سنایی غزنوی

چون خاک باش در همه احوال بردبار
تا چون هوات بر همه کس قادری بود
چون آب نفع خویش به هر کس همی رسان
تا همچو آتشت ز جهان برتری بود

دور عالم جز به آخر نامدست از بهر آنک
هر زمان بر رادمردی سفله‌ای مهتر شود
آن نبینی آفتاب آنجا که خواهد شد فرو
سایه‌ی جوهر فزون ز اندازه‌ی جوهر شود

چون تو شدی پیر بلندی مجوی
کانکه ز تو زاد بلندان شود
روز نبینی چو به آخر رسد
سایه‌ی هر چیز دو چندان شود

زهی سزای محامد محمدبن خطیب
که خطبه‌ها همی از نام تو بیاراید
چنان ثنای تو در طبعها سرشت که مرغ
ز شاخسار همی بی‌ثبات نسراید
ز دور نه فلک و چار طبع و هفت اختر
به هر دو گیتی یک تن چو تو برون ناید
کسی که راوی آثار و سیرت تو بود
بسان طوطی گویی شکر همی خاید
شنیدمی که همی در نواحی قصدار
ستاره از تف او در هوا بپالاید
شنیدمی که ز نا ایمنی در آن کشور
ستاره بر فلک از بیم روی ننماید
کنون ز فر تو پر کبوتر از گرمی
نسوزد ار فلک شمس را بپیماید
کنون شدست بد انسان ز عدل و حشمت تو
که گرد باد همی پر کاه نرباید
چو ایزد و ملک و خواجه نیکخواه تواند
بلا و حادثه بر درگه تو کی پاید
نه دامن شب تیره زمانه بنوردد
چو دور چرخ گریبان صبح بگشاید
درین دو روزه جهان این عنا نمودت ازان
که تا ترا به صبوری زمانه بستاید
ز نکبتی که درین چند روز چرخ نمود
بدان نبود که جانت ز رنج بگزاید
مرادش آنکه به اعدا نمود جاه ترا
که زهر قاتل جان ترا نفرساید
چه نوش زهر بخوردی بدان امید و طمع
که تا روان تو زین رنجها برآساید
تو اژدهایی در جنگ و این ندانستی
که اژدها را زهر کشنده نگزاید
چو جوهر فلک از تست روشن و عالی
ز آسیای فلک جوهر تو کی ساید
ز دود زنگ ز روح تو زهر در عالم
که دید زهری کو زنگ روح بزداید
چو زهر خوردی و زنده شدی بدانکه همی
زمانه را چو تو آزادمرد می‌باید
یقین شناس که از بعد ازین دهان اجل
به جان پاک تو تا روز حشر نالاید
چنان بپخت همه کارهات زهر که هیچ
به پیش شاه کسی از تو خام ندراید

ای برادر زکی بمرد و بشد
تا یکی به ز ما قرین جوید
تا ز آب حیات آن عالم
تن و جان از عدم فرو شوید
من ز غم مرده‌ام که کی بود او
باز از آنجا به سوی من پوید
پس تو گویی که مرثیت گویش
زنده را مرده مرثیت گوید

ای دریغا که روز برنایی
عهد بشکست و جاودانه نماند
از زمانه غرض جوانی بود
لیک از گردش زمانه نماند
آب معشوق را زمانه بریخت
و آتش عشق را زبانه نماند
ای سنایی دل از جهان برکن
بر کس این دور جاودانه نماند

این جهان بر مثال مرداریست
کرکسان گرد او هزار هزار
این مر آن را همی زند مخلب آ
ن مر این را همی زند منقار
آخرالامر برپرند همه
وز همه باز ماند این مردار

ز جمله نعمت دنیا چو تندرستی نیست
درست گرددت این چون بپرسی از بیمار
به کارت اندر چون نادرستیی بینی
چو تن درست بود هیچ دل شکسته مدار

مردمان یک چند از تقوا و دین راندند کار
زین پس اندر عهد ما نه پود ماندست و نه تار
این دو چون بگذشت باز آزرم و دین آمد شعار
گر منازع خواهی ای مهدی فرود آی از حصار
باز یک چندی به رغبت بود و رهبت بود کار
ور متابع خواهی ای دجال یک ره سر بر آر
در شهر مرد نیست ز من نابکارتر
مادر پسر نزاد ز من خاکسارتر
مغ با مغان به طوع ز من راست‌گوی تر
سگ با سگان به طبع ز من سازگارتر
از مغ هزار بار منم زشت کیش‌تر
وز سگ هزار بار منم زشت کارتر
هر چند دانم این به یقین کز همه جهان
کس راز حال من نبود کارزارتر

لب روح الله ست یا دم صور
خانگاه محمد منصور
که ز درس و کتاب و دارو هست
از سه سو دین و جان و تن را سور
زین بنا ایمن از دو چیز سه چیز
تن و جان و دل از قبور و فتور
تعبیه در صدای هر خم اوست
لحن داوود با ادای زبور
از تحلیش تیره چهره‌ی تیر
وز تجلیش طیره توده‌ی طور
در تن ار علتی‌ست اینجا خواه
حب مرطوب و شربت محرور
در دل ار شبهتیست اینجا خوان
لوح محفوظ و دفتر مسطور
کتب اینجاست ای دل طالب
دارو اینجاست ای تن رنجور
عیسی اینجاست ای هوای عفن
خضر اینجاست ای سراب غرور
پس ازین زین ستانه خواهد بود
دولت و رحمت و قصور و حبور
صفت و صورتش گه ادراک
برتر از گوش روح و دیده‌ی حور
چون بدو چشم نیک درنرسد
چونش گویم که چشم بد ز تو دور
مجد او داشت مر سنایی را
در نثای سنای خود معذور

اگر چون زر نخواهی روی عاشق
منه بر گردن چون سیم سنگور
جهان از زشت قوادان تهی شد
که حمال فقع باید همی حور

ای سنایی به گرد حران گرد
تا بیابی ز جود ایشان چیز
نزد نادیدگان و نااهلان
کی بود بذل و همت و تمییز
کودک خرد بی‌خرد بدهد
زر سی دانه را به نیم مویز
بی‌نوا سوی بی‌سخا نشوی
غر نگردد به گرد آلت حیز

گوهر روح بود خواجه وزیر
لیک محبوس مانده در تن خویش
چون تنش روح گشت تیز چنو
باز پرید سوی معدن خویش

بابا ، همه ی اینا رو میشد تو یه پست هم دادها !! :دی

گر مقصر شدم به خدمت تو
بد مکن بر رهی کمانی خویش
بهترین خدمتست آنکه رهی
دور دارد ز تو گرانی خویش

ز تو ای چرخ نیلی رنگ دارم
هزاران سان عنا و درد جامع
نه تنها از تو بل کز هر چه جز تست
به من بر هست همچون سیف قاطع
مرا زان مرد نشناسی تو زنهار
که گردم از تو اندر راه راجع
طمع چون بگسلم از خلق از تو
مرا خوا یار باش و خوا منازع
چو بی‌طمعی و آزادی گزیدم
دلم بیزار گشت از حرص و قانع
بر آزادمردان و کریمان
گرانتر نیست کس از مرد طامع
ازین یاران چون ماران باطن
خلاف یکدگر همچون طبایع
بسان نسر طایر راست باشد
به پیش و پس بسان نسر واقع
عدو بسیار کس کو هر کسی را
نماند حقتعالی هیچ ضایع
چو عیسی را عدو بسیار شد زود
ببرد ایزد ورا در چرخ رابع
خسیسان را چرا اکرام کردیم
بخیلان را چرا کردیم صانع
همیشه خاک بر فرق کسی باد
که نشناسد بدی را از بدایع
حذر کن ای سنایی تو از اینها
ترا باری ندانم چیست مانع
ببر زین ناکسان و دیگران گیر
«کثیرالناس ارض الله واسع»

ثنا گفتیم ما مر خواجه‌ای را
که نشناسد مقفا را ز مردف
عطارد در اسد بادش همیشه
یکی مقلوب و آن دیگر مصحف

گفت بر دوخته مرا شعری
خواجه خیاطی از سر فرهنگ
معنی او چو ریسمان باریک
قافیت همچو چشم سوزن تنگ

طلوع مهر سعادت به ساحت اقبال
ظهور ماه معالی بر آسمان جلال
نتیجه‌ی کرم و مردمی و فضل و هنر
طلیعه‌ی اثر لطف ایزد متعال
خجسته باد و همایون مبارک و میمون
به سعد طالع و بخت جوان و نیکوفال

تو مرا از نسب و جان و خرد خویش منی
من از آمیزش این چار گهر خویش توام
تو همه روزه بیاراسته چون دین منی
من همه ساله برهنه شده چون کیش توام
پیش من حسن همانست که تو پیش منی
نزد تو عیب چنانست که من پیش توام

هر چند در میان دو گویم زمین و چرخ
لیک این دو گوی را به یک اندیشه پهنه‌ام
در دیده‌ی سخای تو پوشیده مانده‌ام
زان پیش تو چو نور دو چشمت برهنه‌ام

