اين اذان در حال حاضر جاودانه‌ترين اذان در ايران است كه در گوشه «روح الارواح» خوانده شده.
او اين اذان را در استوديو شماره 6 راديو پس از چند بار سعي و تلاش در گوشه‌هاي مختلف موسيقي ايراني در بيات ترك خواند. ماندگاري اين اذان بواسطه فضاي دستگاه بيات ترك با صداي مؤذن‌زاده است كه باعث گرديده اذان او به عنوان اولين رويداد از چهار رويداد منحصر به فرد در موسيقي آئيني -مذهبي ايران ثبت شود.
موذن زاده كه همراه با پدرش شيخ عبدالكريم در راديو اذان مي‌گفت بارها درباره اذان جاودانه‌اش گفته بود: اين اذان را در حالي كه روزه‌دار بوده‌ام گفتم و درواقع مي‌خواستم اذاني بگويم كه براي فرهنگ ايران و اسلام يادگاري ارزنده باشد.
مؤذن زاده در مصاحبه‌اي گفته است: پس از ضبط اين اثر هميشه يك احساس غرور معنوي در طول سالهاي گذشته با من همراه بوده است و اگر تنها همين ثروت معنوي باقي بماند براي من كافي است.
اذان مرحوم مؤذن زاده يادآور روزهاي ماه مبارك رمضان است و گوش هر ايراني با آن آشناست. محمدرضا شجريان استاد آواز ايراني كه خود در خواندن قرآن و مناجات صاحب شناخت و مهارت غير قابل انكاري است اذان مؤذن‌زاده را در تاريخ ماندگار مي‌داند. به گفته شجريان او دستگاه عظيم بيات ترك را در 5 دقيقه خلاصه كرده است.
مؤذن زاده‌ها خانوادگي مؤذن بوده‌اند
در خانواده رحيم مؤذن‌زاده تنها او و پدرش مؤذن نبوده‌اند بلكه اذان گفتن در خانواده آنها بيش از 150 است كه موروثي است.
پدر رحيم مؤذن‌زاده تا دهه 20 در اردبيل اذان مي‌گفته و بعد از او رحيم فرزند او راه پدر را ادامه داده است البته دو برادر او سليم و داوود نيز اذان مي‌گويند.
سليم مؤذن‌زاده كه هم اكنون فعاليت‌هاي مذهبي خود را با نوحه خواني و مداحي ادامه مي‌‌دهد اذانش را در دستگاه ماهور خوانده است.
اذان صبحدل همرديف مؤذن زاده
حسين صبحدل از جمله مؤذنيني است كه به تمام زواياي موسيقي ايراني تسلط كافي دارد و همين مسئله باعث خلق اذان او در مايه بيات ترك شد. اذان او همانند موذن زاده در يك دستگاه است اما دو نوع متفاوت را با شيوه مختلف آوازي بيان مي‌كند.
قدمت اذان صبحدل به سه دهه مي‌رسد كه در واقع جزء آخرين اذان‌هاي شكوهمند است.البته او اذاني هم در ماهور دارد.
به گفته بسياري از صاحب نظران اذان موذن زاده و صبحدل هم پهلو و هم رديف هستند و نمي‌توان يكي را بر ديگري برتر دانست.
حسين صبحدل پايه‌گذار بسياري از برنامه‌هاي مذهبي و بيشتر مناجات خواني‌هاي ماه مبارك رمضان بوده است.
اذان كاظم‌زاده تم غربي دارد
در سالهاي اخير بسياري از نوحه خواني‌ها رنگ و بوي سنتي و قديمي خود را از دست داده و توسط ادا كنندگان آنها با تم موسيقي غربي بيان مي‌شود.
البته اين مسئله در بين موذنين نيز وجود دارد به طوري كه كاظم‌زاده نيز در اذانش از تم غربي بهره برده است.
هر چند كه به گفته برخي اذان او نسبتاً موفق و زيباست اما از دل چند دهه مداحي با الگوي موسيقي غربي و پاپ ايراني بيرون آمده است.
در واقع ساختار اذان گويي سنتي ايراني در اين اثر شنيده نمي‌شود.
