مثلث نوردهی
وقت آن رسیده که گردونه تنظیم مد دوربین خود را قدری بچرخانید و حالت‌هایی فراتر از مد خودکار (Auto ) را نیز امتحان كنيد. بيشتر دوربینها دارای مدهای P، S، A و M هستند. برای بعضی‌ها استفاده از این مدها یعنی عکاسی حرفه‌ای‌تر، اما همیشه هم این‌طور نیست. در حقيقت، عکاسی حرفه‌ای یعنی گرفتن عکس حرفه‌ای و برای این منظور شما باید بتوانید از تمامی امکانات دوربین خود به بهترین نحو استفاده كنيد. به‌عنوان یک عکاس حرفه‌ای، شاید لازم باشد در مواقعی دوربین خود را در مد خودکار قرار داده و خيلي سریع از سوژه عکاسی كنيد و در بسیاری از مواقع نيز باید کنترل دوربین را خود در دست بگیرید و پارامترهای آن را به صورت دستی تنظیم كنيد. دوربینها براساس سطح پیشرفت خود پارامترهای گوناگونی برای تنظیم دارند، اما سه پارامتر اصلی وجود دارد که به‌طور مستقیم به نوردهی (Exposure) ارتباط داشته و تنظیم آنها نقش اساسي در گرفتن عکس‌هاي خوب بازی میکند. این سه پارامتر عبارتند از دیافراگم، سرعت شاتر و ایزو که در کنار هم یک مفهوم انتزاعی به نام مثلث نوردهی را به وجود می‌آورند.
همانطور که می‌دانید، هر دوربین عکاسی از یک لنز با روزنه قابل تنظیم به نام دیافراگم تشکیل شده است. در انتهای لنز، سطح حساس به نور قرار دارد که میتواند فیلم نگاتیو یا سنسور دیجیتال باشد که عکس روی آن ثبت شده و میزان حساسیت آن به نور با ایزو بیان می‌شود. پرده شاتر میان این دو قرار دارد و با باز و بسته شدن شاتر پرتوهای نور سوژه بر سطح حساس می‌تابد. در حقیقت، نوردهی عبارت است از کنترل نوری که از سوژه به سطح سنسور می‌تابد و می‌توان با تنظیم این سه پارامتر میزان نوردهی را تغییر داد تا عکس با کیفیت مطلوب ثبت شود. نکته مهم این است که در این مثلث، تغییر زاویه یکی از رئوس، دو زاویه دیگر را نيز تحت تأثیر قرار می‌دهد. به‌عبارت دیگر با تنظیم یکی از این سه پارامتر باید تنظیم سایر پارامترها را نيز مد نظر قرار دهید. برای نمونه، اگر دیافراگم را تغییر می‌دهید باید سرعت شاتر یا ایزو را نيز تغییر دهید تا تعادل نوردهی برقرار باشد. در مد P، دوربین تنظیم دیافراگم و سرعت شاتر را به‌صورت خودکار انجام می‌دهد و شما امکان تنظیم ایزو را دارید. در مد S، دوربین فقط دیافراگم را به‌صورت خودکار تنظیم می‌كند و به شما امکان تنظیم سرعت شاتر و ایزو را می‌دهد كه به این مد تقدم شاتر می‌گویند (در بعضی از دوربینها اين حالت به نام Tv نشان داده می‌شود). در مد A یا Av که به تقدم دیافراگم معروف است، دوربین کنترل دیافراگم را به همراه ایزو در اختیار شما قرار داده و سرعت شاتر را خود تنظیم می‌كند. دوربینهای جدیدتر دارای مد ایزوي خودکار نیز هستند که در آن انتخاب ایزوی مناسب به عهده دوربین است. اما در مد دستی یا M تنظیم هر سه پارامتر به‌طور کامل در اختیار شما است، یعنی جایی که باید تجربه خود را محک بزنید. بنابراین هر چه بیشتر با این سه پارامتر آشنا باشیم، می‌توانیم تجربه لازم را سریع‌تر به دست آوريم.