آن حور روح فش را بر عقل جلوه کردم
و آن شربها که دادی بر یاد تو بخوردم
یاقوت نفس کشتم زان گوهر شریفت
کازاد کرد چون عقل از چرخ لاژوردم
گردم به باد ساری گردی همی ولیکن
باران تو بیامد بنشاند جمله گردم
گفتی جواب خواهم شرط کرم نبود این

بگذاشتی چو فردان در زیر خویش فردم
گر قطعه خوش نیامد معذور دار زیرا
هم تو عجول مردی هم من ملول مردم
من توبه کرده بودم زین هرزه‌ها ولیکن
چون حکم تو بدیدم زین توبه توبه کردم

زشت همی گویی هر ساعتم
رو تو همی گویی که من نستهم
روی نکوی تو چکار آیدم
شاعرم ای دوست نه من کان دهم

چو بر قناعت ازین گونه دسترس دارم
چرا ازین و از آن خویشتن ز پس دارم
خدای داند کز هر چه جز خدای بود
ازو طمع چو ندارم گرش به کس دارم

ای پیشرو هر چه نکوییست جمالت

وی دور شده آفت نقصان ز کمالت


ای مردمک دیدهٔ ما بندهٔ چشمت

وی خاک پسندیدهٔ ما چاکر خالت


غم خوردنم امروز حرامست چو باده

کز بخت به من داد زمانه به حلالت


ای بلبل گوینده وای کبک خرامان

می خور که ز می باد همیشه پر و بالت


زهره به نشاط آید چون یافت سماعت

خورشید به رشک آید چون دید جمالت


شکر چدن آید خرد و جان ز ره گوش

چون در سخن آید لب چون پسته مقالت


دل زان تو شد چست به بر زان که درین دل

یا زحمت ما گنجد یا نقش خیالت


هر روز دگرگونه زند شاخ درین دل

این بلعجبی بین که برآورده نهالت


جان نیز به شکرانه به نزد تو فرستم

خود کار دو صد جان بکند بوی وصالت


پیوند تو ما را ز کف فقر نجاتست

گویی که مزاج گهرست آب خیالت


ای یوسف مصری که شد از یوسف غزنین

چون صورت پاکیزهٔ تو صورت حالت


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

  محتوای مخفی: ادامه 

در ده می اسوده که امروز برآنیم

کاسباب خرد را به می از پیش برانیم


زانگونه می صرف که چون یک دو سه خوردیم

در چشم خود از بی‌خبری هیچ نمانیم


با کام خرد کام نگنجد به میانه

بی کام خرد کام خود امروز برانیم


آنجا برسانیم خرد را که از آنجا

گر سوی خود آییم به خود راه ندانیم


از پند تو ای خواجه چه سودست چو ما را

هر نقش که نقاش ازل کرد همانیم


تا آن خورد اندوه که از دوست بماندست

ما در بر معشوق به اندوه چه مانیم


گر میل کند جنس سوی جنس به گوهر

پس باده جوان آر که ما نیز جوانیم


در علم جان آب عنب دان غذی ما

نی ما چو تو در هر دو جهان در غم نانیم


مست‌ست جهان از پی تقدیر همیشه

ما مست عصیریم که فرزند جهانیم


از بهر سماع و می آسوده نه اکنون

دیریست که مولای مغنی و مغانیم


نی نی که شدستیم ز بس جود و لطافت

مولای تو ای خواجه که احرار جهانیم


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

ترکان پریوش به دو رخ همچو نگارند

وز ناز به باده چو گل و سرو ببارند


سرمایهٔ عیشند چو بر جام برآیند

پیرایهٔ نازند چو در خدمت یارند


ترکان سپاهی و فروزنده سپاهند

حوران حصاری و گشاینده حصارند


از چشمهٔ پیکان به کمان آب برانند

در آتش شمشیر به صف دود برارند


زنگار ز مس بگذرد و زنگ ز آهن

ز آن تیر و سنان از مس و آهن بگذارند


از چین و ختا و ختن و کاشغر آیند

از تبت و یغما و زخر خیز و تتارند


المنةلله تعالی که ازیشان

در لشکر سلطان عجم بیست هزارند


بهرامشه مسعود آن شاه که او را

شاهان جهان باج ده و ساو گذارند


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

بی کوشش اجرام هنر کرد منیرش

بی گردش ایام خرد کرد خطیرش


گر ملک خرد ملک امیر تن او شد

نشگفت که تایید الاهیست وزیرش


بر چرخ عجب نیست گر از روی تفاخر

ناهید مغنی شود و تیر دبیرش


آن کز اثر کینهٔ او با دم سردست

هرگز نکند ز آتش خود گرم اثیرش


آنکو به بقای تن او شاد نباشد

ادبار فنا هم به بقا کرد ز حیرش


بخشد غرض خلق بدانگونه که گویی

صاحب خبر آز و نیازست ضمیرش


در قلزم اگر بنگرد از دیدهٔ همت

از روی بزرگی نشمارد به غدیرش


از شرم همه خوی شدم آن روز چو دریا

کامد خرد و گفت که دریاست نظیرش


این بی خردی بین که خرد کرد ولیکن

دانم که هوا کرد به ناگاه اسیرش


اکنون سوی عذر آمد و اسلام پذیرفت

یارب به دروغی که خرد گفت مگیرش


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

آن خواجه که در قالب اقبال روان اوست

نزد عقلا تحفهٔ اسرار نهان اوست


پیداست به رادی و نهان از کرم خویش

در عالم پیدایی پیدا و نهان اوست


در محفل پیران و جوانان به لطافت

با تجربت پیر و به اقبال جوان اوست


وقت نظر و عقل به تعلیم مهان را

چون نرگس و سوسن همه تن چشم و زبان اوست


آن مرد که باشد گه بخشایش و بخشش

سوی همگان سود و سوی خویش زیان اوست


آن کس که نداند که جهان بر چه نمودست

در عاجل امروز نمودار جنان اوست


از گوهر او نور همی گیرد خورشید

چون به نگری پس مدد مایهٔ کان اوست


یک روز گرانجان و سبکسار نبودست

آنکس که مر او را سبک انگاشت گران اوست


در مجلس عشرت ز لطیفی و ظریفی

خورشید شکر پاش و مه مشک فشان اوست


از لطف چنانست که گر هیچ خرد را

پرسند که جان کیست خرد گوید جان اوست


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

ای باز پسین زادهٔ مصنوع نخستین

در بخشش و بخشایش و در دانش و در دین


محروم چنانست حسودت که گه خشم

بر وی نکند هیچ کسی جود به نفرین


گر طمع کند بوی خوش از باد صبا هیچ

هم باد صبا پرده شود پیش ریاحین


چون دست تو می‌سود عجب نیست که با جان

شاهی شود از فر تو زین جاه تو فرزین


آن قوم که بودند پراکنده‌تر از نعش

گشتند فراهم ز سخای تو چو پروین


اصلی‌ست سخای تو بر آن گونه که هرگز

نه کم شود از سایل و نه بیش ز تحسین


در چشم سر و دیدهٔ سر مر همگان را

باطنت به گل ماند و ظاهرت به نسرین


هرگز تو برابر نبوی ظاهر و باطن

با آنکه همی نقش نگارد صنم چین


پیدا و نهانش چو نگارد به حقیقت

پیداش چو گل باشد و پنهانش چو سرگین


در عقد محاسب چو ببینی دل و کونش

دل عقد نود باشد و کون عقد ثلاثین


چست ست علوم و از درت ای حیدر ثانی

ختم‌ست سخا بر کفت ای حاتم غزنین


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

ای دولت کلی ز مکان تو ممکن

وی حکمت جز وی ز بیان تو مبین


با روی تو تابنده نه ماهست و نه خورشید

با خوی تو آزاد نه سروست و نه سوسن


از دست قضا گردن او شد چو گریبان

کو پای تو بگرفت گه آز چو دامن


بر سیم و زر از دست و دلت داغ به کتابه ست

کازاد بمانی به گه مکرمت از «لن»


