كاشت و پرورش گياهان غير زينتي و زراعي

خصوصیات گیاهی: كتان از اولين گياهاني است كه اهلي شده و تاريخ كاشت آن به حدود 500 سال پيش در مصر مي رسد .

بزرك يا كتان با نام علمي Linum ustatissimum گياهي است يكساله از تيره كتان (Linaceae) كه بصورت بوته اي ايستاده رشد مي كند .

ريشه مستقيم بزرك و كتان نفوذ عمقي به داخل خاك نداشته و بيشتر در لايه فوقاني خاك پراكنده است .

ميوه بزرك و كتان بصورت كپسول يا غوزه كوچكي است .

سازگاری: بزرك و كتان محصولي است سرمادوست كه همانند گندم در بهار و نيز در پائيز ( بسته به سرماي زمستان ) كاشته مي شود . گياهچه سرماي زير صفر ( 4- تا 6- درجه سانتيگراد ) و بوته هاي استقرار يافته سرماي نسبتاً شديد ( تا 10- درجه سانتي گراد ) را بخوبي تحمل مي كند . اما گياه بعد از گلدهي به سرما حساس مي شود .

بزرک و کتان ماهیتا بلند روز می باشد.

کود شیمیایی: مقدار 45 الي 60 كيلوگرم ازت و 35 تا 45 كيلوگرم اكسيد فسفر براي هر هكتار زمين بزرك مناسب مي باشد .

توليد هر تن الياف به حدود 80 كيلوگرم ازت ، 70 كيلوگرم اكسيد پتاسيم و 40 كيلوگرم اكسيد فسفر نياز دارد .

تاریخ کاشت: تاريخ كاشت بزرك و كتان تحت تأثير دو عامل سرما و زمان توسعه علهاي هرز قرار دارد

کنترل علفهای هرز: كنترل علفهاي هرز بزرك و كتان با عمليات تهيه بستر ، تناوب زراعي با محصولات وجيني ، تراكم بالاي بوته و استفاده از علف كشها انجام مي شود . علف كشهائي مانند MCPA , Diallate , TCA , Diuron بصورت قبل از سبز شدن قابل استفاده است . علف كشهائي مانند DNOC , MCPA را مي توان براي كنترل علفهاي هرز مزرعه تا قبل از شروع رشد جوانه گلها استفاده نمود .

آفات و امراض: آفت اختصاصي بزرك با خسارت اقتصادي در ايران گزارش نشده است . از بيماريهاي مهم بزرك در ايران زنگ كتان است . عامل بيماري قارچي است به نام علمي Melampsora lini كه بخصوص در نواحي مرطوب خسارت زيادي وارد مي سازد . علائم اوليه بيماري بصورت لكه هاي نارنجي رنگي از اسپور قارچ بر روي ساقه ها ، برگها و گلها مي باش د. اين اسپورها توسط باد انتشار مي يابد . در اواخر فصل ، لكه هاي سياه رنگي در محل لكه هاي نارنجي پديدار مي شود . لكه هاي سياه در حقيقت اسپورهائي است كه همراه با بقاياي گياهي از سالي به سال ديگر انتقال مي يابد .

برداشت: بزرك را هنگامي برداشت مي كنند كه بيش از 75 درصد كپسولها رسيده باشد كپسول و دانه رسيده قهوه اي رنگ بوده و دانه در كپسول بحالت آزاد تكان مي خورد . بزرك را مي توان به كمباين غلات برداشت نمود .

خصوصیات گیاهی: كنف از گياهان ليفي است كه در نواحي گرم و مرطوب و اساساً براي استخراج فيبر نرم از پوست ساقه جهت تهيه اليافت كشت مي گردد ، هر چند كه دانه كنف نيز جهت روغن گيري قابل استفاده است .

كنف با نام علمي Hibiscus cannabinus L. گياهي است يكساله از تيره پنيرك (Malvaceae)

ميوه كنف بصورت كپسول است .

سازگاری: كنف از محصولات نواحي گرم و مرطوب است . به يخبندان حساب و به يك فصل رشد بدون يخبندان حداقل 200 روزه نياز دارد .

كنف ما هيتا گياهي كوتاه روز است ولي حساسيت آن به طول روز كمتر از لوبيا روغني است .

نياز كنف به آب زياد است .

كنف به شوري خاك نسبتاً مقاوم است .

تناوب زراعی: كنف از گياهاني است كه حاصلخيزي خاك را به شدت مورد استفاده قرار داده و خاك را ضعيف مي سازد .

از تناوبهاي مناسب كنف مي توان به تناوبهاي زير اشاره نمود :

شبدر ـ ذرت ـ كنف ـ آيش

شبدر ـ كنف ـ گندم

كنف ـ نخود يا لوبيا ـ ذرت يا برنج ـ آيش

کود شیمیایی: حدود 90 كيلو ازت ، 140 تا 180 كيلوگرم اكسيد فسفر و در صورت ضرورت 100 كيلوگرم اكسيد پتاسيم براي هر هكتار مناسب است . بهتر است ثلث تا نيمي از كل ازت را قبل از كاشت و بقيه را بصورت سرك و 1 تا 5/1 ماه بعد از سبز شدن به خاك داد .

تاریخ کاشت: حداقل حرارت براي جوانه زدن بذر كنف حدود 13 درجه سانتيگراد است .

