کویر !!

مرغ جیرفتی (راسک و بلوچستان)

جیرفتی پرندهای بومیدرمناطق جنوب شرقی ایران , جنوب افغانستان , شمال غربی هندوستان و شمال عمان بوده درهمان مناطق تولید مثل نیز می کند . طول بدن 30 سانتی متر است . هر دو جنس شبیه بههم بوده ولی نر کمب بزرگتر و دارای یک یا دو سیخک در پا است . دم در کناره ها بلوطیبوده و هنگام پرواز به وضوح دیده می شود. رنگ پشتی قهوه ای مایل به خاکستری با خطوطموج دار خرمایی نخودی است که در وسط هر یک از پرها نقش صلیب مانندی برنگ سفید دیدهمی شود . سطح شکمی پرنده نخودی کمرنگ با راه راه عرضی باریک به رنگ قهوه ای با نواربالای چشم خرمایی رنگ و پاهای سرخ رنگ است . جوجه ها شبیه به هم بوده ولی رنگ بلوطیپیشانی و سیاهی اطراف گلو کمتر است

زیستگاه :زیستگاه این پرنده در دشتهایبوته زار با درختچه های پراکنده و بوته زارهای تنگ گز و فضاهای باز و خشک یا نیمهخشک و بستر رودخانه ها و ترجیحا در جوار اراضی زراعتی ناهموار و مناطق با پوشش بوتهای و درختان پراکنده , گزستان ها و بستر رودخانه ها و زمینهای کشاورزی است .

تغذیه :جیرفتی ها عموما به صورت جفت یاجفت همراه با جوجه ها حرکت کرده و ضمن تغذیه از دانه ها , سر شاخه ها و سایر موادغذایی گیاهی , به زمین نوک زده و از حشرات و نرم تنان استفاده می کنند. هنگامی که این پرندگان بترسند , ابتدا سریعا راه رفته و در صورت نزدیک شدن خطر , به طور ناگهانی پرواز کرده و بابال زدن شدید خود را از خطر دور کرده و فورا به صورت بال باز پرواز کرده و خود رابه زمین رسانده و تا رسیدن به محل امن بر روی زمین میدود.آشیانه را در زیر بوته ها بشکلیمخفی و دور از دسترس روباه و شغال می سازد و در آن 4 تا 8 تخم به رنگ زرد کدر یاکرم رنگ می گذارد .آوازخوانی جیرفتی به شکل مشخصیاست یعنی نرها با صدای چیکادا چیکادا آواز را شروع کرده و بتریج صدا را بلند کرده وبشکلی زنگدار صدای چاکیتا چاکیتا را تکرار می کنند . ماده ها با صدای سی سی سییاکیلا یاکیلا یاکیلا جواب داده و بعدا همراه نرها به صورت سی کا کوسکاکاکو یاکاتیلا و یا کی کی جو , سر و صدا و آوازخوانی می کنند

بادهای کویری

در منطقه ”دشت کوير“ و ”دشتلوت“به‌واسطهکم‌بارانى و بى‌بارانى سطح زمين در تابستان به شدت خشک و گرم مى‌گردند، با گرم شدنمنطقه هوا منبسط و فشار کم و سبک ايجاد شده و به طرف بالا صعود مى‌نمايد و در نتيجههواى سردى که با فشار زياد در کوه‌هاى شرقى (کوه‌هاى افغانستان) و کوه‌هاى شمالى (کوه‌هاى البرز شرقي) وجود دارد به سرعت به طرف کوير حرکت مى‌نمايد تا جايگزين هواىصعود کرده گردد.