از همت عالیت سزد در همه وقتی

پای تو سر اوج زحل را شده گرزن


بدگوی تو گر زان که بدت خواند خدایش

داغیش نهد ز آتش و طوقیش به گردن


بی داغ تو و طوق تو بدگوی ترا هست

جانش ز تنش منهزم و سرش ز گردن


شد خاطر تو پاسخ منصوبهٔ شطرنج

شد فکرت تو حاصل آرایش معدن


ای جان به فدایت که ببردی تو ز ما جان

ای تن به فدایت که بر آیی ز در تن


گر باد و بروتم بجز از خاک در تست

چون شانه تو خود سبلت و ریشم همه بر کن


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

ای مدحت تو نامهٔ ایمان عطایی

وی طالع تو قبلهٔ احسان خدایی


بوم از بر بام تو نپرد که نه با خود

از لطف تو همراه کند فر همایی


گفتمت یکی شعر دو هفته به سه ماهه

از تقویت حسی و نطقی و نمایی


دارم طمع از جود تو هر چند نیرزد

پیراهن و دستار و زبرپوش و دو تایی


نطق از تو لطف خواهد و نامی ز تو نعمت

حس از تو بها خواهد و ما از تو بهایی


از صدر تو باید که من آراسته زایم

نشگفت ز خورشید و مه آراسته زایی


تو داده شعاری به من و یافته شعری

آن یافته جاویدی و این داده فنایی


دانی که امیر سخنم خاصه به مدحت

میری چکند پیش تو با دلق گدایی


من لفج پر از باد ازین کوی بدان کوی

وز خلعت تو نزد همه شکر سرایی


آوازه در افتاد به هر جا که به یک شعر

امروز چنین داد فلانی به سنایی


او یافته از دولت و از عون و بزرگیت

از رنج و غم و محنت و ادبار رهایی


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

چشم تو ز بس حور چو بتخانهٔ چین باد

وز خشم تو در ابروی بدخواه تو چین باد


چونان که تو در دایرهٔ چرخ نگینی

بر چشمهٔ خور نام تو چون نقش نگین باد


در عشق فنا واعظ عقل تو خرد باد

در راه بقا قبلهٔ جان تو یقین باد


در مجلس دین گوش دلت پند شنو باد

در عالم جان چشم دلت نادره‌بین باد


آن دل که به اقبال تو چون جان نبود شاد

اندر رحم قالب ادبار جنین باد


روی تو گه رای سوی گوهر نارست

چشم تو گه چشم سوی مرکز طین باد


خلق تو به نور کرم و لطف و تواضع

چون آتش و چون باد و چو آب و چو زمین باد


هر زاده که دم جز به رضای تو برآورد

آن دم که نخستین بودش بازپسین باد


در عالم جان و خرد آثار بزرگی

چون گوهر خورشید جهانتاب مبین باد


این شعر که در مدح تو امروز بخواندم

حقا که چنین بود و چنانست و چنین باد


آن نیست مگر خواجهٔ ما تاجی ابوبکر
ایزد نگهش دارد از هر بد و هر مکر

ای کوکب عالی درج، وصلت حرامست و حرج

ای رکن طاعت همچو حج، الصبر مفتاح الفرج


تا کی بود رازم نهفت، غم، خانهٔ صبرم برفت

لقمان چنین در صبر گفت، الصبر مفتاح الفرج


تا کی کشم بیداد من، تا کی کنم فریاد من

روزی بیابم داد من، الصبر مفتاح الفرج


ایوب با چندین بلا، کاندر بلا شد مبتلا

پیوسته این بودش دعا، الصبر مفتاح الفرج


یعقوب کز هجر پسر چندین بالش آمد بسر

قولش همی بد سر به سر الصبر مفتاح الفرج


یوسف که اندر چاه شد کام دل بدخواه شد

از چاه سوی جاه شد الصبر مفتاح الفرج


وامق به عذرا چون رسید عروه به عفرا چون رسید

اسعد به اسما چون رسید الصبر مفتاح الفرج


تا جانم از تو خسته شد تا دل به مهرت بسته شد

گفتار من پیوسته شد الصبر مفتاح الفرج


از توبه دل آزرده‌ام چون تن کناغی کرده‌ام

از پیش دل آورده‌ام الصبر مفتاح الفرج


دردم که باشد در جهان باغم نماند جاودان

روزی سرآید اندهان الصبر مفتاح الفرج


پند سنایی گوش کن غم چون رسد رو نوش کن

چون شادی آید هوش کن الصبر مفتاح الفرج

ای قوم ازین سرای حوادث گذر کنید

خیزید و سوی عالم علوی سفر کنید


یک سر بپر همت ازین دامگاه دیو

چون مرغ بر پریده مقر بر قمر کنید


تا کی ز بهر تربیت جسم تیره‌روی

جان را هبا کنید و خرد را هدر کنید


جانی کمال یافته در پردهٔ شما

وانگه شما حدیث تن مختصر کنید


عیسا نشسته پیش شما و آنگه از هوس

دلتان دهد که بندگی سم خر کنید


تا کی مشام و کام و لب و چشم و گوش را

هر روز شاهراه دگر شور و شر کنید


بر بام هفتمین فلک بر شوید اگر

یک لحظه قصد بستن این پنج در کنید


مالی که پایمال عزیزان حضرتست

آن را همی ز حرص چرا تاج سر کنید


خواهید تا شوید پذیرای در لطف

خود را به سان جزع و صدف کور و کر کنید


این روحهای پاک درین توده‌های خاک

تا کی چنین چو اهل سقر مستقر کنید


از حال آن سرای جلال از زبان حال

واماندگان حرص و حسد را خبر کنید


ورنه ز آسمان خرد آفتاب‌وار

این خاک را به مرتبه یاقوت و زر کنید


دیریست تا سپیدهٔ محشر همی دمد

ای زنده زادگان سر ازین خاک برکنید


در خاک لعل زر شده هرگز ندیده‌اید

در گور این جوان گرامی نظر کنید


خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین

  محتوای مخفی: ادامه 

میری که تا بر اهل معانی امیر بود

ز ایمانش تاج بود وز عقلش سریر بود


رایش نه رای بود که صدر سپهر بود

رویش نه روی بود که بدر منیر بود


با خصم اعتقاد زبانش چو تیغ بود

در راه اجتهاد گمانش چو تیر بود


نفسش چو فعل عقل معانی نمای بود

طبعش چو ذات نفس معانی‌پذیر بود


در قبض و بسط لطف سیاست به راه دین

چون مرکز محیط و هوای اثیر بود


در شرع چون بنفشه دو تا بود و راست رو

در عقل چون شکوفه جوان بود و پیر بود


بازوی خصم پیش زبان چو خنجرش

بی زور چون به برج کمان جرم تیر بود


در حل و عقد نکته در حد شرع و شعر

آنجای اوقلیدس و اینجا جریر بود


یک چند اگر ز جور زمین در گزند بود

یک روز اگر ز دور زمان در زحیر بود


زین جا غریب رفت گر آنجا قریب بود

زین جا اسیر رفت گر آنجا امیر بود


اندر طویل احمقئی بود از آن سبب

عمرش چو دست و چو امل او قصیر بود


برشد بر آن شجر که به بستان غیب بود

شد سوی آن ثمر که به جوی ضمیر بود


بی کام او زمانه و با کام او زمین

بستان سیر بود نه پستان شیر بود


از دست خود زمانه مر او را به مکر و فن

لوزینه داد لیک درون سوش سیر بود


خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین

از نکبت زمانه و حال و محال او

تا چند گویم ای مه دی ماه و حال او


خود در کمال چرخ نه بس آب و روشنیست

ای خاک تیره بر سر چرخ و کمال او


خون فنا بریخته کو ریخت خون او

دست عدم شکسته که او کند بال او


بی برگ ماند دین چو فرو ریخت شاخ او

بی میوه گشت جان چو نهان شد جمال او


خو با کمال او و شریفا کلام او

سختا فراق او و عزیزا وصال او


غبنا و اندها ز وثاق و وثیق او

دردا و حسرتا ز فراق جمال او


تا زنده بود قابل دین بود شخص او

چون رفت گشت قابل ایمان خیال او


بنوشت بر صحیفهٔ روز از سواد شب

مسرع‌ترین دبیر فلک یک مجال او


چون دید کین سرای نیرزد به نیم جو

زان چون خران عصر نشد در جوال او


عین محمدیش الف‌دار شد به اصل

این جا بماند میم و ح و میم و دال او


در عالم نجات خرامید و باز رست

از ننگ نفس ناطقه و قیل و قال او


آزاد گشته روح لطیفش چو عاشقان

از عقل و قال او وز افلاک و حال او


تنها شدن ازین هم تن‌ها چه غم چو هست

با روح او چو حور نشسته خصال او


چرخ ار فرو شکست صدف را فرو شکست

او را چو دست بر گهر لایزال او


خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین

ای بنیت تو طعمهٔ صرف زمان شده

وی تربت تو سرمهٔ چشم روان شده


ای در سرای کسب خرامیده مردوار