عامل ديگري را كه مي بايستي در انتخاب تاريخ كاشت در نظر گرفت جلوگيري از برخورد تاريخ برداشت با هواي خشك در اول پائيز است .

آفات و امراض: آفتي اختصاصي براي كنف در ايران شناسائي نشده است . ولي بطور كلي آفات كنف با پنبه مشترك است .

خصوصیات گیاهی: نیشکر با نام علمی Saccharum Officinarum گیاه غول پیکری از تیره غلات (Gramineae) است که به صورت چند ساله برای برداشت ساقه حاوی قند آن تولید میشود . ساقه نیشکر دارای مغز است که قند در آن ذخیره می گردد ذخیره ساکارز بیشتر در قسمتهای مرکزی و پایین انجام می شود .

وجود عناصر معدی در شربت قند بر کریستاله شدن قند اثر نا مطلوب دارد .

سازگاری: نيشكر محصول مناطق حاره و نيمه حاره اي مي باشد . توليد نيشكر در آن نواحي كه ميانگين حرارت ماهيانه طي حداقل 8 ماه از سال حدود 20 درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد امكان پذير است ، مشروط بر آنكه در هيچ ماهي از سال يخبندان وجود نداشته باشد . حرارتهاي حدود 20 درجة سانتيگراد درخاك براي رشد ريشه ها مناسب است و حرارتهاي كمتر از اين مقدار موجب محدوديت رشد ريشه مي گردد . حرارتهاي كمتر از 5 درجه سانتيگراد نيز ممكن است به برگها آسيب رساند .

حساسيت نيشكر به كمبود نور شديد است و پنجه زدن آن به مقدار زيادي نور نياز دارد .

مقاومت نشكر به خشكي در بعضي ارقام زياد است . با اين حال ، نيشكر به بالا بودن رطوبت خاك و محدوديت زهكشي نيز چندان حساس نمي باشد . نيشكر به شوري خاك نسبتاً مقاوم مي باشد .

کود شیمیایی: نياز نيشكر به عناصر غذائي زياد است . هر تن ساقه نيشكر برداشتي موجب خروج 45/0 تا 9/0 كيلوگرم ازت و همين مقدار اكسيد فسفر ، 8/1 تا 5 كيلوگرم اكسيد پتاسيم و 45/ تا 8/1 كيلوگرم كلسيم از خاك مي گردد .

نيشكر در تمام خاكها نسبت به ازت واكنش نشان مي دهد . زمان دادن كود ازته ، مقدار ازت در خاك و اثر آن بر قند در نيشكر مشابه چغندر قند است .

عكس العمل نيشكر به كود فسفره به نوع خاك بستگي دارد . معمولاً مقدار 400 تا 500 كيلوگرم اكسيد فسفر را قبل از كاشت به خاك مي دهند . عكس العمل نيشكر به پتاسيم نيز به خصوصيات خاك بستگي دارد . كمبود پتاسيم منجر به پيدايش ساقه هاي لاغر و نرم مي گردد و درصد قند را كاهش مي دهد . استفاده از كود پتاسيم در نواحي جنوبي ايران ضروري بنظر نمي رسد ، بخصوص اينكه با سوزاندن برگها در جريان برداشت مقداري از پتاسيم مصرفي به خاك برگشت داده مي شود .

کنترل علفهای هرز: رقابت علفهاي هرز در اوايل دوره رشد نيشكر اهميت دارد .

علف كشهاي قبل از سبز شدن مانند آترا زين مي تواند علفهاي هرز را بين 4 تا 12 هفته پس از كاشت ( بسته به شرايط ) كنترل نمايد . پس از هر برداشت نيز مي توان اين علف كش را بين رديفها پاشيد .

آفات و امراض: كرم ساقه خوار نيشكر و سوسك نيشكر دو آفت مهم نيشكر در ايران بشمار مي رود .

خسارت كرم ساقه خوار نيشكر (sesamia nonagrioides) توسط لاروها انجام مي شود كه صورتي رنگ بوده و طول آنها به 30 تا 35 ميلي متر مي رسد . لاروها ابتدا از پانشيم غلاف برگ تغذيه كرده و سپس به داخل ساقه نيشكر وارد شده و از بافت داخلي تغذيه مي كند . و باين طريق موجب خشكيدن جوانه انتهايي ساقه مي گردد . ظاهراً پارازيت هاي طبيعي جمعيت اين آفت رادر حد غير اقتصادي نگهداشته و سمپاشي ضرورت ندارد .

سوسك نيشكر يا سوسك ذرت با نام علمي Pentodon iniota يكي از آفات عمومي محصولات زراعي است كه به نيشكر نيز حمله مي كند . اين سوسك حشره اي است به رنگ بور متمايل به سياه و طول 20 تا 24 ميلي متر كه به قلمه و اندامهاي زيرزميني نيشكر خسارت وارد مي سازد . حشره كامل و لارو آن هر دو از مغز قلمه و ساقه در زير خاك تغذيه مي كند . براي مبارزه با اين آفت مي بايستي بقاياي گياهي آلوده و علفهاي هرز را زا خاك خارج و جمع آوري نمود .

كنترل شيميايي با پاشيدن حشره كشها قبل از شخم و با استفاده از طعمه مسموم امكان پذير مي باشد .

