چگونه تخيل کودک خود را افزايش دهيم؟

دامنه اثرات اختلال در پيدايش و رشد نيروي تخيل به خوبي مي تواند دوران بزرگسالي را نيز درنوردد. «ساندرا راس» روانشناسي از دانشگاه كيس وسترن مي گويد:كودكاني كه در دوران نخستين زندگي خود بازي تخيلي مي كنند در سال هاي آينده زندگي خود داراي تفكر خلاق تر و توان بيشتر در حل مسائل هستند. راس در پژوهشي بر 21 دانش آموز اول و دوم دبستان كه هنگام بازي با آجرهاي خانه سازي و عروسك بازي تخيل قوي تر و احساسات بيشتري از خود نشان مي دادند، دريافت اين گروه در «آزمون بهره گيري از اشياء» امتياز بالاتري به دست آوردند؛ در اين آزمون كودك بايد انديشه هاي سازنده خود را هنگام استفاده از اشيائي همچون آجرهاي خانه سازي يا روزنامه به كار گيرد، تا ميزان خلاقيتش سنجيده شود. راس، در پژوهشي ديگر با به كارگيري 31 نفر از همان دانش آموزان كه به كلاس هاي پنجم و ششم راه يافته بودند، دريافت آنهايي كه در سن پايين تر در بازي ماهرتر بودند در سن بالاتر نه تنها در آزمون اشياء بلكه در مهار موقعيت هاي تنش زا همچون زورگويي همكلاسان تواناترند. او مي گويد: «سطح خوب مهارت هاي بازي در دوران اوليه زندگي نمايانگر توان بيشتر در چاره جويي براي گره گشايي از مشكلات روزمره آينده است».
شايد بي انصافي باشد بازي هاي ويدئويي و ديگر اشكال تفريحات الكترونيك را به عنوان يگانه عامل نارسايي در نيروي تخيل مورد نكوهش قرار دهيم. در ايالات متحده، بسياري مدارس زنگ تفريح را كوتاه يا به كلي حذف كرده اند؛ تاكيد روزافزون بر آزمون هاي استانداردشده كمتر از هميشه زمان براي نقاشي يا موسيقي باقي گذاشته؛ و يگانه انگيزه، آماده كردن كودكان براي ورود به دنياي رقابتي و هرچه بيشتر تكنولوژيك، است. والدين در مسابقه بالا بردن سطح قواي عقلاني كودكان خود با آموزش آنها در سنين پايين دست و پا مي زنند اما فضاي اندك براي بازي هاي قديمي براي تلاش آنها حاصلي وارونه به بار آورده است.
دست اندركاران صنعت بازي هاي ويدئويي استدلال مي كنند كه بازي ها در واقع به كودكان خدمت مي كنند تا آنها را براي زندگي در سده بيست و يكم آماده سازند. از اين گذشته، در چندين دهه پيش و با پيدايش سينما و تلويزيون هم، چنين جار و جنجالي برپا شده بود. به هر رو، راندن تمامي اشكال بازي هاي ويدئويي و برنامه هاي تلويزيون با يك چوب، خطاست. سينگرها، برنامه تلويزيوني همگاني «بارني و دوستان» را مورد مطالعه قرار دادند و دريافتند وقتي بزرگسالان و كودكان نقش هاي تخيلي اين برنامه را اجرا مي كنند، كودكان تخيل بيشتري از خود بروز مي دهند.