از هفت خوان گذشته و در هشت خوان شده


از بی امل شدنت هنر بی عمل شده

وز بی روان شدنت روان بی زبان شده


از جور خیل آتش و آب و هوا و خاک

تیغت نیام گشته و تیرت کمان شده


مویت چو مورد بود کنون نسترن شده

رویت چو لاله بود کنون زعفران شده


در پیش فر سایهٔ حکم آمده به عشق

او را همای خوانده و خود استخوان شده


ای پار اثیر بوده و امسال اثر شده

وی دی بهار بوده و اکنون خزان شده


ای جسم جان‌پذیر تو خوش خوش ز روی لطف

هنجار جان گرفته و چون جان نهان شده


و آنگه ز بالکانهٔ روحانیان چو دل

جای روان بدیده و با دل روان شده


ای بوده حبس در قفس طبع وز خرد

ناگه قفس شکسته و زی آشیان شده


جان را چو شمع افسر سر کرده و چو شمع

تن را بخورده جانت و بر آسمان شده


بی منت سوال گمانت یقین شده

بی زحمت خیال جنانت جنان شده


از رتبت و جلالت و از مجد و از سنا

روحت چنانکه عقل نداند چنان شده


هر مشکلی که بوده ترا در سرای عشق

بی طمطراق عقل فضولی عیان شده


خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین

ای بر نخورده بخت تو از روزگار خویش

برده به زیر خاک رخ چون نگار خویش


ای کبک خوش خرام به بستان شرع و دین

باز قضات کرده بناگه شکار خویش


در شاهراه حکم الاهی به دست عجز

ببریده پای و کنده سر اختیار خویش


ای شاخ نو شکفته که از بیم چشم بد

ناگه نهاده در شکم خاک بار خویش


ای گلبن روان پدر ناگه از برم

گل برده و بمانده درین دیده خار خویش


زان دیدهٔ چو نرگس از خون گلی شده

بنگر یکی برین پدر سوگوار خویش


تا در میان ماتم خود بینی آن رخش

پر خاک و خون شده چو لب آبدار خویش


تا بر کنار گور خودش بینی از جزع

از خاک گور فرق سرش چون عذار خویش


کی نان و آب خودش خورد آن مادری که او

در خاک ره نهد چو تو سرو از کنار خویش


دیریست تا ز سوگ تو اندر سوم فلک

بنهاد زهره بر بط و چنگ از جوار خویش


دیریست تا ز مرگ تو در عالم قضا

گشت زمانه گشت پشیمان ز کار خویش


چرخ از میان خاک چو بیند جمال تو

شرم آیدش ز گردش ز نهار خوار خویش


ای باد کرده عمر خود از دست چشم بد

و آتش زده ز مرگ خود اندر تبار خویش


کرده سفر بجای مقیمان و پس به ما

داده فراق و حسرت و غم یادگار خویش


آزاد باش تا ز همه رنج خوش بوی

کازاد رفته‌ای به سوی کردگار خویش


خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت، سیف المناظرین

ای تیر آسمان ز کمان چون خمیده‌ای

وی زهرهٔ زمین ز طرب چون رمیده‌ای


مانا که گوهری ز کف تو نهان شدست

پشت از برای جستن آن را خمیده‌ای


از ظلمتت آنکه چشم تو دید ای ضیاء دین

دانم که مثل آن ز کسی کم شنیده‌ای


یارب که تا چه دید دلت آن زمان که تو

جان داده آن ظریف جهان را به دیده‌ای


گر بی‌رخ پسر سر جان و جهانت نیست

نشگفت از آنکه پسر از سر بریده‌ای


گر دلت خون شود چه شود کان بزرگ را

در خردگی به خون جگر پروریده‌ای


بر مرگ آن جوان‌تر و تازه از خدای

فضلی بزرگ دان که چنین آرمیده‌ای


دانی که تا چه شاخ بر آتش نهاده‌ای

دانی که تا چه روی به خاک آوریده‌ای


دانی که در کفن چه عزیزی نهفته‌ای

دانی که در لحد چه شهی خوابنیده‌ای


صبرت دهاد ایزد و خود صابری از آنک

ز ایزد بلای جان به دو عالم خریده‌ای


زین درد غافلند همه کس چو مار، گر

تو زار نال زان که تو کژدم گزیده‌ای


ور گه گهی ز دست درافتی شگفت نیست

زین کافریدگار نه‌ای آفریده‌ای


ای بر پسر گزیده رضای ملک پسر

احسنت و شاد باش، که نیکو گزیده‌ای


زین پس بکن حدیث پسر چون خلیل‌وار

او را به پیش حضرت جلت کشیده‌ای


خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین

ای کودک زیبا سلب سیمین بر و بیجاده لب
سرمایه‌ی ناز و طرب حوران ز رشکت در تعب
زلف و رخت چون روز و شب زان زلفکان بلعجب
افگنده در شور و شغب جان و دل عشاق را
زیبا نگار نازنین رخ چون گل و بر یاسمین
پاکیزه چون حور معین پیرایه‌ی خلد برین
بادا بر املاق آفرین کاید چو تو زان حور عین
فخرست بر ما چین و چین از بهر تو املاق را
عیار یار دلبری با غمزه و جان دلبری
کردی ز جانم دل بری زان چشمکان عبهری
در سحر همچون ساحری سنگین دل و سیمین‌بری
دارم فزون ای سعتری در دل دو صد مرزاق را
داری تو ای سرو روان بر لاله و بر ارغوان
از مشک و عنبر صولجان از عشقت ای حور جنان
گشتم قضیب خیزران سرندر جان و جهان
چندین چه داری در غمان مر عاشق مشتاق را
از هجرت ای چون ماه و خور کردی مرا بی‌خواب و خور
بسته دل و خسته جگر لب خشک دارم دیده تر
عهدی که کردی ای پسر با من تو ای جان پدر
زنهار بر جانم مخور مشکن تو آن میثاق را

حادثه‌ی چرخ بین فایده‌ی روزگار
سیر ز انجم شناس حکم ز پروردگار
نیز نباشد مدام هست چو بر ما گذار
حسرت امشب چو دوش محنت فردا چو دی
اسب قناعت بتاز پیش سپاه قدر
عدل خداوند را ساز ز فضلش سپر
یافه‌مگوی و مبین از فلک این خیر و شر
سایق علم‌ست این منتهی و مبتدی
حال فلک را مجوی سیر ملک را مگوی
سلک جواهی مگیر بر ره معنی بپوی
نادره شعری بگوی حسن سعادت بجوی
نزد ظریفی خرام چون حسن اسعدی
آنکه ز الماس عقل در معانی بسفت
سوسن اقبال و بخت در چمن او شکفت
عقل چون آن حال دید در سر با خود بگفت
دیر زیاد آنکه شد در ره من مهتدی
حاجت عقل اندرو گشت روا ای عجب
ساخت هم از بهر خویش از دل و طبعش سلب
نزد همه کس سخنش گشت روا زین سبب
عقلش چون مقتداست طبع ورا مقتدی
او سبب عز دهر یافته از بخت خویش
ساخته بر اوج چرخ همت او تخت خویش
عالم علوی کشد خاطر او رخت خویش
دیده مجال سخن در وطن مفردی
خط سخنهای خوب یافت ز گنج کلام
بحر معانی گرفت همت طبعش تمام
نزدش باز آمد او کرد چو آنجا مقام
گویی بر اوج ساخت جایگه عابدی
آفت ادبار و نحس کرد ز پیشش رحیل
سعد نجوم فلک جست مر او را دلیل
عاجز او شد حسود دشمن او شد دلیل
دید چو در دولتش قاعده‌ی سرمدی
حد و کمال دو چیز خاطر و آن همتش
ساحت آن عرش گشت مسکین این فکرتش
نیست عجب کز فلک از قبل رفعتش
نازد بر همتش حاسد آن حاسدی
ای شده اشکال شعر از دل و طبعت بیان
ساخته از عقل و فضل بر تن و جان قهرمان
عین سعادت چو گشت طبع ترا ترجمان
دیوانها ساز زود ز آن همم فرقدی

المستغات ای ساربان چون کار من آمد به جان
تعجیل کم کن یک زمان در رفتن آن دلستان
نور دل و شمع بیان ماه کش و سرو روان
از من جدا شد ناگهان بر من جهان شد چون قفس
ای چون فلک با من به کین بی مهر و رحم و شرم و دین
آزار من کمتر گزین آخر مکن با من چنین
عالم به عیش اندر ببین تا مر ترا گردد یقین
کاندر همه روی زمین مسکین‌تر از من نیست کس
آرام جان من مبر عیشم مکن زیر و زبر
در زاری کارم نگر چون داری از حالم خبر
رحمی بکن زان پیشتر کاید جهان بر من به سر
بگذار تا در رهگذر با تو برآرم یک نفس
دایم ز حسن آن صنم چون چشم او بختم دژم
چون زلف او پشتم به خم دل پر ز تف رخ پر ز نم
اندوه بیش آرام کم پالوده صبر افزوده غم
از دست این چندین ستم یارب مرا فریاد رس
چون بست محمل بر هیون از شهر شد ناگه برون
من پیش او از حد برون خونابه راندم از جفون
کردم همه ره لاله‌گون گفتم که آن دلبر کنون
چون بسته بیند ره ز خون باشد که گردد باز پس
هر روز برخیزم همی در خلق بگریزم همی
با هجر بستیزم همی شوری برانگیزم همی
رنگی برآمیزم همی می در قدح ریزم همی
در باده آویزم همی کاندهگسارم باده بس