بيماريهاي سياهك ، موزائيك و بوته ميري آوندي نيشكر بطور پراكنده و موضعي در روي بعضي ارقام نيشكر در خوزستان مشاهده گرديده اند ، ولي در حال حاضر اهميت اقتصادي آنها زياد نيست . استفاده از ارقام مقاوم مهمترين راه مبارزه با اين بيماريهاست .

برداشت: نيشكر با خنك شدن هوا در اوايل پائيز شروع به رسيدن مي كند و مقدار زيادي مواد قندي در آن ذخيره مي شود .

در ايران ابتدا مزرعه را آتش مي زنند تا برگها بسوزد .در صورتيكه برگها بخوبي نسوزد ، مي توان ابتدا برگها را با علف كش گراماكسون خشكانيد و 5 تا 9 روز بعد مزرعه را آتش زد براي سمپاشي مي توان از هواپيما استفاده كرد . پس از سوزانيدن برگها نسبت به بريدن ساقه ها از نزديكي سطح خاك اقدام نموده و قسمت فوقاني ساقه را كه قند كمي دارد قطع مي كنند ( حدود 20 تا 30 سانتي متر فوقاني كه ميانگره ها بخوبي تشكيل نشده اند ) . ساقه ها را روي تريلرها بار نموده و كارخانه مي برند .

موارد استفاده: ساقه تازه نيشكر داراي 90 درصد عصاره است كه حاوي 12 تا 17 درصد ساكرز مي باشد . از هر تن ساقه تازه نيشكر حدود 85 تا 110 كيلوگرم قند استخراج مي گردد .

ملاس و تفاله دو محصول جنبي نيشكر است . از ملاس براي تهيه الكل و نيز تغذيه دام استفاده مي شود . از تفاله در تهيه كاغذ ، مقواي ساختماني و پوشهاي ديگر استفاده مي گردد . تفاله مي تواند بعنوان بستر مرغ و دام نيز مصرف شود .

نیشکر خصوصیات گیاهی: نیشکر با نام علمی Saccharum Officinarum گیاه غول پیکری از تیره غلات (Gramineae) است که به صورت چند ساله برای برداشت ساقه حاوی قند آن تولید میشود . ساقه نیشکر دارای مغز است که قند در آن ذخیره می گردد ذخیره ساکارز بیشتر در قسمتهای مرکزی و پایین انجام می شود .

وجود عناصر معدی در شربت قند بر کریستاله شدن قند اثر نا مطلوب دارد .

سازگاری: نيشكر محصول مناطق حاره و نيمه حاره اي مي باشد . توليد نيشكر در آن نواحي كه ميانگين حرارت ماهيانه طي حداقل 8 ماه از سال حدود 20 درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد امكان پذير است ، مشروط بر آنكه در هيچ ماهي از سال يخبندان وجود نداشته باشد . حرارتهاي حدود 20 درجة سانتيگراد درخاك براي رشد ريشه ها مناسب است و حرارتهاي كمتر از اين مقدار موجب محدوديت رشد ريشه مي گردد . حرارتهاي كمتر از 5 درجه سانتيگراد نيز ممكن است به برگها آسيب رساند .

حساسيت نيشكر به كمبود نور شديد است و پنجه زدن آن به مقدار زيادي نور نياز دارد .

مقاومت نشكر به خشكي در بعضي ارقام زياد است . با اين حال ، نيشكر به بالا بودن رطوبت خاك و محدوديت زهكشي نيز چندان حساس نمي باشد . نيشكر به شوري خاك نسبتاً مقاوم مي باشد .

کود شیمیایی: نياز نيشكر به عناصر غذائي زياد است . هر تن ساقه نيشكر برداشتي موجب خروج 45/0 تا 9/0 كيلوگرم ازت و همين مقدار اكسيد فسفر ، 8/1 تا 5 كيلوگرم اكسيد پتاسيم و 45/ تا 8/1 كيلوگرم كلسيم از خاك مي گردد .

نيشكر در تمام خاكها نسبت به ازت واكنش نشان مي دهد . زمان دادن كود ازته ، مقدار ازت در خاك و اثر آن بر قند در نيشكر مشابه چغندر قند است .

عكس العمل نيشكر به كود فسفره به نوع خاك بستگي دارد . معمولاً مقدار 400 تا 500 كيلوگرم اكسيد فسفر را قبل از كاشت به خاك مي دهند . عكس العمل نيشكر به پتاسيم نيز به خصوصيات خاك بستگي دارد . كمبود پتاسيم منجر به پيدايش ساقه هاي لاغر و نرم مي گردد و درصد قند را كاهش مي دهد . استفاده از كود پتاسيم در نواحي جنوبي ايران ضروري بنظر نمي رسد ، بخصوص اينكه با سوزاندن برگها در جريان برداشت مقداري از پتاسيم مصرفي به خاك برگشت داده مي شود .

کنترل علفهای هرز: رقابت علفهاي هرز در اوايل دوره رشد نيشكر اهميت دارد .

علف كشهاي قبل از سبز شدن مانند آترا زين مي تواند علفهاي هرز را بين 4 تا 12 هفته پس از كاشت ( بسته به شرايط ) كنترل نمايد . پس از هر برداشت نيز مي توان اين علف كش را بين رديفها پاشيد .

آفات و امراض: كرم ساقه خوار نيشكر و سوسك نيشكر دو آفت مهم نيشكر در ايران بشمار مي رود .

