-
کاخها و ارگها
بقاياى كاخ سلطنتى هخامنشى، سروان، مرودشت (هخامنشيان)
در مجاورت آبادى «سَرَوان» ويرانکده‌اى از آثار به جا ماندهٔ دوران هخامنشى قرار دارد، که ته ستون‌هاى ۹۰ سانتى‌‌مترى آن با طرح و حجارى‌هاى نظير ته ستون‌هاى تخت‌جمشيد هنوز در اطراف آن پراکنده‌اند. اين ته ستون‌ها با گل‌هاى زنبق (لُتوس) مانند مزين شده‌اند. آثار مذکور بقاياى کاخ سلطنتى هخامنشيان است.
كاخ تميشان، نور
اين کاخ در ۵ کيلومترى شرق شهرستان نور واقع شده و در دوران سلطنت پهلوى به دستور اشرف (خواهر محمدرضا شاه) ساخته شده است. اين کاخ که امروزه به عنوان موزه مورد بازديد عموم قرار مى‌گيرد، در زمرهٔ مجموعهٔ کاخهايى است که در اختيار بنياد جانبازان است. کاخ تميشان داراى يک اتاق پذيرايى زيبا و مجلل، اتاق خواب (استراحت‌گاه)، حمام و آشپزخانه است که با مدرن‌ترين وسايل آشپزى تجهيز شده است. محوطه کاخ بسيار بزرگ و داراى استخر، اصطبل و محل اقامت نگهبانان است. روبروى آن بناى زيبا و بزرگ ديگرى وجود دارد که در کنار ساحل درياى خزر ساخته شده و به عنوان پلاژ اختصاصى مورد استفاده قرار مى‌گرفت. ساختمان اين بنا از نظر طراحى و تزئينات، زيبائى خاصى دارد و با ساير ارزش‌هاى هنرى و معمارى آن برابرى مىکند. در حال حاضر از اين کاخ هيچ نوع استفاده‌اى نمى‌شود.
كاخ چاى‌خوران، چالوس
کاخ چاى‌خوران چالوس اوايل سلطنت سلسلهٔ پهلوى ساخته شد و نماى داخلى و خارجى آن تزئينات گچبرى و کاشىکارى بسيار زيبا دارد. اين کاخ برخلاف ساير کاخ‌هاى اين دوره، بسيار ساد و بى‌پيرايه است. مصالح عمدهٔ آن را سنگ و آجر تشکيل مى‌دهد و پوشش بام آن به صورت شيروانى است. ساختمان کاخ تراسى دارد که به شيوهٔ خاصى نرده‌چينى شده است. نفوذ معمارى اروپايى در ساختمان کاخ نيز به وضوح مشهود است. اين کاخ همان‌طور که از نامش پيداست، به منظور استراحت‌گاه موقت و کوتاه‌مدت استفاده مى‌شده است. ساختمان کاخ که سابقاً به خاطر ويژگى‌هاى معمارى و هنرى مورد توجه بود به علت عدم مراقبت مسئولين وقت به حالت مخروبه و نيمه ويرانه درآمد. در سال ۱۳۵۴ اقداماتى در جهت مرمت و بازسازى قسمتهاى تخريب شدهٔ آن، به وسيله سازمان ميراث فرهنگى انجام شد. در حال حاضر کليه امکانات کاخ در اختيار نيروهاى انتظامى است.
-
کاخها و ارگها
بناى تاريخى چلبى‌اوغلى، سلطانيه،ابهر
در پانصد مترى جنوب غربى سلطانيه، برسرِ راه سلطانيه - خدابنده آثار معروف بقعهٔ چلبى‌اوغلى قرار گرفته است. باستان‌شناسان و محققان، اين مجموعه را به سلطان چلبى نسبت داده‌اند و تاريخ ساخت آن را سال ۷۲۸ هـ.ق ذکر کرده‌اند.