آتش عشق بتی برد آبروی دین ما

سجدهٔ سوداییان برداشت از آیین ما


لن ترانی نقش کرد از نار بر اطراف روی

لاابالی داغ کرد از کبر بر تمکین ما


شربت عشقش هنی کردست بر ما عیش تلخ

مایهٔ مهرش عطا دادست ما را کین ما


یک جهان شیرین شدند از عشق او فرهاد او

او ز ناگه شد ز بخت نیک ما شیرین ما


خط شبرنگش معطر کرد مغز عقل را

لعل خوش رنگش چو گوهر کرد حجلهٔ دین ما


آن گهرهائی که بر وی بست مشاطهٔ مزاج

لولو لالاست قسم چشم عالم بین ما


لابد این زیبد نثار فرق ما کز راه دین

هم به ساعت کرد کفر عاشقان تلقین ما


می در افکند از طریق عاشقی در رطل و جام

کرد گرد پای مستان جهان بالین ما


آتش می درزد اندر عالم زهد و صلاح

لشکرش را غارتی بر ساخت ز اسب و زین ما


مجلسی برخاست زینسان پس به پیش ننگ و نام

ضرب کرد آخر شعار جنبش و تسکین ما


عشق خوبان این چنین باشد نه مه داند نه سال
هر کجا عشق آمد آنجا نه خرد ماند نه مال

  محتوای مخفی: ادامه 

آبروی ما فراق ماهرویی باد کرد

حسن او ما را ز بند عشق خویش آزاد کرد


لعل رخسار از برای آن شدم کز بهر ما

یاد او بر مسند اقبال ما را یاد کرد


رای هجران از پی آن کرد تا از گفتگوی

وقت ما را چون نهاد حسن خویش آباد کرد


یار کرد از ناز عین عشق را با غین غم

تا بدین یک مصلحت کو دید ما را شاد کرد


سنگ بر قندیل ما زد تا به هنگام صلاح

جان ما را از خرد عریان مادر زاد کرد


نعمتی بود آنکه ما را دوست ناگه زین بلا

در جهان روز کوری حجره‌ای بنیاد کرد


جوهر خودکامگی زینگونه از ما یافت کام

دولت بیدولتی زینگونه با ما داد کرد


مهرش اندر شهر ما را پاکبازی چست کرد

عشقش اندر دهر ما را جانفروشی راد کرد


این نه بس ما را ز عشقش کز پی یک حقشناس

لحن او در بلخ ما را شاعری استاد کرد


لفظ بر ما خلعتی بخشید بهر چاکری

یادگار عمر خواجه بصره و بغداد کرد


آفتاب شرق و غرب آن سرور نیکو نهاد
کز جمال روی خوب او بود مه را جمال

شمسهٔ دنیا و شمس دین ز تاثیرش منیر

آنکه چون شمسش نیابی در همه عالم نظیر


روی او دل را چنان چون پیر را در دست قوت

لفظ او جان را چنان چون طفل را در کام شیر


عز او خواهد ز ایزد مرغ از آن سازد نوا

مدح او راند به کاغذ کلک از آن دارد صریر


عون او عیش پدر را چون روان دارد هنی

وعظ او جان جهان را چون خرد دارد خطیر


تیغ و خشمش چون به زخم آید جهان گردد جدید

لطف و حلمش چون به کار آید حجر گردد حریر


شاد گشت از مهر او زان بینی آب اندر بحار

یار شد با کین او زان یابی آتش در اثیر


رای را در وقت کوشش چشم بخشد شاخ شاخ

مال را در وقت بخشش دل چشاند خیر خیر


فاضلان را از عطا عمر کهنشان کرد نو

حاسدان را از عنا عمر جوانشان کرد پیر


الف دارد جان برو زان ذات جان دارد قرار

مهر دارد دل برو زان چشم دل باشد قریر


لاف ما از چاکریش این بس که اندر هیچ وقت

دشمنش را کس علی هرگز نخواند بی‌صفیر


نیک وقت از نام او شد صبح و شام و روز و شب
نیک بخت از عمر او شد حین و وقت و ماه و سال