خسارت كرم ساقه خوار نيشكر (sesamia nonagrioides) توسط لاروها انجام مي شود كه صورتي رنگ بوده و طول آنها به 30 تا 35 ميلي متر مي رسد . لاروها ابتدا از پانشيم غلاف برگ تغذيه كرده و سپس به داخل ساقه نيشكر وارد شده و از بافت داخلي تغذيه مي كند . و باين طريق موجب خشكيدن جوانه انتهايي ساقه مي گردد . ظاهراً پارازيت هاي طبيعي جمعيت اين آفت رادر حد غير اقتصادي نگهداشته و سمپاشي ضرورت ندارد .

سوسك نيشكر يا سوسك ذرت با نام علمي Pentodon iniota يكي از آفات عمومي محصولات زراعي است كه به نيشكر نيز حمله مي كند . اين سوسك حشره اي است به رنگ بور متمايل به سياه و طول 20 تا 24 ميلي متر كه به قلمه و اندامهاي زيرزميني نيشكر خسارت وارد مي سازد . حشره كامل و لارو آن هر دو از مغز قلمه و ساقه در زير خاك تغذيه مي كند . براي مبارزه با اين آفت مي بايستي بقاياي گياهي آلوده و علفهاي هرز را زا خاك خارج و جمع آوري نمود .

كنترل شيميايي با پاشيدن حشره كشها قبل از شخم و با استفاده از طعمه مسموم امكان پذير مي باشد .

بيماريهاي سياهك ، موزائيك و بوته ميري آوندي نيشكر بطور پراكنده و موضعي در روي بعضي ارقام نيشكر در خوزستان مشاهده گرديده اند ، ولي در حال حاضر اهميت اقتصادي آنها زياد نيست . استفاده از ارقام مقاوم مهمترين راه مبارزه با اين بيماريهاست .

برداشت: نيشكر با خنك شدن هوا در اوايل پائيز شروع به رسيدن مي كند و مقدار زيادي مواد قندي در آن ذخيره مي شود .

در ايران ابتدا مزرعه را آتش مي زنند تا برگها بسوزد .در صورتيكه برگها بخوبي نسوزد ، مي توان ابتدا برگها را با علف كش گراماكسون خشكانيد و 5 تا 9 روز بعد مزرعه را آتش زد براي سمپاشي مي توان از هواپيما استفاده كرد . پس از سوزانيدن برگها نسبت به بريدن ساقه ها از نزديكي سطح خاك اقدام نموده و قسمت فوقاني ساقه را كه قند كمي دارد قطع مي كنند ( حدود 20 تا 30 سانتي متر فوقاني كه ميانگره ها بخوبي تشكيل نشده اند ) . ساقه ها را روي تريلرها بار نموده و كارخانه مي برند .

موارد استفاده: ساقه تازه نيشكر داراي 90 درصد عصاره است كه حاوي 12 تا 17 درصد ساكرز مي باشد . از هر تن ساقه تازه نيشكر حدود 85 تا 110 كيلوگرم قند استخراج مي گردد .

ملاس و تفاله دو محصول جنبي نيشكر است . از ملاس براي تهيه الكل و نيز تغذيه دام استفاده مي شود . از تفاله در تهيه كاغذ ، مقواي ساختماني و پوشهاي ديگر استفاده مي گردد . تفاله مي تواند بعنوان بستر مرغ و دام نيز مصرف شود .

- در مناطق در مناطق مديترانه اي بعد از محصولات زمستانه غلات ، سيب زميني ، كلم مي توان زيره را كاشت . 2- خاكهاي قابل كشت زيره خاك رسي رسي شتي لومي رسي مي باشد . 3- بهترين زمان كاشت بين 18 آذرماه تا 10 ديماه مي باشد .قبل از كاشت زمين بايد كاملاً آماده باشد . علف كش سونالان يا تريفلان به ميزان lit/h5/2-2 به مدت 15-12 روز قبل از كاشت به خاك زده شود . كودهاي مورد نياز به صورت حيواني يا شيميايي است كه 15-10 براي حيواني و كود فسفاتر به ميزان 300-100 kg/h در موقع كاشت و كود ازته به ميزان kg/h 150-100 به صورت سرك در سه نقطه زيره در دمايc ْ‌8-6 جوانه مي زند . آبياري بعد از كاشت حتماً بايد به صورت سيفون باشد . 1تا 3 مرحله آبياري بسته به نوع بارندگي لازم دارد . بعد از كاشت ـ در فروردين در زمان گل كه اواسط ارديبهشت ميباشد . 4- آفات : شته سبز ، شته سياه، آگروتيس ، كرم غوزه: تريپس بيماري : بوته ميري كه شايع ترين نوع بيماري است . سوختگي زيره سبز ، سفيدك پودري بوته ميري : از اول فروردين تا اوايل ارديبهشت طوقه به رنگ قهوه اي درآمده و گياه كمي زرد و پژمرده مي شود و بوته به رنگ سبز خشك در مي آيد . آوندهاي گياه به رنگ قهوه اي ونكروز مي باشد . مبارزه بامحلول پاشي قارچ كشها سوختگي زيره : بروز لكه هاي قهوه اي مايل به قرمز به حالت زنگ زدگي از نوك برگ شروع و سپس بر روي ساقه هاي كوچك مشاهده ميشود مبارزه با محلول پاشي قارچ كشها به فاصله ده روز از هم . سفيدك پودري :لكه هاي سفيد در برگ و ساقه ها ، گياه ميوه نمي دهد ، محلول پاشي با قارچ كشها راه مبارزه است . اصولاً بيماريها در مرحله گلدهي ظاهر مي شود زيرا قبل از تشكيل گل گياه حساس نمي باشد . بيماريها در آب وهواي ابري و مرطوب تا حد زيادي پيشرفت مي كند ودر آب و هواي خشك اجازه تكثير ندارد . 5- ميزان بوته در هكتار 000/200/1 بوته مي باشد اگر قدرت جوانه زني بذر 90% باشد و وزن 1000 دانه سه گرم باشد مقدار بذر مصرفي در هكتار وزن استاندارد kg/h 4 = 3 × × 1,200,000