راجع‌به اين بادها که به‌صورت فوق ايجاد مى‌گردند برخى ازکويرشناسان که در قرن نوزدهم از مناطق مختلف کويرهاى ايران عبور نموده‌اند چنينمى‌نويسند:

... بادهاى کويرى آنچنان داغ بودند که گوئى از يک بخارى کاملاًداغ خارج مى‌شوند ... بدترين جاى کوير قسمت جنوب‌شرقى آن بين ”بم“ و ”نه“ بود کهيکى از وحشتناک‌ترين نقاط تمام زمين است، در اينجا باد شمال‌غربى که حاکم بر اينمنطقه است شن‌ها را جمع کرده و به‌صورت موج و تپه روى هم انباشته است جاى اينموج‌ها و تپه‌ها دائماً در حال تغيير است، خورشيد سوزانى زمين را گرم مى‌کند و آنرا به‌صورت آهن گداخته درمى‌آورد، باد سام تقريباً هميشه مى‌وزد و در نتيجه عبور ازروى صدها ميل کوير سوزان آنچنان خشک است که وقتى آدم يا حيوان را غافلگير مى‌کند دريک آن تمام ذرات رطوبت بدن را به خود جذب مى‌کند و تنها يک موميائى چروکيده و سياهبر جاى مى‌گذارد“.

وجود بادهاى خشک و سوزان و عدم وجود باران با شرايط محلىتوأم شده صحراهاى خشک و کويرى را به‌وجود مى‌آورند مانند صحراى لوت و دشت کويرايران (صحراهاى وسيع عربستان، صحراى شمال آفريقا، صحراى قراقوم در آسياى ميانه،صحراى پهناورگوئى واقع در چين غربى از اين دسته صحراها مى‌باشند) اختلاف درجه حرارتشب و روز در دشت لوت و دشت کوير بسيار زياد است و اين اختلاف درجه حرارت باعثشکستن، خرد شدن و ريز شدن سنگ‌ها مى‌گردد. بادهاى کويرى اين ريزه‌سنگ‌ها را جابه‌جانموده و در نتيجه سطح کوير از شن و ماسه که توسط باد جابه‌جا شده است پوشيده گرديدهکه در اصطلاح محلى بدان‌ها ”شن باد“، ”داغ باد“ و ”سوز باد“ ناميده مى‌شوند و دربندرعباس و ميناب چنين بادهاى گرم و سوزانى را ”آتش باد“ مى‌نامند.

بادهاى ۱۲۰ روزه سيستان

در ارديبهشت‌ماه که رفته رفتهسطح کوير گرم و گرم‌تر مى‌گردد، هواى گرم آن به طرف بالا صعود نموده و نسبت به وضعساختمانى و موقعيت جغرافيائى و ناهموارى‌هاى محلى هواى سرد اطراف به‌سمت کوير گرمحرکت مى‌نمايد و بادهاى کويرى را به‌وجود مى‌آورد، مشهورترين اين بادها در اطرافکوير به باد ۱۲۰ روزه سيستان شهرت دارد. علت به‌وجود آمدن اين باد به‌خاطر گرماىشديدى است که در ارديبهشت‌ماه در دشت لوت و نواحى شرقى آن (منطقه سيستان) به‌وجودمى‌آ‌يد، اين هواى گرم علاوه بر مناطق مذکور ناحيه ”ريگستان“۱ واقع در جنوب‌غربىافغانستان را دربر مى‌گيرد. هواى گرم ايجاد شده به‌سوى طبقات بالاى سطح زمين صعودمى‌نمايد، در همين زمان در کوه‌هاى مرتفع شرقى و مرکزى افغانستان (شاملرشته‌کوه‌هاى هند و کش واقع در غرب پامير و رشته‌کوه‌هاى بابا واقع در مرکزافغانستان) که داراى قللى مرتفع و هميشه پوشيده از برف است هواى سرد دائمى با فشارزياد وجود دارد، هواى سرد مذکور با سرعت به‌سمت دامنه‌هاى جنوب‌غربى نزول نموده ازمنطقه ريگستان به‌سمت سيستان و کوير لوت حرکت مى‌نمايد، اين باد محلى يکى ازسهمناک‌ترين بادهاى ايران است که سرعت آن را بين ۱۱۰ تا ۱۷۰ کيلومتر در ساعت توأمبا حرارتى معادل ۵۷ درجه سانتى‌گراد متذکر شده‌اند.