یاد او از عمر شیرین‌تر کند ایام را

بخت او ز آغاز او خالی کند فرجام را


مهتر راه شریعت اوست کاکنون چون سراج

نور او روشن همی دارد ره همنام را


تیغ خشمش تا به خون لعل دشمن یافت راه

مایهٔ خونی نماند اندر جگر ضرغام را


ضبط کرد احکام دین چندان که زو تا روز حشر

حاصل آمد با بقای او بقا احکام را


یک خصال از وی به غزنین عقل بر من کرد یاد

من چنان گشتم که در من ره نماند آرام را


آمدم ز آن بیش دیدم خلق و رفق و حلم او

دولتی مردم اگر یابم ز جودش کام را


لاله یاقوتین برآرد فر او بر طرف که

تا که او که را نماید لعل گوهر فام را


سایهٔ او روز کوشش خاره گرداند چو موم

همت او روز بخشش صبح بخشد شام را


لاف عز و چاکری او میزند هر جا جهان

اینت اقبال تمام از چاکریش ایام را


مایهٔ فضلش به دست آورد تیر چرخ را

رایت رایش شکست آرد کمان سام را


زآنکه بر چرخ چهارم بهر خدمت آفتاب
پیش روی همچو بدرش پشت خم آمد هلال

فر او گاه وزیدن گر به سنگ آرد نسیم

یک سخندان را ز یک معطی نه زر باید نه سیم


خیر ازو زینت همی سازد چو اجسام از لباس

فضل از او قوت همی گیرد چو ارواح از نسیم


روی او در چشم ما همچون به دور اندر صدور

یاد او در شعر ما همچون کلیم اندر گلیم


آب حلمش در گران رفتن بگرید بر فرات

آتش خشمش ز کم سوزی بخندد بر جحیم


لعنت دینست گوش بدسگالش را نصیب

لعبت چینست چشم نیکخواهش را ندیم


سیم بخشد شاعران را همتش بی‌گفتگوی

دوست دارد زایران را سیرتش بی‌ترس و بیم


نور داد از جود او تا عکس بر گیتی فکند

جور چون دین شد غریب و بخل چون در شد یتیم


تافته هرگز نبینی میم و را و دال را

یک زمان در چاکریش از بهر دال و را و میم


شاید ار بر جان او لرزان شود هر شیخ و شاب

کاسمان هرگز نیارد بر زمین چون او کریم


چون دلش را در سلامت دین ز دلها یافت پیش

نیز یک دل را نخواهد جز دل ما را سلیم


آنچنان دل دارد اندر بر که نبود هرگزش
نه به کسب مال میل و نه ز کار دین ملال

ای همیشه بوده راه دین احمد را قوام

همچنان چون پیش ازین ملک ملکشه را نظام


عفو تو خط درکشد هر جا که بیند یک خطا

اسم تو گردن نهد آنجا که بیند یک تمام


آسیای فتنه فرق دشمنت را کرد آس

روزگار پخته کار حاسدت را کرد خام


لوح قسمت را ز نقش سیرتت بفزود جاه

ابر طوفان را ز بذل وافرت کم گشت نام


دوستان خاص ما را از تو هست اسباب قوت

عامیان شهر ما را از تو هست انعام عام


یافه‌گویان را ز راه لطف بدهی آب و نان

مهرجویان را ز روی جودسازی کار و کام


جود چون دست تو بیند پوشد از حیرت لباس

یمن چون پای تو گیرد یابد از دولت مقام


نکتهٔ یک دانشت را مشتری سازد کلاه

وعدهٔ یک بخششت را آسمان باشد غلام


وقت بار اصفیا رضوان که پیش آید ترا

لفظش این باشد که: پیش آی ای امام بن امام


رو که چرخ پیر نیز از بهر نفع عام و خاص

یک جوان هرگز چو تو بیرون نیارد والسلام


در دها و در سخا و در حیا و در وفا
در جمال و در کمال و در مقال و در خصال

ای چو گل در باغ دین خشبوی و نورانی جمال

لفظ تو چون حاسدت بشنید شد چون لاله لال


لشکر خلق تو تا آورد سوی خلق رخ

یمن در اسم صبا شد یسر در نام شمال


همتت را در نیابد گر فلک گردد بساط

فکرتت را برنتابد گر جهان گیرد سوال


دیر پاید ز ایران را با نوالت کار و بار

یافه باشد شاعران را بی‌قبولت قیل و قال


تا ذکاء سیرتت فارغ شد از محو صفات

آفتاب دولتت بیرون شد از خط زوال


ا زجمال نام تو نشگفت اگر از مهر باز

سیم بد زرین شود از میم و حاء و میم و دال


لعنتت بر دشمنان چون وام باشد بر گدا

همتت بر حاسدان چون سنگ باشد بر سفال


یافتی علمی چو نفس ذات کلی بی‌کران

اینت علمی بی‌نهایت وینت فضلی با کمال


از تو بگریزد خطا چونان که درویش از نیاز

در تو آویزد عطا چونان که عاشق در وصال


لعل رخسار از پی آنی که آب روی تو

گوهرت را از سواد سود شست و میل مال


لاجرم هر جا که دست زر فشانت روی داد
بخل بربندد نقاب و حرص بگشاید جمال

دل نگیرد بوی ایمان تا نباشد آن تو

لب نیاید بوی جنت تا نیابد خوان تو


وقتها آنروز خوش گردد که بخرامی به درس

یک جهان در گیرد از یک لفظ در باران تو


لون دشمن همچو زر گردد به غزنین چون به بلخ

لولو شکر نثار جان کند مرجان تو


تیرگی هرگز نبیند جانش از گرد فنا

آنکه روشن دیده گشت از گرد شادروان تو


یافه از کین تو ماند جرم چرخ و جسم ماه

روشن از مهر تو باشد جسم ما چون جان تو


نجم دینی لیکن از مهر تو بر چارم سپهر

مهر چون ماه نوست از غیرت دربان تو


تا قیامت ماند باقی زان که اندر مدحتت

دفتر از جان ساختست امروز مدحت خوان تو


ای محمد خلق یوسف خلقت اندر صدر تو

حسن خلقت کرد چون ما چرخ را ز احسان تو


جام احسان تو تا گردان شد اندر وقت تو

مست احسان تو و خوان تواند اخوان تو


این شرفمان در دو گیتی بس که ناگاهان طمع

یافت ما را در غریبی یک زمان مهمان تو


هم کنون بینی که آوازه درافتد در جهان
کان فلان را از در بهمان گشن شد پر و بال

لوح انعام تو خواند هر چه در عالم نبیل

داغ احسان تو دارد هر که در گیتی اصیل


فهمهای زیر کان کندست با تو گاه علم

گفتهای قایلان سستست بی تو گاه قیل


رخ که گرد سم اسبت یافت گردد مقتدا

لب که بوی مدح خلقت یافت گردد سلسبیل


یافت عز دین کسی کز خاک پایت شد عزیز

یافت ذل تن کسی کز رشک دستت شد ذلیل


قاعدهٔ کارت محمدوار باشد خلق خوب

آیت مدحت همی بر سدره خواند جبرییل


یک جمال از جودت و صد فرق خاکی بر مراد

یک شراب از لطفت و صد ربع مسکون پر غلیل


نعمت دنیا نباشد چون تو بخشی مستعار

راحت کلی نباشد گر تو گویی مستحیل


آفت دوران ز سعی دولتت یابد رفات

عرصهٔ گردون به چشم همتت باشد قلیل


بد سگالت را ز تاثیر قضا از درد زخم

یافت چشمش رود نیل و گشت جسمش کان نیل


وقتهای روشنت را هست بی‌طمعی قرین

وعده‌های صادقت را هست بی‌صبری دلیل


اینهمه حشمت ز یک تاثیر صبح بخت تست
باش تا خورشید جاهت را فزون گردد جلال

ای که تا طبع سنایی نامهٔ مدحت بخواند

لولو مدح ترا بر ساحت گردون نشاند


لب نهال قوت جانداشت گویی آن زمان

کانچه گوش از لب همی بگرفت بر جانها فشاند


مادحان را بس تو نیکو دار کز بهر کرم

نیز در عالم فلک را چون تو فرزندی نماند


فتح باب جودت اندر خشکسال آز و طمع

موج احسان ترا بر مرکز کیوان رساند


اینک از بهر چنین نامی سنایی را ز شهر

روز نیک و طبع خوب و بخت خوش سوی تو راند


خواند اینک لاجرم شعری که از روی شگفت

آسمان اندر شمار ساحران نامش براند


رحمتی کن تا نگوید دشمنی کاندر دلش

عقل را بر تارک اندیشه بی‌حکمت نشاند


محنت و راحت همی در حضرتت بازند نرد

من چنان دانم که محنت چون همه مردان نماند


حرص آن معنی که تا در حضرت غزنین و بلخ

ابتدا جامهٔ تو پوشد کابتدا مدح تو خواند


این چنین شعری تراکاول ز روی فال گفت
فالش از خلعت نکو گردان که نیکت باد فال

دیده را دایم ضیا از نور دیدار تو باد

لعل را پیوسته از عکس رخسار تو باد


بوی عنبر همتک اخلاق خوشبوی تو شد

بار شکر همره الفاظ در بار تو باد


نعمت گیتی بهر وقتی چو نیکودار تست

رحمت ایزد بهر حالی نگهدار تو باد


مشتری را سعد کلی از نثار نظم تست

آسمان را قدر کلی هم ز گفتار تو باد


حفظ ایزد سال و مه بر ساقهٔ کام تو باد

عون گردون روز و شب در کوکبهٔ کار تو باد


مسند اقبال دنیای برون از ملک دین

هر چه افسردار دارد زیر افسار تو باد


در غریبی از برای پادشاهی نام و ننگ

بر سر و فرق سنایی تاج و دستار تو باد


جان او از این قبل پیوسته اندر روز و شب

آرزوی حضرت عالی و دیدار تو باد


عقل او زان پس برای شکر چندین موهبت

نقش بند نام نیک و خلق و کردار تو باد


لعبت چین را حیات از لطف گفتار تو بود

هیئت دین را بقا از خیر بسیار تو باد


یار دنیا نیستی پس بهر دین در آخرت

احمد مرسل شفیع و فضل حق یار تو باد


دولت و اقبال دنیایی و دینی را مدام
تا قیامت با تو بادا اتفاق و اتصال

گر شاخ بدسگال آرایش بستان شود
هم وی اصل چشم زخم ملک تابستان شود
از کمال هیچ چیزی نیست شادی عقل را
زان که کامل بهر آن شد چیز تا نقصان شود
شاخها از میوه‌ها گر گشت چون بی زه کمان
غم مخور ماهی دگر چون تیر بی‌پیکان شود
چون چنان شد بر فلک خورشید کز نیروی فعل
بیم آن باشد که شیر بیشه زو بریان شود
دل ز نور و نار او آن وقت مگسل بهر آنک
سخته بخشد نار و نور آنگه که در میزان شود
دشتها عریان همی گردند ز اسباب بهشت
تا همی شمع روان زی خوشه‌ی گردان شود
گر به سوی خوشه آدم وار خورشید آمدست
از چه معنی شاخ چون آدم همی عریان شود
تا به سامان بود بستان شاخ در وی ننگریست
چون همی هنگام آن آمد که بی‌سامان شود
از برای آنکه تا پرده‌ش ندرد باد مهر
هر زمان بر صحن او از شاخ زر باران شود
شاخ پنداری بدان ریزد همی بی طمع زر
تا چو ایرانشه مگر آرایش بستان شود
تا در ایران خواجه باید خواجه ایران شاه باد
حکم او چون آسمان بر اهل ایران شاه باد