خصوصیات گیاهی: منداب بومي ايران كه از بلوچستان تا نواحي اطراف درياي خزر يافت مي شود از گونه Eruca sativa مي باشد . دو گو نه اس يكي B.napus يا كلزاي معمولي و ديگري B. compestris .

منداب ريشه مستقيم و توسعه يافته اي دارد كه به آن صفت مقاومت به خشكي مي دهد .

گلهاي سفيد يا زرد منداب با گل آذين خوشه اي در انتهاي ساقه ها مشاهده مي شود . لقاح بصورت دگرگشني انجام مي گيرد . ميوه منداب نيامي است .

سازگاری: منداب گياهي است سرما دوست و بلند روز كه همانند گندم داراي انواع پائيزه و بهاره است .

مقاومت منداب به خشكي تقريباً مشابه گندم بوده و توليد موفق آن در ديمكاري به حدود 400 ميلي متر آب نياز دارد . با اينحال به رطوبت زياد خاك نيز سازگاري ندارد .

توليد منداب در اغلب خاكها با اسيديته حدود خنثي امكان پذير است . منداب شوري متوسط خاك را بخوبي تحمل مي كند . بطور كلي ،‌قدرت توليدي منداب در خاكهاي فقير بيش از غلات است .

تاریخ کاشت: منداب مي تواند در حداقل حرارت 2 درجه سانتيگراد شروع به جوانه زدن نمايد .

تاريخ كاشت منداب در كشت پائيزه كمي قبل از گندم است .

آفات و امراض: مبارزه با اين حشره با يخ آب زمستانه براي از بين بردن تخمها در خاك و سمپاشي لاروها و حشرات بالغ با سموم فسفره يا كار با ماتها مي باشد .

برداشت: برداشت زماني است كه نيامها برنگ قهوه اي متمايل شده باشد .

موارد استفاده: روغن بعضي از انواع منداب داراي مقدار قابل توجهي ماده سمي اسيد اروسيك است.

تاريخچه

مسلماً اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارويي گياهان از زمان هاي بسيار دور به تدريج به دست آمده و سينه به سينه منتقل گشته است . بر طبق سنگ نوشته ها و شواهد ديگر به نظر مي رسد مصريان و چينيان در زمره اولين جمعيت هاي بشري بوده اند كه فراتر از 27 قرن قبل از ميلاد مسيح از گياهان به عنوان دارو استفاده مي كردند .

مردم يونان باستان خواص دارويي گياهان را به خوبي مي دانستند . بقراط حكيم بنيانگذار طب يونان قديم و شاگرد وي ارسطو براي استفاده از گياه در درمان بيماري ها ارزش زيادي قائل بودند . آنها علاوه بر استفاده از گياهان يونان از گياهان كشورهاي ديگر نيز استفاده مي كردند . بعد از اينان يكي از شاگردان ارسطو به نام تئوفراست مكتب درمان با گياه را بنيانگذاري كرد . يعني در درمان بيماري ها فقط از گياهان استفاده مي نمود. پس از آن ديوسكوريد در قرن اول ميلادي مجموعه اي از 600 گياه دارويي با ذكر خواص درماني هر يك را تهيه و به شكل كتابي درآورد كه اين كتاب بعدها سرآغاز بسياري از مطالعات علمي در زمينه گياهان مذكور گرديد بطوريكه مثلاً جالينوس پزشك معروف يوناني در كارهاي خود از كتاب ديوسكوريد استفاده كرد .

در قرون هشتم تا دهم ميلادي دانشمندان ايراني ، ابوعلي سينا ، محمد زكرياي رازي و ديگران به دانش درمان با گياه رونق زيادي دادند و كتابهاي چون قانون و الحادي را به رشته تحرير درآوردند . در قرن سيزدهم ابن بيطار مطالعات فراواني در مورد خواص دارويي گياهان انجام داد و خصوصيات بيش از 1400 گياه دارويي را در كتابي كه از خود به جاي گذاشته يادآور شد .

پيشرفت اروپائيان در استفاده از گياهان دارويي در قرن هفده و هجده ابعاد وسيعي يافت و از قرن نوزدهم كوشش هاي همه جانبه جهت استخراج مواد مؤثره از گياهان دارويي ، تعيين معيار معين براي تجويز و مصرف آن شروع شد . و اكنون با در دست داشتن نتايج آزمايش ها و تحقيقات بسيار با كمال اطمينان مي توان به تشريح علمي مزاياي موجود در مواد مؤثره گياهان دارويي در رابطه با انسان و حيوانات پرداخت.