(۱) ريگستان ناحيهوسيعى است در جنوب‌غربى افغانستان که در دامنه‌هاى جنوبى کوه‌هاى افغانستان واقعشده است، ناحيه خشک و سوزان مذکور داراى سکنه چندانى نيست، رودخانه هيرمند با جهتشمال‌شرقى جنوب‌غربى در اين منطقه جارى است، ناحيه ريگستان بخش اعظم استان‌هاىقندهار و سيستان (نيمروز) افغانستان را شامل مى‌گردد.

بادهاى ۱۲۰ روزهسيستان تا حدود ۳۵۰ کيلومتر در جهت‌شرقى غربى در دل کوير لوت پيش مى‌رود و تا حدود۴۵۰کيلومتر در پهنه شمال‌جنوبى از ”نى‌بندان“ تا جنوب لوت نيز گسترده مى‌گردند.

نگارنده که در مرداد سال ۱۳۵۱ از زاهدان عازم زابل بود دچار طوفان‌هاى شنمنطقه نيز گرديد، در تمام چشم‌انداز چيزى جز گرد و خاک و شن متحرک ديده نمى‌شد،اثرى از جاده نبود، نيروى حرکت از ماشين نيز سلب مى‌شد، حرکت پياده افراد غيرممکنبود، اگر بلد همراه ما نبود هيچ‌گاه موفق نمى‌گرديديم تا به راه خود ادامه دهيم. هنگامى‌که به زابل رسيديم مى‌خواستند بادشکن‌هاى اطراف زابل را به ما نشان دهند، بههر ترتيبى بود خود را به محل بادشکن رسانيديم ولى شدت باد و حرکت شن‌هاى روانبه‌حدى بود که گويا در شب تار به ديدار بادشکن رفته‌ايم و نيمه‌ موفق بازگشتيم

شن و باد

شن روان توسط اندازه گیری ذراتآندسته بندیمی شوددر نواحی صحرایی، وزش باد امری عادی است. زیرا هوای نزدیک سطح زمین گرم شده وبه سمت بالا اوج می گیردشن روان توسط اندازه گیری ذرات آن دسته بندی میشود. دانه های شن روان عموما بین بین 0.2 mm الی 1.6 mm هستند. اندازه، ترکیباتمعدنی و شکل دانه ها بر جابجایی و انباشتگی شن تاثیر دارد. هر ذره غیر چسبنده طبیعیو یا ساخته شده توسط بشر که در دامنه اندازه و شکل ذرات یاد شده باشد، می تواندمانند شن روان عمل کند. کما اینکه ذرات برف خشک و غیر چسبنده نیزه توسط باد رانده وانباشه می شوند.
تقریبا در ساختمان تمامی ذرات شن روان، کوارتز به وفور یافت میشود. این بدلیل ویژگی ذرات کوارتز است. ذرات کوارتز بسیار سخت بوده و در برابرفرسایش ناشی از مواد شیمیایی و یا فشار های مکانیکی بسیار مقاوم بوده و از اندازهمعینی کوچکتر نمی شوند. بدینسان فرسایش بر دیگر مواد معدنی موثر بوده و آنها را بهذرات کوچکتر و غبار تبدیل می کند و ذرات کوارتز باقی می مانند.
در نواحیصحرایی، وزش باد امری عادی است. زیرا هوای نزدیک سطح زمین گرم شده و به سمت بالااوج می گیرد و هوای سرد دور از زمین جای آن را پر می کن، این جابجایی منجر به وزشباد می گردد. با وجودی که باد نقش اصلی را در جابجایی و تل انباری شن ها دارد، ولیآب و یخ عامل اصلی فرسایش سنگها و خرد شدن آنها به ذراتی با ابعاد دانه های شن است. باد نیز بر شکل گیری دانه های شن موثر است. ذرات شن توسط نیروی باد به یکدیگرخراشیده می شوند و گرد می شوند. به این دلیل شن های صحرا ها گرد تر از شن های ساحلیهستند و مسافت طولانی تری جابجا می شوند.
باد، عامل جابجایی شنحرکت جهشی وحرکت خزشی دانه های شن تحت نیروی باد جابجا می شوند.این جابجایی به یکی از دو روشجهش (saltation)، و خزش سطحی (surface creep) صورت می گیرد.
حرکت جهشیبطورکلی 75 درصد از جابجایی شن ها توسط جهش دانه های شن صورت می گیرد. هنگامی که باد برفراز توده شن می وزد قادر است دانه های شن را از سطح جدا کرده و در جهت وزش خود،جابجا کند. وزن دانه های شن موجب می گردد این دانه ها مجددا به سطح بازگردند