آندرسون نيز دريافت كودكاني كه برنامه تلويزيوني «همسايگان» را نگاه مي كنند هنگام نوجواني در «آزمون بهره گيري از اشياء» امتياز بالاتري كسب مي كنند؛ شايد بدان رو كه آقاي راجر [يكي از شخصيت هاي اين برنامه] اشياء معمولي را برمي دارد و آنها را به شكل تازه مورد استفاده قرار مي دهد. به نظر آندرسون، تكنولوژي جديدتر همچون اينترنت مي تواند ظرفيت فانتزي را افزايش دهد. «تكنولوژي تيغ دولبه است.»
از برخي جهات چنين استدلالي قابل بحث است: تفريحات الكترونيك به اين زودي ها عرصه را خالي نمي كنند. در آزمايشگاه رسانه هاي ام.آي.تي كمبريج ماساچوست، پژوهشگران تكنولوژي را با فانتزي به گونه اي درهم آميخته اند كه اميدوارند بتوانند تخيل كودكان را پرورش دهند. آنها مشغول آزمايش شخصيتي مجازي با نام «سُم» هستند كه بر پرده پلاسمائي نمايش داده مي شود و براي بچه ها قصه تعريف مي كند. «سم» شروع به تعريف يك حكايت مي كند، سپس كمي تامل مي كند و از هم بازي انساني خود مي خواهد دنباله حكايت را نقل كند. هدف، بالا بردن سطح سواد از طريق يادگيري تخيلي است. رامونا آلن، مدير منابع انساني آزمايشگاه ام.آي.تي، همچنان كه الكسيس، دختر ۶ ساله خود را هنگام بازي با دوست مجازيش، نگاه مي كند، مي گويد: «به اعتقاد من سم كمك مي كند نيروي خلاقيت برانگيخته شود.» همچنانكه كه الكس با احتياط درگير بازي مي شود سم مي پرسد: «دوست داري با هم يك قصه تعريف كنيم؟» آلن مي گويد: «كودكاني كه در معرض اين گونه تكنولوژي قرار مي گيرند از همتايان خود آمادگي بيشتر بدست خواهند آورد.»
تا وقتي سم به خانه ها يا كلاس هاي درس راه پيدا كند -دستكم يك دهه ديگر، با فرض اين كه تمامي اشكالات آن رفع شده باشد- الكسيس و پسران خانواده نات در كليولند پا به دوران بزرگسالي خواهند گذاشت. هيچ فرمولي در دنيا وجود ندارد كه خوشبختي، تخيل و كمال زندگي آنها را تضمين كند. اما با آنكه محصولات تفريحات ابرتكنولوژيك قفسه هاي اسباب بازي فروشي ها را انباشته اند، بي گمان بازي هاي ساختارنايافته بايد از اولويت بالاتري برخوردار باشند، بازي هايي كه تفكر خلاق و تخيل كودكان را براي باقي عمر، بارور مي كنند.

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
خلاقيت قابليتي است كه در همگان وجود دارد اما نيازمند پرورش و تقويت مي‌باشد تا به سر حدشكوفايي برسد. فرد خلاق كسي است كه از ذهني جستجوگر و آفريننده برخوردار باشد. خلاقيت عبارت است از « توانايي ديدن چيزها به شيوه هاي جدي، شكستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب ها، فكر كردن به شيوه اي متفاوت، ابداع چيزهای جديد، استفاده از چيز هاي نا مربوط و تبديل آن به شكل هاي جديد.» می توان نتیجه گرفت که خلاقیت برآیند فرآیندهای ذهنی و شخصیتی فرد بوده و به تولیدات و آثاری منجر می شود که نو و بدیع بوده، خاصیتی متکامل داشته و با واقعیتها، منطبق بوده و در غایت به سود جامعه بشری هستند.