اين مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکيل شده است : خانقاه شامل صحن مرکزى است که در اضلاع غربى و شرقى آن، حجره‌ها جاى گرفته‌اند. طرح معمارى اين مجموعه الهام گرفته از عقايد و مراتب صوفيه است و هر يک از فضاها را با هدف، و براى عملکرد خاصى ساخته‌اند. واحد نخستين در قسمت ورودى، به مرتبهٔ فقرا اختصاص داشته است و طالبان جنت (مرتبهٔ بعدى اين فرقه)، در قسمت دوم ورودى جاى مى‌گرفته‌اند. حجره‌هاى انفرادى صحن مرکزى با درهاى کوتاه، محل رياضت مريدان را با توجه به مراتب آن‌ها تشکيل مى‌داد‌ه‌اند. صحن خانقاه محل سماع جمعى بوده است و به هنگام سماع، سطان در وسط و مريدان در گرداگرد او حلقه مى‌زده‌اند و حلقهٔ ذکر، بدين‌ترتيب، برپا مى‌شده است. به احتمالى، واحدهاى جنوبى خانقاه، کلاس درس و فضاهاى طرفين ايوان جنوبى، محل حلقهٔ ذکر زمستانى بوده است. طبقهٔ دوم بنا در طرفين ايوان به شدت آسيب ديده و فرو ريخته است و در گرداگردِ آن، فضاهايى شبيه به جان‌پناه ديده مىشود. قرينه‌سازى، در کل مجموعه، کاملاً رعايت شده است. مصالح اصلى بنا را از لاشه‌سنگ و ساروج تشکيل داده است. سقف حجره‌ها و زاويه‌‌ها، گنبدى‌شکل است. عده‌اى از محققان و باستان‌شناسان، زمان ساخت بناى خانقاه را زودتر از مقبرهٔ سلطان چلبى مى‌دانند و بعضى از آنان، تاريخ ساخت بناى مقبره را زودتر مى‌دانند. يکى از مدارک بسيار ارزنده که در يافتن تاريخ واقعى ساخت بناى خانقاه اهميت بسازيى دارد، بررسى کتيبهٔ حک‌شدهٔ ايوان جنوبى است. اين کتيبه در سه قطعه : يکى در بالا، و دو قطعهٔ ديگر در طرفين ايوان نوشته شده است و يکى از اسناد بسيار معتبر شناخت شهر سلطانيه و نکات ناگشودهٔ تاريخ آن است. با توجه به متن باقى‌مانده از اين کتيبه، مىتوان دريافت که اين بنا بين سالهاى ۶۵۷ و ۶۸۳ ساخته شده و وقف خانقاه شمسيه شده است. قسمت دوم اين مجموعهٔ تاريخى، بقعهٔ معروف به بقعهٔ سلطان چلبى است. نقشهٔ اين بنا، هشت‌ضلعى است و هر ضلع آن از نماى خارجى به عرض ۴/۱۶ متر، به طول ۱۷ متر و به قطر ۷/۵ متر است که با زيبايى خاصى طراحى و اجرا گرديده است. فرم آجرچينى در طاق‌نماهاى هشت‌گانه متفاوت است. پس از طاق‌نماها، ادامهٔ کار با آچرچينى ساده انجام گرفته است و در حدفاصل جرزهاى هشت‌گانه، طاق‌نماهاى زيبايى احداث و اجرا شده است و در بالاى اين جرزها، گنبد آجرى با ساقهٔ نسبتاً بلند خود استوار شده است. آرامگاه سلطان چلبى از نظر جاى‌گيرى گورها در آن، جالب‌توجه است و حلقهٔ ذکر صوفيه را به شيوه‌اى ديگر تداعى مىکند؛ به اين معنى که سطح درونى آرامگاه هب فضاهايى تقسيم گرديده است : سلطان در وسط و مريدانِ وى، با توجه به درجه و مراتب‌شان، در گِرداگِرد او دفن شده‌اند. اين مجموعهٔ تاريخى از آثار با ارزش استان زنجان است.
كاخ چهل‌ستون، اصفهان
باغ چهل ستون که بالغ بر ۰۰۰‚۶۷ مترمربع مساحت دارد، در دورهٔ شاه عباس اول احداث شده است و در وسط اين باغ، عمارت چهل ستون قرار گرفته است. در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم، در بناى فوق تغييرات کلى داده شده، و تالار آينه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالى و جنوبيِ تالار آينه، ايوان‌هاى طرفين سرسراى پادشاهى و حوض بزرگ مقابل تالار با کليهٔ تزئينات نقاشى، آينهکارى، کاشىکارى ديوارها و سقف‌ها به آن افزوده شده است. قسمتهاى جالب و ديدنى کاخ چهل ستون به شرح زير است: - سقف باشکوه نقاشى شدهٔ تالار هجده ستون و سقف