دیافراگم (Aperture)
دیافراگم در لنز دوربین در نقش همان مردمک چشم عمل میکند. در حقيقت، میزان گشودگی دیافراگم تعیین‌کننده حجم نوری است که به سطح سنسور تابانده می‌شود. همانطور که مردمک چشم در نور شدید تنگ‌تر و در نور کم گشوده می‌شود تا انسان بهتر ببیند، دیافراگم دوربین نيز باید در نور شدید تنگ‌تر و در نور کم گشوده شود تا میزان مناسب نور به سنسور دوربین بتابد. تمامی دوربینهای SLR و بيشتر دوربینهای کامپکت به عکاس اجازه میدهند تا به صورت دستی اندازه دیافراگم را تنظیم کرده و از این طریق میزان نوری را که باید به سنسور بتابد، کنترل كنند. اندازه دیافراگم که F-Stop نامیده می‌شود، به‌صورت اعدادی مانند 4، 5.6، 8 و... نمایش داده می‌شود که میزان گشودگی دیافراگم را تعیین می‌كند، البته این اعداد کمی گمراه‌کننده هستند، چرا که اعداد بزرگتر به معنی دیافراگم بسته‌تر و اعداد کوچکتر به معنی دیافراگم بازتر هستند. به عبارت دیگر اعداد بزرگتر یعنی نوردهی کمتر و اعداد کوچکتر یعنی نوردهی بیشتر. این اعداد در حقیقت مخرج کسری هستند که صورت آن فاصله کانونی (Focal Length) است و حاصل آن قطر گشودگی دیافراگم را نشان می‌دهد. فاصله کانونی با f نمایش داده می‌شود و به همین دلیل اندازه دیافراگم به صورت f/4، f/5.6 و f/8 نوشته می‌شود. برای نمونه، در یک لنز با فاصله کانونی 85mm در دیافراگم f/2.8 قطر روزنه دیافراگم برابر با 36/30 میلیمتر است. فقط کافی است در فرمول به جای f مقدار آن را قرار دهیم (85/2.8=30.36). البته نگران نباشید، لازم نیست همیشه یک ماشین‌حساب همراهتان باشد تا اندازه قطر دیافراگم را محاسبه كنيد، این‌ها صرفاً اطلاعاتی برای پی بردن به منطق کار است، اما چیزی که حتماً لازم است بدانید، این است که تغییر یگ گام در اندازه دیافراگم به سمت دیافراگم بسته‌تر (فراموش نکنید منظور افزایش عدد دیافراگم است) باعث می‌شود میزان نوردهی به نصف میزان قبلی کاهش یابد. به‌عنوان مثال، هنگامي که دیافراگم را روی f/5.6 تنظیم می‌كنيد، حجم نوری که سنسور دریافت میکند نصف زمانی است که دیافراگم f/4 انتخاب شده (البته در فاصله کانونی یکسان) و به همین ترتیب براي افزایش یک گام در گشودگی دیافراگم، حجم نور دریافتی سنسور را دو برابر می‌كنيد. برای نمونه، میزان نوردهی در دیافراگم f/5.6 دو برابر دیافراگم f/8 است. مورد دیگری که لازم است به آن دقت کنید، این است که این میزان کاهش و افزایش در حجم نوردهی در گامهای اصلی دیافراگم اتفاق می‌افتد، برخی از دوربینها امکان تنظیم دیافراگم در فواصل میان دو گام اصلی را نيز فراهم می‌آورند. گامهای اصلی عبارتند از:
f/1.4 – f/2 – f/2.8 – f/4 – f/5.6 – f/8 – f/11 – f/16 – f/22 – f/32
البته مقادیر کوچکتر از 1.4 و بزرگتر از 32 نيز در برخی از لنزهای خاص وجود دارد. لنزهایی که دارای مقادیر بسیار باز دیافراگم مانند f/2، f/1.4 یا f/1 هستند، در اصطلاح لنز سریع نامیده می‌شوند.