توفان های شن و نحوه برخورد با آنها

مناطقی که در مجاورت تونلهای باد و شنزارهاقرار دارند , دایما توسط توفانهای شن تهدید می شوند مناطقی مانند شهر یزد , تونل باد میبد , شهرزابل و ...
توفانهای شن اغلب در مناطقی ازکویر که فاقد پوشش گیاهی هستند و یا بخاطر استفاده بی رویه , زمین پوشش گیاهی خودرا از دست داده است روی می دهند . زمین عاری از گیاه و وزش بادهای با سرعت زیادمهمترین عوامل تشکیل این نوع توفانها هستند . بهره برداري بي رويه بمنظور تامينسوخت وقوع خشکسالي هاي پياپي و نيز کاهش سطح سفره آبهاي زيرزميني منجر به گسترشبيابانها و حرکت ماسه های روان می گردد . کاهش ديد در روزهاي توفاني و بروز تصادفاتجاده اي در محورهاي مواصلاتي يکي ديگر از تبعات منفي توفانهاي شني است .در يکي ازشاخص ترين اين تصادفات در سال 1379 بيش از 40 دستگاه خودروي سبک وسنگين در محورترانزيتي بندر عباس - تهران در محدوده اي موسوم به کانال باد ميبد به همديگر برخوردکردند.بروز اين توفانها در بسياري از موارد منجر به لغو ويا تاخير در پروازهواپيماها می شود . در طي 100 سال گذشته بيش از 3 روستا بطور کامل در حوالي شهريزد در زير ماسه هاي روان مدفون شده است .
تاریخچه ای از توفانهای شن
يک سياح خارجي به نام استاک (1881 م) درباره توفانهاو هجوم ماسه ها مي نويسد در يک بعداز ظهر اواخر ماه مي (خرداد) به دنبال توفان تيره رنگي لايه اي از خاک تمام حياط خانه محل اقامت من راپوشاند، در موقع عبور از يزد به سمت شمال غرب در فاصله 6 مايل انگليسي (10 کيلومتر) بايد از ميان تپه هاي ماسه اي عبور مي کرديم و به همين دليل دوبار راهمان را گمکرديم . اين همان درياي شني است که پيش بيني مي شود روزي شهر يزد را غرقکند.
در سال 1379 وزش توفان , شهر يزدرا در تاريکي مطلق فروبرد وموجب رعب وحشت مردم به ويژه کودکان وسالمندانگرديد.
نحوه برخورد
در مواقعی که شدت وزش باد زیاداست از سفر به مناطق کویری خودداری کنید . مناطقی که در آنها توفان شن گزارش شدهاست را شناسایی کنید و قبل از انجام سفر , از وضعیت آب و هوای منطقه اطمینان حاصلکنید . در صورتی که در مناطق کویری دچار توفان شن شدید , اگر مسیر بازگشت در جهتوزش باد است , از ادامه مسیر خود داری کنید و باز گردید . به علت کاهش زیاد شعاعدید در زمان توفان با احتیاط کامل برانید. در صورتی که جهت وزش خلاف مسیر بازگشتاست , سر خودرو را در جهت وزش باد قرار دهید و سپس خودرو را خاموش کنید . هر ازگاهی خودرو را روشن کنید و حدود چند متر به جلو برانید و سپس پارچه ای نمناک به دورسر خود بپیچید به گونه ای که صورت شما را کاملا بپوشاند و سپس از خودرو خارج شوید وماسه های انباشته شده بر روی خودرو را به کناری بزنید . در صورتی که پیاده سفرکرده اید , مانند روش بالا عمل کنید و در پشت گیاهان و یا صخره ها پناه بگیرید تاتوفان تمام شود .
ذرات گرد و غبار يکي از عوامل مهم تشديد کنندهبيماريهاي تنفسي ميباشد ومنجر به شيوع انواع بيماريهاي ريوي نظير آسم، برونشيت هايمزمن و فيبروز دهنده هاي ريه می شود .همچنین این ذرات می توانند صدمات جدی به چشمان شما وارد کند .