ای سنایی بگذر از جان در پناه تن مباش

چون فرشته یار داری جفت اهریمن مباش


همچو شانه بستهٔ هر تارهٔ مویی مشو

همچو آیینه درون تاری برون روشن مباش


هر زمان از قیل و قال هر کسی از جا مشو

گر زمانه همچو سندان شد تو چون ارزن مباش


همچو طوطی هر زمانی صدرهٔ دیبا مپوش

پیش ناکس همچو قمری طوق در گردن مباش


گر سر نیکی نداری پایت از بدها بکش

تاج را گر زر نباشی بند را آهن مباش


پیش دانگانه همه سر چشم چون سوزن مشو

بندهٔ هر بنده نام آزاد چون سوسن مباش


عاشق جانی به گرد حجرهٔ جانان مگرد

با جعل خو کرده‌ای رو، طالب گلشن مباش


صحبت آن سینه خواهی نرم شو همچون حریر

طاقت پیکان نداری سخت چون جوشن مباش


مکمن قرآن به جز صدر مکین الدین مدان

تا همی ممکن شود جز در پی ممکن مباش


سید آل نظیری آن امام راستین
پیشوای راستان صاحب کلام راستین

  محتوای مخفی: ادامه 

ای دل اندر راه عشق عاشقی هشیار باش

عقل را یکسو نه و مر یار خود را یار باش


چند گویی از قلندر وز طریق و رسم او

یا حدیث او فرونه یا قلندروار باش


یا بسان بلبل و قمری همه گفتار شو

یا چنان چون باز و شاهین سر به سر کردار باش


یا بیا کن دل ز خون چون نار و نفع خلق شو

ورنه رخ را رنگ ده بی نفع چون گلنار باش


گرت خوی شیر و زور پیل و سهم مار نیست

همچو مور و پشه و روباه کم آزار باش


ور همی خواهی که دو عالم مسلم باشدت

یک زمان بر وفق صاحب عور و صاحب عار باش


با صفای دل چه اندیشی ز حس و طبع و نفس

یار در غارست با تو غار گو پر مار باش


سینهٔ فرزانگان را کین چه گردی مهر گرد

دیدهٔ دیوانگان را گل چه باشی، خار باش


ای سنایی گرت قصد آسمان چارمست

همچو عیسا پیش دشمن یک زمان بر دار باش


مدح خواجه‌ست این قصیده اندرین دعوی مکن

خواجه این معنی نکو داند تو زیرک‌سار باش


آفتاب اهل فضل و آسمان شاعری
قرة العین جهان صاحب قران شاعری

ای دل ار بند جانانی حدیث جان مکن

صحبت رضوان گزیدی خدمت دربان مکن


زلف او دیدی صفات ظلمت کفران مگوی

روی او دیدی حدیث لذت ایمان مکن


کفر و ایمان هر دو از راهند جانان مقصدست

بر در کعبه حدیث عقبهٔ شیطان مکن


چون عطارد گر نخواهی هر زمانی احتراق

چون بنات النعش جز در گرد خود جولان مکن


گر زحیزی خیره گردی روی زی نادان میار

چون بضاعت زیره داری روی زی کرمان مکن


سر این معنی ندانی گرد این دعوی مگرد

راستی بوذر نداری دوستی سلمان مکن


مل چو زان لب خواستی جز سینه مجلسگه مساز

گل چو زان رخ یافتی جز دیده نرگسدان مکن


بر یمین و بر یسار تو دو دیو کافرند

چون فرشته خو شدی این هر دو را فرمان مکن


اندرین ره با تو همراه ست پیری راست گوی

هر چه گوید آن مکن، ز نهار زنهار آن مکن


صحبت حور ارت باید کینهٔ رضوان مجوی

تخت ری خواهی خلاف تاج اصفاهان مکن


تا چنو تاجی بود بر فرق اصفاهان مدام
چون خرد در سر، درو سازند پس شاهان مقام

آنکه مر صدر عرب را اوست اکنون کدخدای

آنکه مر اهل عجم را اوست حالی رهنمای


هست هم خلق کسی کز مهر او آمد به دست

هست هم نام کسی کز بهر او دارد به پای


هشت خلد و هفت کوکب شش جهات و پنج حس

چار طبع و هر سه نفس و هر دو عالم یک خدای


زو گزیده‌تر نبیند هیچ کس معنی گزین

زو ستوده‌تر نیابد هیچ کس مردم‌ستای


شعر او پرورده باشد همچو ابروی چگل

قافیتها دلربای و تنگ همچون چشم فای


مادح و ممدوح را چون او ندیدم در جهان

در سخن معنی طراز و در سخا معنی فزای


نیست گردد بی گمان از خاطر او حشو و لحن

آب گردد استخوان ناچار در حلق همای


شعر او بینی جهانی آید اندر چشم تو

همچنین بودست آن جامی که بد گیتی نمای


معنی و الفاظ او همچون کبابست و شراب

این یکی قوت فزای و آن یکی انده زدای


خوش نباشد با تکلف شعر ناخوش چون دواج

شعر او بس چابکست و بی تکلف چون قبای


شعرهای ما نه شعرست ار چنان کان شاعریست
شاعری دیگر بود نزدیک من آن ساحریست

دی در آن تصنیف خواجه ساعتی کردم نظر

لفظها دیدم فصیح و نکته‌ها دیدم غور


عالمی آمد به چشم من مزین وندر او

لشکر تازی و دهقان در جدل با یکدگر


در یکی رو رودکی و عنصری با طعن و ضرب

وز دگر سو بو تمام و بحتری در کر و فر


اخطل و اعشی در آن جانب شده صاحب نفیر

شاکر و جلاب ازین جانب شده صاحب نفر


از قفای بحتری از حله در تا قیروان

بر وفای رودکی از دجله در تا کاشغر


مرکبانش وافر و کامل، سریع و منسرح

ساختهاشان وافر و سالم، صحیح و معتبر


معنی اندر جوشن لفظ آمده پیش مصاف

خود بر سر همچو کیوان تیغ در کف همچو خور


از نهیب شوکت ایشان ز چرخ آبگون

زهره و مریخ مانده کام خشک و دیده تر


هر زمان گفتی خرد زین دو سپاه بیکران

مر کرا باشد ظفر یا خود که دارد زین خبر


مر خرد را خاطر من در زمان دادی جواب

من ندانم خواجه داند تا کرا باشد ظفر


آنکه اندر هر دو صف دارد مجال سروری
بیش ازین هرگز کرا باشد کمال سروری

شعر او همچون سلامت عالم آراید همی

نکتهٔ او چون سعادت شادی افزاید همی


نکته و معنی که از انشاء و طبع او رود

گویی از فردوس اعلا جبرییل آید همی


مادر بد مهر گفتستند عالم را و من

این نگویم ز آنکه چونین من خلف زاید همی


کس نیدی اندر سخن شیرین سخنتر زو ولیک

هجو او چون زهر افعی زود بگزاید همی


هر که مدح او ببیند گر چه خصم او بود

از میان جان و دل گوید چنین باید همی


سر فرازان جماعت گر چه بدگوی منند

مر مرا باری بدیشان دل ببخشاید همی


آب روی و آتش طبع مرا زان چه زیان

گر به خیره بادپایی خاک پیماید همی


زین شگفتی من خود از اندیشه حیران مانده‌ام

تا چرا معنی بدینسان روی بنماید همی


گر مرا نادان بنستاید چه عیب آید از آن

چون به عالم هر که دانایست بستاید همی


در سعادت همچنین آسوده بادی سال و ماه
از بزرگان و ز بزرگی مر ترا اقبال و جاه

عشقست مرا بهینه‌تر کیش بتا
نوشست مرا ز عشق تو نیش بتا
من می‌باشم ز عشق تو ریش بتا
نه پای تو گیرم نه سر خویش بتا
* * *
در دست منت همیشه دامن بادا
و آنجا که ترا پای سر من بادا
برگم نبود که کس ترا دارد دوست
ای دوست همه جهانت دشمن بادا
* * *
عشقا تو در آتش نهادی ما را
درهای بلا همه گشادی ما را
صبرا به تو در گریختم تا چکنی
تو نیز به دست هجر دادی ما را
* * *
آنی که قرار با تو باشد ما را
مجلس چو بهار با تو باشد ما را
هر چند بسی به گرد سر برگردم
آخر سر و کار با تو باشد ما را
* * *
ای کبک شکار نیست جز باز ترا
بر اوج فلک باشد پرواز ترا
زان می‌نتوان شناختن راز ترا
در پرده کسی نیست هم آواز ترا
* * *
هر چند بسوختی به هر باب مرا
چون می‌ندهد آب تو پایاب مرا
زین بیش مکن به خیره در تاب مرا
دریافت مرا غم تو، دریاب مرا
* * *
چون دوست نمود راه طامات مرا
از ره نبرد رنگ عبادات مرا
چون سجده همی نماید آفات مرا
محراب ترا باد و خرابات مرا
* * *
در منزل وصل توشه‌ای نیست مرا
وز خرمن عشق خوشه‌ای نیست مرا
گر بگریزم ز صحبت نااهلان
کمتر باشد که گوشه‌ای نیست مرا
* * *
در دل ز طرب شکفته باغیست مرا
بر جان ز عدم نهاده داغیست مرا
خالی ز خیالها دماغیست مرا
از هستی و نیستی فراغیست مرا
* * *
اندوه تو دلشاد کند مرجان را
کفر تو دهد بار کمی ایمان را
دل راحت وصل تو مبیناد دمی
با درد تو گر طلب کند درمان را
* * *
هجر تو خوشست اگر چه زارم دارد
وصل تو بتر که بی‌قرارم دارد
هجر تو عزیز و وصل خوارم دارد
این نیز مزاج روزگارم دارد
* * *
از روی تو دیده‌ها جمالی دارد
وز خوی تو عقلها کمالی دارد
در هر دل و جان غمت نهالی دارد
خال تو بر آن روی تو حالی دارد
* * *
با هجر تو بنده دل خمین می‌دارد
شبهاست که روی بر زمین می‌دارد
گویند مرا که روی بر خاک منه
بی روی توام روی چنین می‌دارد
* * *
ای صورت تو سکون دلها چو خرد
وی سیرت تو منزه از خصلت بد
دارم ز پی عشق تو یک انده صد
از بیم تو هیچ دم نمی‌یارم زد
* * *
گه جفت صلاح باشم و یار خرد
گه اهل فساد و با بدان داد و ستد
باید بد و نیک نیک ور نه بد بد
زین بیش دف و داریه نتوانم زد
* * *
من چون تو نیابم تو چو من یابی صد
پس چون کنمت بگفت هر ناکس زد
کودک نیم این مایه شناسم بخرد
پای از سر و آب از آتش و نیک از بد
* * *
روزی که بود دلت ز جانان پر درد
شکرانه هزار جان فدا باید کرد
اندر سر کوی عاشقی ای سره مرد
بی شکر قفای نیکوان نتوان خورد
* * *
گر خاک شوم چو باد بر من گذرد
ور باد شوم چو آب بر من سپرد
جانش خواهم به چشم من در نگرد
از دست چنین جان جهان جان که برد
* * *
بر رهگذر دوست کمین خواهم کرد
زیر قدمش دیده زمین خواهم کرد
گر بسپردش صد آفرین خواهم گفت
نه عاشق زارم ار جز این خواهم کرد
* * *
از دور مرا بدید لب خندان کرد
و آن روی چو مه به یاسمین پنهان کرد
آن جان جهان کرشمه‌ی خوبان کرد
ور نه به قصب ماه نهان نتوان کرد
***