خانواده يكي از عوامل بسیار مهم در رشد و پرورش خلاقيت کودکان محسوب مي گردد که نقش مهمي در شكوفايي خلاقيت هاي كودكان دارد. از آنجا كه كودك حساسترين مراحل رشد خلاقيت را در محيط خانه سپري مي‌كند، محيط مناسب خانوادگي، شيوه و نگرش‌هاي صحيح فرزندپروري در رشد و شكوفايي خلاقيت سهم مهمي ايفا مي‌كند. « كليگان » ( 1971 ) معتقد است براي ظهور خلاقيت راههاي زيادي در شيوه‌هاي فرزندپروري وجود دارد كه مي‌تواند باعث ظهور يا محو خلاقيت شود. نحوه تربيت و استفاده از شيوه‌هاي دموكراتيك يا مستبدانه، اعمال نحوه انضباط و شيوه ابراز محبت هر كدام به نوعي در پرورش يا سركوب خلاقيت کودکان مؤثر است. اساساً پرورش عنصر انگیزشی خلاقیت باید در بستر خانواده صورت گیرد، زیرا مستعدترین محیط برای شکل دهی آن محیط کلامی و نظام تربیتی و رفتاری خانواده است. کودک و نوجوان اوقات زیادی را در خانواده سپری می­کنند، بنابراین این طبیعی است که بیشترین تاثیر را نیز از آن بپذیرند. بیان این نکته از آن روست که بگوییم هر چند می توان در محیطی غیر از خانواده (آموزشگاه یا جایی دیگر) به تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت مبادرت ورزید، اما تاثیر این عوامل به اندازه و اهمیت عامل نخستین نیست. پس بهتر است که هدایت­ها و روش­های اتخاذ شده محیط دوم یعنی «محیط یادگیری» به محیط نخستین یعنی خانواده نیز انتقال یابد و در آنجا هم مورد تمرین و تقویت قرار گیرد؛ این انتقال زمینه­های تثبیت و تحکیم انگیزش خلاقه را بیش از پیش فراهم آورد.

در واقع والدين از طريق درگير شدن در فعاليتهاي خلاق كودك در رشد خلاقيت او سهيم هستند. خانواده ها باید فرصتهاي لازم را براي سؤال كردن، كنجكاوي و كشف محيط به كودكان بدهند و هرگز آنان را تنبيه و تهديد نكنند. زمينه رشد خلاقيت در خانه زماني فراهم مي شود كه به كودكانتان آزادي زيادي بدهيد و به آنها به عنوان يك فرد احترام بگذاريد، از نظر عاطفي در حد اعتدال به آنها نزديك شويد و بر روي ارزشهاي اخلاقي و نه قوانين خاص تأكيد نماييد. محیط خانه را به صورتي درآوريد كه در آن فعاليت، بازي و خنده به مقدار زيادی وجود داشته باشد. شما و كودكانتان سعي نمائيد كارها را به روش هاي جديد و جالب انجام دهيد. با تشويق و تأييد رفتار كودك و فراهم آوردن زمينه هاي مساعد و تدارك بازيهاي دلخواه او، قدرت تخيل و خلاقيت كودك را تقويت كنيد. خيالپردازيهاي كودكان را سرزنش نكنید زيرا خلاقيت او را محدود مي سازید.

تحقيقات نشان مي دهد كه والدين كودكان خلاق در رفتار خود هماهنگي بيشتري نشان مي دهند، كودكان خود را آنگونه كه هستند قبول دارند و آنها را به كنجكاوي درباره اشياء و امور تشويق مي كنند و كودكان خود را در انتخاب موضوعات مورد علاقه آزاد مي گذارند و كارها و برنامه هاي آنان را تحت نظر دارند و پي گيري مي كنند. شايسته است والدين تا آنجا كه امكان دارد كودكان خود را مستقل بار آورده و در ايجاد اعتماد به نفس، آنان را ياري كنند و دستاوردهاي آنان را با آغوش باز پذيرا شوند و هنگام شكست، به جاي سرزنش، راهنما و راهگشاي مشكلات كودكان خود باشند، تا كودكان بتوانند ضمن احساس ارزشمندي در انجام كارها، راه حل ها و عقايد غير معمول و دور از ذهن را نيز بيازمايند، چراكه چنين كارهايي پايه و مايه اصلي خلاقيت است.

