بررسي علل كوتاه قدي كودكاناصولاً والدين نگران رشد فرزندان خود هستند، به خصوص اگر فرزندشان نسبت به ساير كودكان هم‌سن و سال خود كوتاه قد باشد. دلايل پزشكي زيادي براي توجيه رشد كم و كوتاه قدي كودكان وجود دارد مانند اختلال در عملكرد هورمون رشد، كم‌كاري غده‌ي تيروئيد، سندرم ترنر، سو‌ء تغذيه ،ناراحتي‌هاي روده‌اي و كليه‌ها. اكثر كودكان قد كوتاه از نظر سلامتي نرمال هستند، ولي ممكن است از نظر ژنتيكي كوتاه قد باشند يا از لحاظ رشد، كمي تأخير داشته باشند.
بچه‌ها به صورت نرمال از بدو تولد تا 12 ماهگي حدود 23 تا 28 سانتي‌متر به قدشان افزوده مي‌گردد. در حالي كه در سنين 1تا 3 سالگي فقط 5/7 تا 13 سانتي‌متر افزايش قد دارند. در اكثر كودكان 6 تا 18ماهه، مقدار رشد به صورت نوساني بالا و پايين مي‌رود. اما با رسيدن كودك به سن 24 ماهگي، نمودار رشد او نظم ثابتي به خود مي‌گيرد و رشد بدون نوسانات قابل مشاهده اي طي مي‌گردد.
از 3 سالگي تا زمان بلوغ، سالانه 5/4 تا 7 سانتي‌متر به قد كودك افزوده مي‌شود. زماني كه سن كودك به زمان شروع بلوغ نزديك مي‌شود، مقدار افزايش قد به 4سانتي‌متر در سال مي رسد. به محض شروع سن بلوغ، دوران جهش رشد شروع مي‌گردد كه در آن زمان رشد قدي به حداكثر سرعت رشد يا به عبارتي به قله‌ي رشدي مي‌رسد. اين فاصله‌ي زماني در دختران بين سنين 10 تا 12سالگي و در پسران 12 تا 14 سالگي مي‌باشد كه در طي اين 2سال سالانه دختران 8 تا 9 سانتي‌متر و پسران 5/10 سانتي‌متر افزايش قد مي‌يابند. پس از جهش رشد، دوباره ميزان رشد قدي كاهش مي‌يابد كه دختران پس از شروع قاعدگي تا رسيدن به حداكثر رشد قدي، تا حدود 7 سانتي‌متر سالانه به قدشان افزوده مي‌شود. دختران و پسران اصولاً تا سنين 14 تا 16 سالگي به قدشان افزوده مي‌شود كه البته در پسران ممكن است تا 2 سال بيشتر يعني تا 18 سالگي ادامه يابد . تفاوت رشد قدي در دختران به شروع زمان قاعدگي آنها بر مي‌گردد.
در ميان عوامل موثر بر رشد كودك مي‌توان به وضعيت ژنتيك كودك (كه از نظر رشد قدي مي‌تواند با قد والدين كودك نيز مرتبط باشد) و به وضعيت تغذيه‌ي كودك يا وجود هر گونه بيماري مزمن اشاره كرد.
درصد رشد قدي كودكان كوتاه قد، اصولاً در محدوده‌ي زير سومين يا پنجمين درصد استاندارد قد طبيعي است. اما آن‌چه بيشتر از همه مهم است اين است كه بدانيم ميزان سرعت رشد در هر سال براي آنها چه قدر است. به اين صورت كه بررسي شود آيا كودك كه رشد قدي دارد يا خير؟ و يا به‌طور كلي در مقايسه با سال قبل يا سال بعد درصد رشد قدي او به چه صورت بوده است؟
همچنين توجه به وزن كودك و مقايسه‌ي آن با قد او بسيار مهم است. بچه‌هاي چاق اصولاً كودكاني هستند كه قد بلندي نيز دارند ، بنابراين اگر كودكي را ديديم كه با وجود اضافه وزن، داراي قد كوتاهي بود، بايد ارزيابي پزشكي لازم جهت بررسي علت اضافه وزن وي انجام شود.
در ميان آزمايش‌هاي مختلف كه هدف آن بررسي علل كوتاه قدي مي‌باشد،اندازه‌گيري سن استخوان مي‌باشد كه توسط راديو‌گرافي با اشعه‌ي X قابل اندازه‌گيري است. اصولاً از مچ دست‌چپ اشعه‌ي X را مي‌گذرانند و بر اساس آن، سن استخوان فرد به ترتيب زمان مشخص مي‌گردد. اگر سن استخوان فرزند شما خيلي كمتر از سن طبيعي وي باشد، پس حتماً استخوان فرزند شما ظرفيت باقي مانده‌اي براي ادامه‌ي رشد (تا زماني كه به‌طور طبيعي انتظار رشد داريم يعني تا زمان اتمام دوران بلوغ) را دارد. دختران معمولاً تا سن استخواني 14 سالگي رشد مي‌كنند و پسران پس از سن استخواني 16 سال رشد‌شان متوقف مي‌شود (با حداكثر مقدار رشد در سن 14سالگي).