آينهکارى تالار آينه و مدخل آينهکارى تالار جلوس شاه‌عباس دوم. - ستون‌هاى عظيم تالارهاى هجده ستون و تالار آينه. - شيرهاى سنگى چهار گوشهٔ حوض مرکزى تالار و ازاره‌هاى مرمرى منقش اطراف که معرف صنعت حجارى دورهٔ صفويه است. - تزئينات عالى طلاکارى سرسراى پادشاهى و اتاق‌هاى طرفين تالار آينه و تابلوهاى بزرگ نقاشى تالار پادشاهى که تصوير شاهان صفوى را نشان مى‌دهد. - تصويرى از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص و مينياتورهاى ديگرى در اتاق گنجينه که در مرمت سالهاى ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشيدى از زير گچ خارج شده است. - آثار پراکنده‌اى از دوران صفويه مانند سردر «مسجد قطبيه» و سردرهاى «زاويه در کوشک» و آثارى از «مسجد درب جوباره» يا «پير پينه‌دوز» و «مسجد آقاسي» که بر ديوارهاى ضلع غربى و جنوبى باغ نصب شده است. کاخ چهل ستون به موجب اشعارى که در جبههٔ تالار از زير گچ خارج شده به «مبارک‌ترين بناهاى دنيا» تشبيه شده و به حساب حروف ابجد، در سال ۱۰۷۵ هجرى قمرى و در پنجمين سال سلطنت شاه عباس دوم بنا شده است. شيرها و مجسمه‌هاى سنگى اطراف حوض و داخل باغچه‌ها، تنها آثارى است که از دو قصر باشکوه ديگر دورهٔ صفوي؛ يعنى آينه‌خانه و عمارت سرپوشيده باقى مانده و بعدها به اين محل منتقل شده است. اگرچه انعکاس ستون‌هاى بيست‌گانهٔ تالارهاى چهل ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهل ستون را القا مى‌کنند؛ ولى در حقيقت واژهٔ چهل در نام اين عمارت، نشانهٔ کثرت است و وجه تسميهٔ عمارت مزبور به علت تعدد ستون‌هاى آن است.
كاخ حوش كورى، قصرشيرين
ويرانهٔ کاخى از دورهٔ ساسانى در شمال قصر شيرين برجاى مانده است که در نزد اهالى محلى به نام حوش کورى ناميده مىشود. اين کاخ در روزگار آبادى، يکى از قصرهاى سلطنتى و بزرگ ساسانى به شمار مى‌آمده است ولى در حال حاضر به مخروبه‌اى تبديل شده است .
-
کاخها و ارگها
تالار اشرف، اصفهان
ساخت و احداث اين عمارت که در اندرون کاخ سلطنتى صفوى جاى داشت، به شاه‌عباس دوم نسبت داده مىشود و انتساب آن به اشرف، هيچ ارتباطى با اشرف افغان ندارد.
اين بنا تقريباً به طور کامل با چوب‌بست ساخته شده است. بام آن مسطح و بر پايه‌هاى بلند ضخيم پوشيده از طلا نهاده شده است. سقف آن با قطعات چوب متصل به هم تزئين شده و در بخش‌هاى مختلف آن نظير بقيه قسمت‌ها، برق طلا مى‌درخشد. گفته مىشود، تالار اشرف در اواخر سلطنت شاه سليمان و يا در عهد سطنت شاه سلطان حسين ساخته شده است. ظاهراً اين تالار در اوايل جنگ جهانى اول به عنوان انبار مورد استفادهٔ واحدهاى نظامى قرار گرفت و سپس به جايگاه دستهٔ موزيک نظامى تبديل شد. در اين دوره، گچ‌برى‌ها و نقوش زيباى آن زيراندودى از گچ پنهان بود. حدود هشتاد سال قبل، ساختمان‌هاى چپ و راست تالار را که فشار تاق‌هاى آن را خنثى مى‌کرد، به دليل نامعلومى تخريب کردند و بنا در وضعيت بسيار خطرناکى قرار گرفت. ضربى‌هاى جانبى آن شکاف برداشتند و گنبد مرکزى تالار در شُرف ريزش قرار گرفت. ادارهٔ باستان‌شناسى وقت با مرمت بنا، از ويرانى آن جلوگيرى کرد. اطراف عمارت مستحکم شد و تاق‌ها مرمت شدند و محل ساختمان براى استقرار ادارهٔ معارف عمومى در نظر گرفته شد. اندود گچ داخل بنا را برداشتند و گچ‌برى‌ها را بازسازى و نمايان ساختند. تالار اشرف تبديل به محل برگزارى کميسيون‌هاى معارف شد و به اين ترتيب، بنا از خطر نابودى نجات يافت و تحت محافظت و مراقبت قرار گرفت.