سرعت شاتر (Shutter Speed)
برای مقایسه می‌توان شاتر را در حکم همان پلک چشم در نظر گرفت و سرعت شاتر همان سرعت پلک زدن است که میتواند کند یا سریع باشد (باز هم همان بازی با نور). در حقيقت، دیافراگم حجم نور دریافتی سنسور و سرعت شاتر مدت زمان نوردهی سنسور را تعیین می‌كند. هر چه شاتر سریع‌تر باز و بسته شود، نور کمتری به سنسور می‌تابد و هر چه سرعت شاتر کندتر باشد، زمان باز و بسته شدن شاتر طولانی‌تر می‌شود، در نتیجه سنسور مدت زمان بیشتری نور دریافت می‌كند. مانند تنظیم دیافراگم، بسیاری از دوربینها امکان تنظیم دستی سرعت شاتر را نيز در اختیارتان می‌گذارند. سرعت شاتر معمولاً کسری از ثانیه است و به صورت 1/250، 1/500 و... نمایش داده می‌شود. البته در بعضي موارد نیز تنها به شکل 250 و 500 نمایش داده می‌شود که در این صورت باز هم عدد بزرگتر، یعنی نور کمتر و عدد کوچکتر، یعنی نور بیشتر. اما بهتر است سرعت شاتر را با همان فرم کسری در نظر بگیریم تا ابهامی به وجود نیاید. اما چیزی که لازم است بدانیم این است که در اینجا نيز مانند دیافراگم، افزایش یک گام اصلی در سرعت شاتر یعنی کاهش میزان نوردهی به نصف و کاهش یک گام اصلی یعنی افزایش دو برابری میزان نوردهی. از ترکیب این دو قانون مربوط به دیافراگم و سرعت شاتر می‌توان به یک قانون کاربردی‌تر رسید و آن این است که افزایش یک گام اصلی سرعت شاتر معادل بستن یک گام اصلی دیافراگم است. به عبارت دیگر، اگر می‌خواهید تغییری در نوردهی عکس صورت نگیرد، برای هر گام که سرعت شاتر را افزایش می‌دهید یک گام دیافراگم را بازتر کنید. گامهای اصلی سرعت شاتر عبارتند از:
1 – 1/2 – 1/4 – 1/8 – 1/15 – 1/30 – 1/60 – 1/125 – 1/250 – 1/500 – 1/1000 – 1/2000 – 1/4000
البته بيشتر دوربینها سرعت شاتر کمتر یک ثانیه را نيز ارائه میدهند که برای نوردهی طولانی به‌کار می‌رود. همچنین برخی دوربینهای حرفه‌ای سرعتهای بالاتر از 1/4000 ثانیه را نيز در اختیار عکاس قرار میدهند كه در بعضي موارد كاربرد دارد (البته مقادیری نيز در میان گامهای اصلی قرار دارد). همچنین دوربینهای SLR دارای حالت خاصی از سرعت شاتر هستند که با Bulb یا B نمایش داده می‌شوند و در آن شاتر دوربین تا زمانی که انگشت عکاس روی دکمه شاتر قرار دارد، باز می‌ماند.
ایزو (ISO)
ایزو سومین بازیگر در عرصه بازی با نور است و بیانگر حساسیت سنسور دوربین به نور است. هر چه حساسیت سنسور بالاتر باشد سنسور توانایی جذب نورهای ضعیف‌تری را دارد. البته با افزایش ایزو میزان نویز تولیدشده در تصویر نيز افزایش می‌یابد، اما در حال حاضر با پیشرفت فناوري ساخت سنسور میزان نویز تولیدشده توسط آنها کاهش یافته است.
در مورد ایزو نيز قاعده افزایش یک گام معادل افزایش دو برابر میزان نوردهی و کاهش یک گام معادل کاهش نصف نوردهی برقرار است و بنابراین می‌توان از آن برای جبران نوردهی در جایی که تنظیمات دیافراگم و سرعت شاتر نتیجه مطلوب را فراهم نکند، استفاده کرد. برای نمونه، اگر حساسیت سنسور را روی ایزوي 200 تنظیم كنيد، سنسور دو برابر ایزوي 100 نور دریافت میکند. پس می‌توانید برای اجتناب از محو شدن تصویر، سرعت را یک گام افزایش دهید یا برای به‌دست آوردن عمق میدان بيشتر، دیافراگم را یک گام بسته‌تر كنيد. گامهای اصلی ایزو عبارتند از:
50 – 100 – 200 – 400 – 800 – 1600 – 3200 – 6400
همانطور که انتظار دارید، مقادیر دیگری از ایزو نیز در دوربینها وجود دارد، اما گامهای اصلی با ضریب دو اضافه می‌شوند. البته در مورد سرعت شاتر نیز گامهای اصلی با ضریب دو افزایش می‌یابند، اما در مورد دیافراگم چنین نیست و این ضریب تقریباً برابر با 1.4 است. برای برطرف شدن این ابهام باید بگویم، سرعت شاتر و ایزو هر دو پارامترهای خطی هستند، اما دیافراگم پارامتر سطحی است و برای محاسبه میزان افزایش مساحت روزنه دیافراگم باید از روش انتگرال‌گیری استفاده شود.