کویر ساغند در 50 کیلومتری جنوب شرقی روستای ساغند در موقعیت جغرافیایی 31/32 شمالی و 20/55 شرقی در استان یزد قرار گرفته است . مساحت این کویر 22625 هکتار و ارتفاع این کویر از سطح دریا 3665 فیت می باشد .

سطح این کویر را نمکزار پوشانده و در حاشیه نمکزار نوار باریکی از خاکهای رسی باد کرده دیده می شود . این کویر از جنوب غربی به کوه بنه شورو , از جنوب به ارتفاعات نتاک و معدن مس چادرملو محدود می شود . این کویر دارای یکی از مهمترین معادن اورانیوم در ایران است که در سال 1985 کشف شد . در جنوب این کویر معادن چادرملو قرار دارند که حاوی سنگهای مس , آهن و طلا می باشند .

راههای ورود به منطقه : مسیر آسفالته روستای ساغند به معدن مس چادرملو از جنوب این کویر می گذرد . به علت مسایل امنیتی ورود به این کویر بدون هماهنگی و اخذ مجوز از مسوولین ذیربط میسر نمی باشد .

کویر ابرقو واقع در 20 کیلومتری شرق شهرستان ابرقو واقع شده است . این کویر از غرب به کوه گینه علی , از جنوب غربی به کوه های پوزه سیاه و حوض سفید , از جنوب به کفه بدر شیراز , از شرق به کوه چاه زرد و از شمال به جاده ابرکوه - تفت محدود می شود .

کویر ابرکوه آب اصلی خود را دو رودخانه موجود در حاشیه شمال غربی و رودخانه های دیگری که از حاشیه جنوب شرقی وارد کویر می شوند دریافت می کند . قسمت اعظم این کویر را نمکزار با فرورفتگی های پراکنده فرا گرفته است . خاکهای رسی باد کرده قسمت اعظم بخش جنوبی شرقی را فرا گرفته است و به صورت نوار کل نمکزار را در قسمتهای دیگر در بر گرفته است . در حاشیه شمال غربی در حد فاصل خاکهای رسی و نمکزار باتلاق قرار دارد . باتلاقها به صورت نوار پهنی حاشیه شمال غربی کویر را می پوشاند .


راه های ورود به منطقه :

مسیر اول مسیر جاده ابرکوه به تفت و جاده خاکی مزرعه آخوند می باشد .
مسیر دوم مسیر ابرکوه به مهرآباد و سپس جاده خاکی اسفندآباد می باشد .



نقشه هوایی کویر ابرکوه :

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

بخش زيادي از بريوفيتهاي بياباني و نيمه بياباني قادر به تحمل خشكي از طريق اتخاذ سازگاريهاي ساختاري مختلف براي بقا ، حفظ آب و حفظ فتوسنتز تحت شرايط خشك مي باشند. اين بريوفيتها قادر به تحمل دماهاي بالا و خشكي زيادند ودوره هاي خشكي تابستاني را در زيستگاه خود تحمل مي كنند. نظير گياهان عالي كه در شرايط خشك درگير رقابت ريشه اي مي شوند ،بريوفيتها نيز رقابت ريزوئيدي انجام مي دهند. بسياري از خزه ها نوعي دو شكلي ريزوئيدي را به نمايش مي گذارند كه شامل ماكروريزوئيدهاي ضخيم و بلند و شبكه ظريفي از ميكروريزوئيدهاي زيرزميني مي باشد. ماكروريزوئيدها گياه را در بستر خود محكم مي كنند و ميكروريزوئيدها عمل جذب آب را از طريق خاصيت مويينگي از لايه بالايي خاك پس از افتادن شبنم انجام مي دهند.