جمع آوری و محصول برداری گياهان دارويی

نكات لازم در بهره برداري گياهان دارويي

تعداد گياهاني كه امروزه به عنوان گياه دارويي مورد استفاده قرار مي گيرد بسيار زياد است ولي تنها عده اي از اين گياهان در فارماكوپه ها و كتب دارويي به عنوان گونه دارويي يا افيسينال ( officinal) قلمداد مي شود و در بين اين تعداد تنها گياهاني كه داراي اثر درماني مهم هستند و يا مواد مؤثره خاصي دارند به علت مصارف زيادي كه دارند بطور انبوه پرورش داده مي شوند.

پرورش گونه هاي ديگر از اين گياهان كه دارويي نيستند، چون در طب عوام مورد توجه است معمول مي‌باشد .

بهره برداري از گياهان دارويي خودرو و همچنين پرورش آنها بايستي متناسب با ميزان احتياجات سالانه يك ناحيه صورت گيرد، زيرا اگر بيش از حد مورد نياز بهره برداري يا كشت شود، باعث مي شود به علت عدم مصرف در انبارها باقي بماند و در نتيجه غالب آنها كه حاوي اسانس مي باشند، خواص درماني خود را به خاطر از دست دادن اسانس از دست مي دهند و تنها مخارج بيهوده اي صرف تهيه آنها مي‌گردد.

بطور كلي در بهره برداري از گياهان خودرو اين نكات بايد مورد توجه قرار گيرد :

الف ـ مطابق قوانين حفظ محيط زيست از هر گونه گياهي بايد در هر منطقه تعداد قابل ملاحظه و مشخصي موجود باشد. يعني اگر تعداد پايه هاي يك گياه در ناحيه اي كم باشد با جمع آوري آن جز زيان نتيجه اي حاصل نخواهد شد و از گسترش آن جلوگيري خواهد شد.

ب ـ اگر مكان وسيع و مجهزي براي خشك كردن گياهان دارويي موجود نباشد هرگز نبايد اقدام به جمع آوري مقدار زيادي از گياهان گردد زيرا هميشه بعد از جمع آوري بايد مقدمات خشك كردن فراهم شود تا حداكثر استفاده را از گياهان به عمل آورد .

2 – بررسي و مطالعه گياهان منطقه بهره برداري

منظور از بررسي گياهان يك منطقه اين نيست كه تمامي گونه هاي گياهي موجود در آن ناحيه مورد مطالعه قرار بگيرد زيرا اين عمل مستلزم وقت زياد و دانش گياهشناسي است كه تنها از عهدة عده محدودي از گياهشناسان مجرب برمي آيد.

بنابراين اطلاعات گياهشناسي متخصصين مذكور بايد در حدي باشد كه تشخيص انواع دارويي از غير دارويي براي آنها ميسر باشد. در غير اينصورت ممكن است به جاي جمع آوري يك گونه دارويي گونه مشابه آن كه فاقد اثر درماني است يا حتي حاوي مواد سمي است جمع آوري شود

مواد متشكله اندامهاي يك گياه بسيار متفاوت است و تنها قسمتهاي بخصوصي از گياه براي تهيه دارو مورد استفاده قرار مي گيرد. بايد توجه داشت كه ميزان مواد مؤثر در اندامهاي گياه ثابت نيست و متناسب با كيفيت رشد گياه تغيير مي كند.. عوامل مهمي كه در ميزان مواد مؤثره و جمع آوري اندام دارويي مؤثر است عبارتند از:

1-3 ) زمان جمع آوري

جمع آوري گياهان دارويي در زماني كه گياه داراي حداكثر ميزان مواد مؤثره است بايد انجام گيرد زيرا ميزان مواد مؤثره گياه در طول سال و حتي در ساعات يك روز متغير است.

به عنوان مثال كورم سورنجان در پاييز فاقد مواد تلخ و عاري از كلشي سين است و در عوض داراي مقادير زيادي نشاسته مي باشد، در صورتي كه در فصل بهار و اوايل تابستان كورم گياه داراي مزه تلخ و حداكثر مقدار ماده مؤثره كلشي سين بوده و جهت رفع نقرس جمع آوري مي شود و يا در گياه بذر البنج ميزان آلكالوئيد آن در فصل زمستان كمتر از تابستان مي باشد و ميوه شوكران كه داراي 3 درصد آلكالوئيد كوني اين مي باشد كه در هنگام رسيدن ميوه مقدارآن به 1 درصد مي رسد.

در مورد اهميت ساعات مختلف روز در امر جمع آوري گياه، مي توان برگهاي گل انگشتانه را در نظر گرفت كه مقدار گليكوزيد آن در بعدازظهر بيشتر از صبح مي باشد و يا برگهاي بيد كه ميزان گليكوزيدهاي آن در روز بيشتر از ساعات شب مي باشد. مثال قابل توجه ديگر در مورد خانواده سيب زميني است كه ميزان آلكالوئيدهاي آنها در هنگام صبح بيش از بعدازظهر است.

نكته مهم در مورد گياهان اسانس دار اين است كه برداشت آنها بايد در صبح زود انجام گيرد يعني درست در زماني كه خورشيد از روي برگها شبنم ها را خشك مي‌كند چون در اين زمان ميزان اسانس بالا مي باشد. در صورتيكه در طي روز بر اثر نور خورشيد واكنش هاي شيميايي در گياه انجام مي گيرد و مقدار اسانس كم خواهد شد.