حال ممکن است این سؤال به وجود آید که چرا سه مکانیزم برای تنظیم نوردهی در دوربین وجود دارد؟ در پاسخ باید بگویم، سرعت شاتر در اصل کاربرد دیگری دارد و آن حذف حرکت سوژه یا ثبت حرکت سوژه در عکس است. برای نمونه، اگر می‌خواهید از حرکات ورزشی یا بازی کودکان عکاسی كنيد، لازم است سرعت شاتر را افزایش دهید تا دوربین قادر به ثبت حرکات سریع سوژه باشد و عکس محو نشده و در اصطلاح عکس فریز شود.
اما اگر نور محیط کم باشد، با افزایش سرعت شاتر نور کمتری به سنسور رسيده و عکس تیره می‌شود و اگر سرعت شاتر را کاهش دهید، حرکت سوژه در عکس به صورت محو ثبت می‌شود. در اینجاست که باید با گشودن دیافراگم نوردهی را جبران کنید. در مواردی که می‌خواهید به عمد اثر حرکت سوژه ثبت شود، باید از سرعت پایین شاتر استفاده کنید. برای نمونه، ثبت رد نور اتومبیل‌های در حال حرکت.
رابطه سرعت شاتر با فاصله کانونی نيز حکایت دیگری است، در سرعتهای شاتر پایین، کوچک‌ترین لرزش دوربین در لحظه ثبت عکس به محو شدن تصویر منجر می‌شود، این مسئله به خصوص در فواصل کانونی بلند بیشتر مشهود است. به‌عنوان یک قانون می‌توان سرعت شاتر مناسب برای هر فاصله کانونی را برای اجتناب از اثر لرزش دوربین سرعتی بزرگتر از عدد فاصله کانونی در نظر گرفت. برای نمونه، در فاصله 50mm سرعت شاتر مناسب 1/60 ثانیه و در فاصله 200mm سرعت شاتر مناسب 1/250 ثانیه است. البته فراموش نکنید برای محاسبات مربوط به فاصله کانونی ضریب برش (Crop Factor) دوربین خود را در نظر بگیرید. برای یادآوری باید بگویم، ضریب برش عددی است که بیانگر اختلاف اندازه سنسور دوربین به نسبت سنسور تمام کادر (Full Frame) است. به‌عنوان مثال، اگر دوربینی دارای ضریب برش 1.5 باشد، سرعت شاتر مناسب برای فاصله 50mm نزدیکترین سرعت به 75 است که احتمالاً 1/125 ثانیه است (50x1.5=75). دیافراگم وظیفه دیگری دارد و آن تغییر عمق میدان است. برای یادآوری باید بگویم که عمق میدان فاصله‌ای است در جلوی دوربین که در آن فاصله تمامی عناصر دارای وضوح کامل هستند. هر چه دیافراگم گشوده‌تر باشد، عمق میدان کمتر است و هر چه دیافراگم بسته‌تر باشد، عمق میدان بیشتر است.
حتی برای ایزو نيز وظیفه دیگری وجود دارد و آن ثبت جزئیات دقیقتر بافت سوژه است. در مقادیر بالای ایزو به دلیل حساسیت بالاي سنسور در جذب نور، امکان ثبت جزئیات جنس سوژه بیشتر است، اما همانطور که می‌دانید، افزایش ایزو به تولید نویز بیشتر در عکس منجر می‌شود. بنابراین شما می‌توانید با آگاهی از تأثیر هر یک از این سه پارامتر روی عکس، مناسب‌ترین تنظیم را روی دوربین خود انجام داده و عکسی حرفه‌ای بگیرید.