ساختارهاي سازشي در بريوفيتهاي بياباني به دو صورت است :

1. Xerothalloid

اين ساختار سازشي شامل مجموعه اي از ساختارهاي مورفولوژيكي و آناتوميكي تيپيك براي بسياري از جگرواشهاي بسيار تخصص يافته است كه در شرايط خشك رشد مي كنند. نمونه هايي از اين جگرواشها عبارتند از :Asterella, Mannia, Riccia . ويژگيهاي اين نوع سازگاري عبارتست از :

ـ تال لوله شده، چروكيده يا پيچ خورده كه موجب مي شود سطح پشتي فتوسنتزي در مقابل نور محافظت شود و فلسهاي شكمي شفاف يا شديدا رنگيزه دارداراي آنتوسيانين در معرض محيط بيرون قرار گيرد. اغلب گياه به طور كامل در خاك فرو مي رود و تنها پس از يك باران يا شبنم سنگين ظاهر مي شود.

ـ وجود سلولهاي اپيدرمي شبه بالوني در گونه هاي Riccia و حفرات هوايي دودكش مانند در Exormotheca

ـ وجود حالتي به نام fensterthalloid كه به كاهش شدت تابش نور خورشيد كه بر لايه فعال فتوسنتزي مي تابد كمك مي كند. در برش عرضي، بسياري از تالها ضخيمند، تقريبا نيمه حلقويند و حامل ستونهاي جذبي متراكم موازي در اتاقهاي هوايي مي باشند.



2. Xeropottioid

اين تيپ شامل مجموعه اي از ساختارهاي مورفولوژيكي است كه تيپيك خانواده هاي Pottiaceae, Grimmiaceae است. رايجترين خصوصيات اين تيپ عبارتست از :

ـ برگهاي مجعد همراه با انقباض قابل توجه پهنك، افزايش لوله شدن حاشيه برگهاو چرخش برگها به طور مارپيچ به دور ساقه به گونه اي كه مانع خشكيدگي برگها مي شود. اغلب گياه در خاك پنهان مي شود و پس از ريزش باران ظاهر مي گردد. به علاوه درخشش سطح بالايي برگ بازتاب تشعشع ورودي را افزايش مي دهد. چنين حالتي در Tortella ديده مي شود.

ـ يك ويژگي بسيار بارز در برخي از خزه هاي بياباني حضور لاملاها، فيلامنت ها يا ديگر زوائد برآمده در سطح برگ است. اين امر سطح فتوسنتزي برگها را افزايش مي دهد، به عنوان يك سايبان در مقابل خورشيد عمل مي كند و يك پوشش ضخيم و مات را ايجاد مي نمايد. به علاوه، سلولهاي پهنك برگ اغلب شفاف مي شوند و پيچش زياد پهنك موجب محافظت رشته هاي فعال فتوسنتزي مي گردد.هم چنين دسته هاي فيلامنت ها و لاملاها به عنوان يك سيستم مويينه هدايت آب عمل مي كنند و قادر به ذخيره آب مي باشند. چنين ساختارهايي در Tortula ديده مي شود.

ـ وجود سلولهاي حاشيه اي كلروفيل دار بسيارتوسعه يافته كه تشكيل منطقه فتوسنتزي ويژه را مي دهندو توسط حاشيه برگ نيز حفاظت مي شوند.

ـ در بين خزه هاي گزروفيت تشكيل كرك از سلولهاي مرده در نوك برگها رايج است. اين كركها نور خورشيد را منعكس مي كنند و ممكن است در جذب بخار آب متراكم از مه و شبنم نيز دخالت داشته باشند.