اغلب اوقات اگر كمي وقت و حوصله كنيم متوجه وجود خلاقيت در بچه ها مي شويم. بهترين زمان براي اطلاع از خلاقيت كودكان ، تماشاي آنها به هنگام بازي است. خلاقیت عامل مهم بازی است. كودك را در حالي كه آزادانه و فارغ البال با مواد و اسباب بازيهايش سرگرم بازي است تماشا كنيد. كودكان خلاق اغلب براي هر يك از وسايل بازي خود موارد استفاده متفاوتي پيدا مي كنند و قبل از اينكه از وسيله اي به سراغ وسيله ديگر بروند از آن به انواع مختلف استفاده مي نمايند. كودك خلاق اغلب از منابع خود به انواع و اشكال مختلف و گاه حيرت انگيز استفاده مي كند.ممكن است يك جعبه خالي براي كودك خلاق ارزشي به مراتب بيش از بهترين و پيچيده ترين اسباب بازيها داشته باشد. کودکان خلاق می توانند با توجه به موقعیت و مکان خاص بازی را تغییر دهند، بازیهای جدید ابداع کنند، مقررات خاصی وضع کنند، رهبری بازی را در دست گرفته و با سازمان بندی منسجم په به صورت فردی و چه به صورت گروهی بازی کنند. بازی این گونه افراد از تنوع و گوناگونی آکنده بوده و می توانند با توجه به علایق خود و بازی کنان هدفهای بازی را اعمال کنند. در مقابل کودکانی که از خلاقیت بی بهره بوده و یا خلاقیت کمی دارند در بازی ها نقش پیرو را به عهده گرفته، خود را ملزم به رعایت کامل مقررات بازی می دانند، تخطی از قوانین را جایز نشمرده و بازی را بیشتر به عنوان وظیفه و کار تلقی می کنند تا وسیله ای برای رشد، بنابراین سهم آنها از لذت بازی کمتر از کودکان خلاق است.

ویژگیهای کودکان خلاق:
1. كودكان خلاق اغلب با آب و تاب حرف مي زنند. ذكر جزييات يك ماجرا و به تفضيل سخن گفتن مي تواند نشانه قدرت خيال و تصور زياد باشد.
2. دقت و توجه شدید در گوش دادن، مشاهده كردن يا انجام دادن كاري دارند.
3. شور و نشاط و مشغوليتهاي شديد جسماني دارند.
4. در صحبتهای خود از قیاس استفاده می کنند.
5. عادت به وارسی منابع مختلف دارند.
6. با دقت به اشیا و پیرامون خود می نگرند.
7. اشتیاق به صحبت کردن درباره كشفيات با ديگران دارند.
8. توانایی ابداع بازیهای جدید و تغییر در بازیها دارند.
9. کنجکاوی زیادی برای سردرآوردن از امور دارند.
10. در گفتار خود جسارت زیادی دارند.
11. سئوالات عجیبی طرح می نمایند.

انگيزه و خلاقيت كودک در محيط خانواده زماني از بين مي رود كه :
1- تاكيد بيش از حد والدين بر هوش و حافظه كودک
2- ايجاد رقابت ميان كودكان
3- تاكيد افراطي بر جنسيت كودک
4- قرار دادن قوانين خشك و دست و پا گير در منزل
5- عدم آشنايي والدين با مفهوم واقعي خلاقيت
6- انتقاد مكرر از رفتارهاي كودک
7- بيهوده شمردن تخيلات كودک
8- عدم شناسايي علائق دروني كودک
9- عدم وجود حس شوخ طبعي در محيط منزل
10- تحميل نقش بزرگسال به كودک