علاوه بر اين بايد سعي شود كه محصول برداري در يك روز صاف انجام گيرد

معمولاً به استثناي عده اي از گياهان كه محصول برداري آنها تابع شرايط خاصي مي باشد، بقيه اندام ها را در مواقع زير بهره برداري مي نمايند :

a ) ريشه

اندامهاي زيرزميني به خصوص ريشه و ريزوم ها را بطور كلي در اوخر پائيز (زمان استراحت گياه) محصول برداري مي نمايند. ولي بايد توجه داشت بهره برداري ريشه ها بر حسب گياه يكساله، دو ساله و چند ساله فرق مي‌كند:

ريشه و ريزوم گياهان يكساله : قبل از گل دادن گياه

ريشه و ريزوم گياهان دو ساله : بعد از پايان رشد و نمو سال اول (در پائيز و اواخر زمستان)

ريشه و ريزوم گياهان چند ساله يا دائمي هم در بهار قبل از رشد و نمو گياه و هم در پاييز بعد از پايان رشد و نمو گياه (در سال دوم به بعد)

در بهره برداري از ريشه گياهان همواره بايد توجه داشت كه انواع سخت و چوبي شده يا تيره رنگ و فاسد و توخالي جمع آوري نشود.

ريشه درختان و درختچه هاي دارويي را در پاييز يا زمستان از زمين خارج مي سازند.

معمولاً ريشه هايي كه پوست آنها مصرف دارويي دارد بايد زماني كه قسمت مركزي ريشه رشد كرده و سخت شده است بهره برداري شود. بعلاوه بايستي ريشه گياه در مرحله اي باشد كه پوست آن رشد قابل ملاحظه اي پيدا نموده باشد تا جداكردن آن از قسمت سخت و چوبي شده به راحتي مقدور گردد.

بنابراين اگر برداشت ريشه ها و ريزوم ها زودتر از موعد انجام گيرد ريشه ها و ريزوم ها، گوشتي و اسفنجي شكل بوده و در اثر خشك شدن به سرعت خرد شده و كيفيت خود را از دست مي دهند و اگر ديرتر جمع آوري شوند سخت و غير قابل استفاده خواهند شد.

b ) پوست

پوست گياهان دارويي را هم در بهار (قبل از شروع فعاليتهاي گياهي) و هم در پائيز برداشت مي‌كنند. معمولاً پوست ريشه و ساقه هاي نسبتاً مسن ارزش بيشتري دارند.

پوست ريشه و ساقه گياهان دارويي اگر داراي مواد رزيني باشد بايد در بهار (يعني هنگام شروع جريان شيره گياهي) از قسمت مياني (چوبي) جداسازي شوند.

C ) پياز

پيازها را در پائيز كمي پس از خاتمه گل دادن و ظاهر شدن ميوه جمع آوري مي‌نمايند.

d ) برگ

برگهاي گياهان علفي و يكساله را بايد خيلي زود و قبل از اينكه برگهاي آن پير شود چيد.

برگهاي گياهان دو ساله بايد در سال دوم برداشت شود.

بايد توجه كرد كه محصول برداري بايد در صبح و در هواي خشك و بدون شبنم انجام گيرد.

برگ درختان دارويي را از زمان ظاهر شدن گلها تا رسيدن كامل ميوه بايستي چيد.

برگ گياهان اسانس دار در زمان گل دادن چيده مي شود.

ساقه برگ دار گياهان علفي پس از رشد كامل برگها و كمي قبل از شكفته شدن گلها چيده مي‌شود.

برگهاي بدون اسانس در صورتيكه داراي پهنك و برگ باشند را كمي قبل از ظاهر شدن گلها مي‌چينند.

در مورد گياهاني كه در طول زمستان هم رشد مي‌كنند مي‌توان دو مرتبه محصول برداري كرد.

نكته مهم در مورد بعضي گياهان يكساله مثل ريحان و گاوزبان اينكه نبايد برگهاي آن را تا نزديك زمين محصول برداري نمود چون برگهاي پايين مجدداً رشد نموده لذا مي‌توان عمل محصول برداري را در طول تابستان چندين بار تكرار نمود.

e ) گل

قبل از باز شدن يعني در زمانيكه عمل آميزش در شرف انجام شدن است يا بلافاصله بعد از باز شدن در هنگام صبح بعد از تبخير شبنم چيده مي شود.

چند استثناء :

1 – بنفشه سه رنگ و بنفشه معطر بايد پس از شكفتن كامل گل و درشرايط خاص محصول برداري شود.

2 – در برخي گياهان مثل گل سرخ ، افسنطين ، انواع تمشك ، زالزالك به صورت غنچه يا شكفته برداشت مي شوند.

3 – سر شاخه گلدار برخي گياهان معطر و اسانس دار مثل آويشن، زوفا و ريحان وقتي گل در شرف شكفته شدن كامل مي باشد برداشت مي شود.

f ) ميوه

ميوه به دو صورت وجود دارد :

1 – آبدار : اگر به حالت تازه مصرف داشته باشد بايد بعد از رسيدن كامل برداشت شود.

2 – خشك : قبل از خارج شدن دانه برداشت مي شود.
و ميوه هاي اسانس دار (رازيانه ، انيسون ، زيره و …) بايد در پائيز به صورت كاملاً خشك برداشت شود به اينصورت كه سر شاخه ميوه دار را قطع كرده و بر روي پارچه تميزي تكان مي دهيم.