جز من به جهان نبود کس در خور عشق
زان بر سر من نهاد چرخ افسر عشق
یک بار به طبع خوش شدم چاکر عشق
دارم سر آنکه سر کنم در سر عشق
* * *
تحویل کنم نام خود از دفتر عشق
تا باز رهم من از بلا و سر عشق
نه بنگرم و نه بگذرم بر در عشق
عشق آفت دینست که دارد سر عشق
* * *
جز تیر بلا نبود در ترکش عشق
جز مسند عشق نیست در مفرش عشق
جز دست قضا نیست جنیبت کش عشق
جان باید جان سپند بر آتش عشق
* * *
گویند که کرده‌ای دلت برده‌ی عشق
وین رنج تو هست از دل آورده‌ی عشق
گر بر دارم ز پیش دل پرده‌ی عشق
بینند دلی به نازپرورده‌ی عشق
* * *
کی بسته کند عقل سراپرده‌ی عشق
کی باز آرد خرد ز ره برده‌ی عشق
بسیار ز زنده به بود مرده‌ی عشق
ای خواجه چه واقفی تو از خرده‌ی عشق
* * *
چشمی دارم ز اشک پیمانه‌ی عشق
جانی دارم ز سوز پروانه‌ی عشق
امروز منم قدیم در خانه‌ی عشق
هشیار همه جهان و دیوانه‌ی عشق
* * *
خورشید سما بسوزد از سایه‌ی عشق
پس چون شده‌ای دلا تو همسایه‌ی عشق
جز آتش عشق نیست پیرایه‌ی عشق
اینست بتا مایه و سرمایه‌ی عشق
* * *
آن روز که شیر خوردم از دایه‌ی عشق
از صبر غنی شدم به سرمایه‌ی عشق
دولت که فگند بر سرم سایه‌ی عشق
بر من به غلط ببست پیرایه‌ی عشق
* * *
کردی تو پریر آب وصل از رخ پاک
تا دی شدم از آتش هجر تو هلاک
امروز شدی ز باد سردم بی‌باک
فردا کنم از دست تو بر تارک خاک
* * *
ای آصف این زمانه از خاطر پاک
همچون ز سلیمان ز تو شد دیو هلاک
ای همچو فرشته اندری عالم خاک
آثار تو و شخص تو دور از ادراک
***

با من دو هزار عشوه بفروخته‌ای
تا این دل من بدین صفت سوخته‌ای
تو جامه‌ی دلبری کنون دوخته‌ای
این چندین عشوه از که آموخته‌ای
* * *
در جامه و فوطه سخت خرم شده‌ای
کاشوب جهان و شور عالم شده‌ای
در خواب ندانم که چه دیدستی دوش
کامروز چو نقش فوطه در هم شده‌ای
* * *
ای آنکه تو رحمت خدایی شده‌ای
در چشم بجای روشنایی شده‌ای
از رندی سوی پارسایی شده‌ای
اندر خور صحبت سنایی شده‌ای
* * *
تا نقطه‌ی خال مشک بر رخ زده‌ای
عشق همه نیکوان تو شهرخ زده‌ای
طغرای شهنشاه جهان منسوخ‌ست
تا خط نکو بر رخ فرخ زده‌ای
* * *
هر چند به دلبری کنون آمده‌ای
در بردن دل تو ذوفنون آمده‌ای
آلوده همه جامه به خون آمده‌ای
گویی که ز چشم من برون آمده‌ای
* * *
در حسن چو عشق نادرست آمده‌ای
در وعده چو عهد خویش سست آمده‌ای
در دلبری ار چند نخست آمده‌ای
رو هیچ مگو که سخت چست آمده‌ای
* * *
خشنودی تو بجویم ای مولایی
چون باد بزان شوم ز ناپروایی
چون شمع اگر سرم ز تن بربایی
همچون قلم آن کنم که تو فرمایی
* * *
چون نار اگرم فروختن فرمایی
چون باد بزان شوم ز ناپروایی
زیر قدم خود ار چو خاکم سایی
چون آب روانه گردم از مولایی
* * *
گفتم که ببرم از تو ای بینایی
گفتی که بمیر تا دلت بربایی
گفتار ترا به آزمایش کردم
می بشکیبم کنون چه میفرمایی
* * *
ای سوسن آزاد ز بس رعنایی
چون لاله ز خنده هیچ می‌ناسایی
پشتم چو بنفشه گشت ای بینایی
زیرا که چو گل زود روی، دیر آیی

حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی غزنوی، و نیز حکیم سنایی از بزرگ ترین شاعران زبان پارسی در سده ششم هجری است. او در سال (473 هجری قمری) در شهر غزنه (واقع در افغانستان امروزی) دیده به جهان گشود و در سال (545 هجری قمری) در همان شهر چشم از جهان فروبست.

چکامه ای از ایشان:
ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی

نروم جز به همان ره که توام راهنمائی

همه درگاه تو جویم، همه از فضل تو پویم

همه توحید تو گویم که به توحید سزائی

تو زن و جفت نداری، تو خور و خفت نداری

احد بی‌زن و جفتی، ملک کامروایی

نه نیازت به ولادت، نه به فرزندت حاجت

تو جلیل‌الجبروتی، تو نصیرالامرایی

تو حکیمی، تو عظیمی، تو کریمی، تو رحیمی

تو نماینده فضلی، تو سزاوار ثنایی

بری از رنج و گدازی، بری از درد و نیازی

بری از بیم و امیدی، بری از چون و چرایی

بری از خوردن و خفتن، بری از شرک و شبیهی

بری از صورت و رنگی، بری از عیب و خطایی

نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی

نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی

نبٌد این خلق و تو بودی، نبود خلق و تو باشی

نه بجنبی نه بگردی، نه بکاهی نه فزایی

همه عزی و جلالی، همه علمی و یقینی

همه نوری و سروری، همه جودی و جزایی

همه غیبی تو بدانی، همه عیبی تو بپوشی

همه بیشی تو بکاهی، همه کمی تو فزایی

احدّ لیس کمثله، صمدّ لیس له ضدّ

لِمَن ‌المُلک تو گویی که مر آن را تو سزایی

لب و دندان «سنایی» همه توحید تو گوید

مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی

چکیده ای از زندگینامه حکیم سنایی:

ابوالمجد مجدود بن آدم متخلص به سنایی شاعر و عارف بزرگ و نامدار نیمه ی دوم سده پنجم و نیمه ی اول سده ی ششم هجری است. وی در سال 463 یا 473 هجری قمری در غزنین دیده به جهان گشود. چنانچه از شعر سنایی بر می آید او به تمام دانشهای زمان خود آگاهی و آشنایی و در برخی تبحر و استادی داشته است. وی در سال 525 یا 535 هجری قمری در سن 62 سالگی درگذشت. از آثار وی غیر از دیوان قصیده و غزل و ترکیب و ترجیع و قطعه و رباعی، مثنویهای وی معروف و بدین قرارند: مثنویهای حدیقة الحدیقه، طریق التحقیق، کارنامه ی بلخ، سیر العباد الی المعاد، عشق نامه و عقل نامه، سه مکتوب و یک رساله ی نثر نیز به وی نسبت داده اند.

یکصد و هجدهمین غزل از دیوان اشعار:

هر دل که قرین غم نــباشد
از عشق بر او رقم نــباشد
من عشق تو اختیار کـــردم
شاید که مرا درم نـــباشد
زیرا که درم هم از جهانست
جانان و جهان بهم نــباشد
با دیدن رویت ای نــگارین
گویی که غمست غم نـــباشد
تا در دل من نشسته بــاشی
هرگز دل من دژم نــــباشد
پیوسته در آن بود سنــایی
تا جز به تو متهم نــباشد

بسم الله الرحمن الرحیم از ظریق التحقیق:

ابتدای سخن به نام خــــداست
آنکه بی مثل وشبه وبی همتاست
خالق الخلق و باعث الامـــوات
عالم الغیب سامع الاصـــــوات
ذات بیچونش را بدایت نـــیست
پادشاهیش را نهایت نـــــیست
نه در آید به ذات او تغــییر
نه قلم وصف او کند تــــحریر
زآنکه زاندیشه‌ها بــرونست او
بری از چند و چه و چـونست او

یکصد و هجدهمین رباعی

در دیدهٔ خصم نیک روی تو مــــباد
بر عاشق سفله نیک خوی تو مـــباد
چون قامت من دل دو توی تو مــباد
جز من پس ازین عاشق روی تو مـباد

زان سـوزد چـشـم تـو زان ریزد آب

کاندر ابروت خفته بد مســت و خراب

ابــــروی تـو مـحراب و بســوزد به عذاب

هـر مـســـــت کـه او بـخســبد اندر محــراب

تـا جـهـان اسـت کـار او ایـن اسـت *** نـوش او نـیـش و مـهـر اوکـین است

انـــدر ایــن خــاکــدان افــســرده *** هـیـچ کـس نـیـسـت از غم آسوده

آنـچـنـان زی درو کـه وقـت رحیل *** بـیـش بـاشـد بـه رفـتـنـت تـعجیل

رخــت بـیـرون فـکـن زدار غـرور *** چــه نــشـیـنـی مـیـان دیـو شـرور؟‌

حــســد و حـرص را بـه گـور مـبـر *** دشـــمـــنـــان را بـــه راه دور مــبــر

دو رفیقند هر دو ناخوش و زشت *** بـاز دارنـدت ایـن و آن زبـهـشـت

پــیــشـتـر زآنـکـه مـرگ پـیـش آیـد *** از چــنــیــن مــرگ زنــدگــی زایــد

بـه چـنـیـن مـرگ هـر کـه بـشـتـابـد *** از چــنــیــن مــرگ زنــدگــی یــابـد

تــا از ایــن زنــدگــی نــمــیــری تـو *** در کــف دیــو خــود اســیــری تــو

نـفـس تو تابدیش عادت و خوست *** بـه حـقـیقت بدان‌که دیو تو اوست

مــرده دل گــشــتــی و پــراکــنـده *** کــوش تــا جــمــع بــاشــی و زنـده