برای افزایش خلاقيت كودكان باید:
1. هرگز کودک را تحقير نکنيم. کودکي که احساس حقارت کند هرگز دست به خلاقيّت نمي‌زند.
2. محيطي مناسب براي انجام كارهاي خلاق آنها فراهم نماييد.
3. امكانات و وسايلي در اختيار آنها قرار دهيد تا به كمك آنها خلاقيت هاي خود را ابراز نمايند. به عنوان مثال وسايل موسيقي، نقاشي و طراحي و ...
4. كارهاي خلاق كودكان را تشويق كنيد و آنها را در معرض نمايش قرار داده و از ارزيابي بيش از حد آنان خودداري كنيد.
5. به عنوان بزرگسال، خود به انجام كارهاي خلاق بپردازید و اجازه دهيد كودكان شما شاهد كارهاي خلاق تان باشند.
6. به شيوه هاي آموزشي در خانواده خود توجه داشته باشيد.
7. براي كارهاي خلاق ديگران ارزش قائل شويد.
8. از تأكيد بر تصورات قالبي در خصوص جنسيت كودكان شديداً خودداري نماييد. ( به عنوان مثال دختر ماشين بازي نمي كند، پسر عروسك بازي نمي كند يا پسر گريه نمي كند.)
9. امكان شركت در فعاليت ها و كلاسهاي ويژه را براي آنان فراهم نماييد.
10. اگر مشكلات يا گرفتاريهاي در خانواده وجود دارد از آن مشكلات به شيوه مثبتي استفاده كنيد و با تشويق به كودك خود اجازه ابراز احساسات و اظهار نظر بدهيد.
11. توجه داشته باشييد كه استعداد فقط سهم كوچكي از خلاقيت است و تمرين و نظم بخشيدن به آن از اهميت بيشتري بر خوردار است.
12. اجازه بدهيد كودك خودش باشد حتي اگر رفتارهاي عجيب از او سر بزند و سعي كنيد در حضور جمع كودك خود را خلاق معرفي نكنيد؛ در غير اين صورت اطرافيان انتظارات بيش از حدي از كودك شما خواهند داشت.
13. با كودك خود شوخ طبع و مهربان باشيد.

بازي و تاثير آن بر رشد ذهني، اجتماعي و خلاقيت کودک 5-1-6 :بازي هاي تخيلي
کودک در سالهاي اوليه زندگي خود از لحاظ رشد فکري آنقدر پيشرفت نکرده که بتواند تصوراتي ذهني داشته باشد.دنياي او دنياي عينيت است،يعني هرآنچه را که مشاهده کند درک مي کند و دنيايي فراسوي دنياي عينيتش براي او متصور نيست. تجربيات کودک از طريق بازي و تماس با دنياي خارج ،قدرت ذهني کودک را پرورش مي دهد و بتدريج همگام با افزايش سن به معناي مفاهيم پي مي برد. بعدها اين مفاهيم مي توانند در غياب شي» کودک را با جهان خارج پيوند دهند.
کودک از همان زمان آشنايي خود با جهان خارج ،نيروي تخيل قوي دارد و لذا از اين قدرت خود در بازيها به نحوي مطلوب استفاده مي کند. اين نوع بازيها در حقيقت ميداني براي تجلي قدرت خلاقيت کودک است.
تفاوت اين نوع از بازي ها با بازي هاي نمادي آن است که در بازي هاي تقليدي و نمايشي و حتي نمادي کودک از آن چه ديده است و تجربه کرده الگوبرداري مي کند.در حاليکه در بازي هاي تخيلي کودک با استفاده از تجربه هاي گذشته خود، رويدادي جديد که در سابق برخورد چنداني با آن نداشته است بوجود مي آورد.
به طور کلي بازي هاي تخيلي ريشه در خلاقيت کودک دارد. بايد توجه داشت که تخيل کودک به مرور و همگام با رشد ذهني آنها از مرحله بازي ها خارج شده و به صحنه ي داستانها و گفتارهاي کودک کشانده مي شوند.برخي از نظريه هاي تعليم و تربيت رشد تخيل کودک را به عنوان يکي از اهداف اصلي آموزش و پرورش محسوب داشته اند. اين گونه نظريه پردازان خلاقيت طفل را همسان با همگام با قدرت تخيل کودک در نظر مي گيرند، و عقيده دارند که رشد تخيل کودک در هنگام کودکي و از طريق بازي مي تواند ،موجب شود تا در زندگي بزرگسالي اين کودکان تبديل به هنرمندان، نويسندگان ،نقاشان ،مخترعين و کاشفاني بزرگ گردند.