يكي ديگر از روش هاي بررسي علل كوتاه قدي، اندازه‌گيري T4 و TSH (هورمون‌هاي غده‌ي تيروئيد) از طريق آزمايش خون جهت بررسي ابتلا به هيپوتيروئيديسم(كم كاري تيروئيد) مي‌باشد. همچنين ميزان ترشح هورمون رشد (معمولاً با اندازه‌گيري IGF- 1 و GF- BP 3)، شمارش كامل گلبول‌هاي قرمز (CBC براي بررسي عدم ابتلا به آنمي)، وضعيت شيميايي خون (كه شامل SMAZO براي بررسي كبد و بيماري كبدي)، آناليز ادرار و گاهي بررسي كروموزومي جهت كشف اختلالات كروموزومي (به خصوص در دختران كه ممكن است به سندرم ترنر مبتلا باشند) مي‌باشد. اگر همه‌ي آزمايشات بالا طبيعي بود، يا متخصص اطفال اصراري براي انجام آزمايشات بالا نداشت، ميزان رشد فرزند شما بايد بعد از گذشت 3 تا 6 ماه و در صورت عدم ادامه يافتن رشد طبيعي به طور جدي بايد بررسي مجدد شود.
براساس تحقيقات اكثر والدين كوتاه قد، به صورت ژنتيكي فرزندان كوتاه قد دارند كه اين مسئله با عنوان كوتاه قدي ارثي مطرح مي‌شود. اين افراد اصولاً داراي سن استخواني نزديك به سن طبيعي خودشان هستند كه اين مسئله نشانگر اين حقيقت است كه استخوانهاي آنها ظرفيت بيشتري براي رشد ندارد.لذا با وجود رشد طبيعي، اين افراد در سنين بلوغ نيز كوتاه قدتر از هم سن و سال‌هاي خود بوده و بيشتر مشابه به والدين خود هستند.
برخي ديگر از كودكان از نظر ساختمان بدني تأخير رشد قدي دارند. اين كودكان با وجود قدي كوتاه، سرعت رشد بالايي دارند و ميزان رشد آنها طبيعي است و معمولاً تأخيري در قاعدگي(در دختران) آنها مشاهده مي‌شود . به محض شروع قاعدگي رشد آنها آغاز مي‌گردد. البته اين افراد معمولاً با سن استخواني كمتر از ميزان مورد انتظار ديده شده‌اند كه استخوانهاي آنها ظرفيت باقي مانده‌ي لازم جهت افزايش قد پس از قاعدگي را دارد. به طور معمول اين افراد به رشد قدي كامل و طبيعي تا پايان دوران بلوغ خود مي‌رسند. البته در مقايسه‌ي اين بچه‌ها با ديگر اعضاي خانواده ممكن است متوجه اين تأخير در ساير افراد خانواده شويم كه كاملاً طبيعي است. برخي پسران كه داراي اين شرايط مي‌باشند ممكن است نگران كوتاه قدي خود باشند. اين افراد مي‌توانند با مراجعه به پزشك متخصص غدد و تجويز تستوسترون توسط او، زمان شروع جهش رشد دوران بلوغ را جلو بياندازند. البته بدون اين درمان هم، به‌طور طبيعي زمان بلوغ آنها با كمي تأخير فرا مي‌رسد.
برخي والدين نگران عملكرد غدد داخلي فرزند خود و از جمله مهم‌ترين هورمون يعني هورمون رشد هستند كه اختلال در ترشح آن سبب كوتاهي قد و كاهش رشد مي‌گردد. به‌طوري كه جوانان حتي كم‌سن‌تر از سن طبيعي خود به نظر مي‌رسند. متخصص اطفال يا غدد در صورت تشخيص مي‌تواند ميزان طبيعي هورمون رشد را از طريق دستور آزمايش‌هاي لازم بررسي كند. درمان براي افراد مبتلا به كاهش ترشح هورمون رشد، شامل دريافت مكمل‌هاي هورموني رشد است. البته براي افراد مبتلا به سندرم ترنر و افراد بالغ مبتلا به ناراحتي هاي مزمن كليه هم اين هورمون تجويز مي‌شود.
كمبود ترشح هورمون رشد مي‌تواند به صورت ارثي از بدو تولد يا در اثر جراحت هاي وارد شده بر سر يا در اثر تومورهاي مغزي بروز كند.
امروزه استفاده از هورمون رشد براي بچه‌ها افزايش يافته است. هورمون رشد براي درمان طولاني مدت كودكان قد كوتاه و علل ناشناخته‌ي كوتاه قدي به كار مي‌رود.
مطالعات اخير نشان داده است برخي از كودكان كوتاه قد، آن‌هايي هستند كه از زمان تولد جثه‌ي كوچك‌تري داشته‌اند و با استفاده از هورمون رشد نتايج خوبي گرفته‌اند.البته استفاده ي بي رويه از اين هورمون نيز اثرات خوبي ندارد. لذا حتما حتما بايد تحت نظر پزشك متخصص، از اين هورمون استفاده كنيد.
متخصصان پيشنهاد مي‌كنند اگر اين كودكان در سنين 2 تا 3 سالگي داراي رشد طبيعي متناسب با سن خود نبودند، بايد حتماً نزد متخصص غدد يا اطفال برده شوند.
بهارك سريري- كارشناس تغذيه