:.. ‏Ranunculus ficaria ..:

اين گياه به سبب قدرت درماني بيماري بواسير به نام علف بواسير شناخته شده است و حتي گياه پزشكان، امروزه نيز پماد و ضماد اين گياه را براي استعمال خارجي در درمان اين بيماري تجويز مي‌كنند .

زيستگاه طبيعي :
انجيرك يا علف بواسير گياهي بومي در اروپا، غرب آسيا و شمال آفريقا مي‌باشد و در مرغزارهاي مرطوب، در ميان بوته‌هاي پرچين و خار و بن‌دار، گودالها و نهرهاي آب به وفور يافت مي‌شود .

مشخصات ظاهري :
گياه با دوامي شبيه گل آلاله است برگهاي انجيرك سبز تيره براق هستند. گياه رد قسمتي كه از زمين بالا مي‌آيد، غلافدار و به شكل قلب است. از اوايل بهار گل‌هاي منفرد زرد رنگ ستاره‌اي شكل بر روي ساقه‌هاي بلند آن مي‌رويند. گل‌ها بين هشت تا ده گلبرگ دارند، اما آلاله تنها پنج گلبرگ دارد. گل‌ها پيش از بارش باران و يا در هواي ابري و مه‌آلود بسته مي‌شوند و در اثر گذشت زمان تغيير رنگ مي‌دهند و سفيد مي‌شوند .

این نوشته کوتاه، دربرگیرنده راهنمایی هایی درباره چگونگی انتخاب کودهای شیمیایی و رفع سردرگمی در اینباره می باشد.
نیتروژن ( Nitrogen (N - فسفر ( Phosphorus (P و(Potassium (K مواد غذایی یا مواد معدنی هستند که گیاهان برای رشد به مقدار زیادی احتیاج دارند. کودهای مصنوعی نیز بر این اساس معمولا ترکیبی هستند از این سه عنصرشیمیایی. البته باید یاد آور شد که گیاهان همچنین به مقدار زیادی کلسیم Calcium و گوگرد Sulphur احتیاج دارند ولی ازآنجا که این عناصر معمولا در خاک و یا در نمکی که در کود های مصنوعی بکار رفته موجود می باشند - به کاربرد این عناصر احتیاج چندانی نیست . چند نکته مهم قبل از اینکه به اصل مطلب بپردازیم:
به جز درختان میوه و گل های رز و گل های پرورشی- معمولا گیاهان با ساقه چوبی یا تنه چوبی کمتراز سبزیجات دربرابر مواد تقویتی واکنش نشان می دهند.
عنصر Nitrogen، مهمترین عامل رشد گیاهان است.
اکثر گیاهان قابل کشت و زراعت - مثل کلم - کدو - خیار-سیب زمینی و... به مقدار زیادی مواد تقویتی یا مواد معدنی احتیاج دارند.
مطالعه برچسب ها یا بسته محتویات کودهای شیمیایی بهترین راه برای انتخاب وتهیه آنهاست. محتوی کودهای شیمیایی همیشه به ترتیب و با نشانه های N% و P٪ و K٪ به روی ظرف و یا بسته کود نشان داده می شود. بطور نمونه 20:5:18 روی یک بسته کود بمعنی ۲۰٪ N و ۵٪ P و ۱۸٪ K می باشد. در بعضی از کشورها ممکن است که به جای P از P2O5 و به جای K از K2O استفاده شود.
سوال دیگر اینست که کدام کود شیمیایی می تواند برای کار ما مناسب باشد؟
جواب این سوال بستگی به دو عامل زیر دارد:
درصد مواد موجود معدنی در زمینی که ما می خواهیم آن را تقویت کنیم.
نوع گیاهی که ما می خواهیم پرورش داده یا کشت کنیم.
بطورمثال در بسیاری از مناطق خشک استرالیا - درصد زیادی پتاسیم در زمین موجود می باشد- بنابراین در این مناطق اصلا به K احتیاجی نیست و یا این نیاز خیلی محدود می باشد. برعکس در خیلی از مناطق استرالیا بطور طبیعی درصد کمی فسفر در زمین موجود است اما با توجه به اینکه سالیان دراز فسفر مصنوعی در این زمین ها بکار برده شده - ازنیاز شدید به فسفر نیز کاسته شده است. نکته مهم دیگر اینکه معمولا گیاهان به مقدار زیادی Nitrogen و به درصد نسبتا کمتری Potassium و به نسبت باز هم کمتری Phosphorus نیاز دارند. به بیانی دیگر مقدار مصرف N و P و K به نسبت ۵:۱:۴ می باشد.
و در آخر نکات زیر را بخاطر بسپاریم:
درخیلی از موارد استفاده از اکثر کودهای شیمیایی کم وبیش مفید و درست خواهد بود.
از مصرف زیاد P برای گیاهان حساس به فسفر بهتراست خودداری شود.
با اینکه گیاهانی که گل می دهند مقدار زیادی K مصرف می کنند- ولی افزایش درصد K در کود این گیاهان حتما به معنای افزایش بیشتر گل آنها نیست.
Nitrogen را هیچ وقت از یاد نبریم و درعین حال از زیاده روی در مصرف آن خودداری کنیم.