6-1-6: بازي اجتماعي
ويژگي بازي اجتماعي،انجام دادن رفتارهاي واقعيت گريزانه (مولفه ي بنيادي همه ي شکل هاي بازي)در درون بافتي از تعامل اجتماعي است.به عبارت ديگر رفتارهاي واقعيت گريزانه ي پي در پي يک کودک وابسته به رفتارهاي واقعيت گريزانه ي همبازي اوست.(در واقع بازي اجتماعي همگامي اتفاق مي افتد که کودکان بر روي يکديگر تاثير متقابل دارند. ) به گفته گاروي (1983) در بازي اجتماعي سه توانايي اساسي مورد نياز است:نخست اينکه کودک بايد واقعيت را به طور کامل درک کند،زيرا او بايد بين واقعيت و وانمود سازي به روشني تمايز قائل شود . دوم اينکه کودک بايد بتواند وجود قواعد و لزوم پيروي از آنها را براي تغيير مسير در بازي تشخيص دهد. حتي هنگامي که اين قواعد در ابتداي بازي به طور مشخص تعيين نشده باشند. سوم اينکه بازيکنان بايد هنگامي که موضوع بازي را مشخص مي کنند ،تخيل هاي خود را با يکديگر در ميان بگذارند.

2-6: طبقه بندي پياژه
از نظر پياژه بازي عبارتست از اولويت درونسازي نسبت به برونسازي . در چارچوب درونسازي و برونسازي از يکسو با يک سلسله اعمال سازش يافته روبه رو هستيم که بر اساس تعادل بين درونسازي و برونسازي حاصل آمده اند،ولي از سوي ديگر وقتي که کنشها يا فعاليتها در روان بنه ها به صورت خالي جلوه گر شوند و هدف تعادلجويي را دنبال نکنند فعاليتهايي که انجام مي گيرند به منزله ي بازي خواهند بود. اين خود نشان دهنده ي اولويت درونسازي بر برونسازي است.
پياژه بازي ها را به سه دسته تقسيم مي کند:
1 -بازي هاي تمريني:اين بازيها خيلي زود شروع مي شوند و در واقع از همان نخستين روزهايي که روان بنه ها ايجاد مي شوند به کار مي افتند.از ساخت خاصي تبعيت نمي کنند و بيشتر جنبه ي لذت بخشيدن به کودک را دارند،يعني فعاليت روان بنه ها به جاي اينکه به صورتي باشد که بين درونسازي و برونسازي تعادل برقرار کند،طوري عمل مي نمايد که به عمل سازش يافته منتهي نمي شود و بيشتر جنبه ي درونسازي دارد.
2- بازي هاي رمزي:که معمولا از حد سه سال و نيم آغاز مي شوند.بديهي است سازمان رواني کودک بايد به حدي از تحول رسيده باشد تا کودک بتواند به تجسم غيابي اموري که ادراک کرده نائل گردد.
3 -بازي هاي قاعده دار:از سن سه تا چهار سالگي کودک اندک اندک با دستورهاي اخلاقي و قواعدي که بزرگسالان تبيين مي کنند آشنا مي شود. پس بازي هاي قاعده دار از سن 4-3 سالگي به صورت ساده و کاملا ابتدايي شروع مي شوند و بعدها کودک به صورت دستورهاي اخلاقي از آنها پيروي مي کند. در سن 7-6 سالگي است که بيشتر و بهتر از پيش کودک مفهوم اخلاق ديگر پيروي و يا مفهوم قاعده را درک مي کند (يعني قراردادهاي اجتماعي را قبول مي کند).بنابراين بازيهاي قاعده دار بين سن دو تا يازده و دوازده سالگي که سازمان رواني انسان از سطح پيش عملياتي يا گستره ي نمادي در راه کاربرد ابزارهاي فکري منطقي متحول شده و سرانجام به سطح استوار عمليات منطقي عيني دست مي يابد،گسترش مي يابند.