كاخ خورشيد، توس، مشهد
بناى اين کاخ که در وسط باغ بزرگى قرار دارد، از آثار دورهٔ نادرشاه افشار است و احتمالاً براى سکونت خانوادهٔ سلطنتى احداث شده است. نماى اين کاخ که به شيوهٔ معمارى هندى ساخته شده است، به شکل استوانه‌اى مى‌باشد و با سنگ‌هاى مرمر سياه تزئين شده است. بلندى آن در گذشته در حدود ۲۵ متر بوده است و در حال حاضر به علت خرابى طبقهٔ سوم، ارتفاع کاخ بيش از ۲۰ متر نيست. اين کاخ مجموعاً داراى ۱۲ اتاق است که در داخل اتاقها نيز تزئيناتى از نقاشى و گچبرى ديده مىشود. شيوهٔ تزئين و آرايشى که در اين بنا به کار رفته، مشتمل بر ريزه‌کارى‌هاى دقيق و متنوع و قابل ملاحظه است. تصاويرى از شاه‌زادگان نادرى بر روى ديوارها نقش شده است که در ميان آن‌ها، نقوش زرين نيز ديده مىشود. در طبقهٔ زيرين بنا راهرو تاريکى وجود دارد. در وسط اين بنا، از سطح پشت‌بام طبقهٔ اول، برجى مدور با ترک‌هاى شبيه نيم‌ستون معروف به خيارى احداث شده است. اين قسمت از برج به صورت سنگ يک‌پارچه است و ظاهراً يک سوم از ارتفاع بنا را شامل مىشود. اين قصر در نيمهٔ دوم قرن دوازدهم هجرى قمرى ساخته شده است.
كاخ ساسانى، سروستان، آباده (ساسانيان)
اين کاخ در نُه کيلومترى جنوب غربى سروستان واقع شده و بنايى بزرگ است که با سنگ و گچ ساخته شده و گنبدها، ايوان‌ها، اتاقها و دهيلزهاى متعدد دارد. بنا از آثار بهرام‌گور يا بهرام پنجم ساسانى (۳۸-۴۲۰ ميلادي) است و مهر نرسى، وزير معروف او که نخست‌وزيرى يزدگرد اول و يزدگرد دوم را نيز عهده‌دار بود آن را ساخته است. از سال ۱۳۳۵ شمسى تعميرات مفصل و اساسى اين کاخ انجام شده است. ناهموارى زمين‌هاى مجاور کاخ، از وجود ساختمان‌هايى در اطراف آن خبر مىدهند. اين بنا در ۲۴ شهريور ۱۳۱۰ با شمارهٔ ۲۳، در فهرست آثار تاريخى ايران به ثبت رسيده است.
-
کاخها و ارگها
حوض‌خانهٔ باغ قديم نگارستان، تهران
اين بنا در باغ نگارستان است و در عهد فتح‌على شاه و محمد شاه قاجار به شکل هشت گوش، با شاه‌نشين‌هاى سبک زنديه ساخته و مزين به گچ‌برى‌هاى عالى است. اکنون اين بنا محل موزهٔ هنرهاى ملى است.
كاخ خورشيد، توس، مشهد
بناى اين کاخ که در وسط باغ بزرگى قرار دارد، از آثار دورهٔ نادرشاه افشار است و احتمالاً براى سکونت خانوادهٔ سلطنتى احداث شده است. نماى اين کاخ که به شيوهٔ معمارى هندى ساخته شده است، به شکل استوانه‌اى مى‌باشد و با سنگ‌هاى مرمر سياه تزئين شده است. بلندى آن در گذشته در حدود ۲۵ متر بوده است و در حال حاضر به علت خرابى طبقهٔ سوم، ارتفاع کاخ بيش از ۲۰ متر نيست. اين کاخ مجموعاً داراى ۱۲ اتاق است که در داخل اتاقها نيز تزئيناتى از نقاشى و گچبرى ديده مىشود. شيوهٔ تزئين و آرايشى که در اين بنا به کار رفته، مشتمل بر ريزه‌کارى‌هاى دقيق و متنوع و قابل ملاحظه است. تصاويرى از شاه‌زادگان نادرى بر روى ديوارها نقش شده است که در ميان آن‌ها، نقوش زرين نيز ديده مىشود. در طبقهٔ زيرين بنا راهرو تاريکى وجود دارد. در وسط اين بنا، از سطح پشت‌بام طبقهٔ اول، برجى مدور با ترک‌هاى شبيه نيم‌ستون معروف به خيارى احداث شده است. اين قسمت از برج به صورت سنگ يک‌پارچه است و ظاهراً يک سوم از ارتفاع بنا را شامل مىشود. اين قصر در نيمهٔ دوم قرن دوازدهم هجرى قمرى ساخته شده است.
كاخ ساسانى، سروستان، آباده (ساسانيان)
اين کاخ در نُه کيلومترى جنوب غربى سروستان واقع شده و بنايى بزرگ است که با سنگ و گچ ساخته شده و گنبدها، ايوان‌ها، اتاقها و دهيلزهاى متعدد دارد. بنا از آثار بهرام‌گور يا بهرام پنجم ساسانى (۳۸-۴۲۰ ميلادي) است و مهر نرسى، وزير معروف او که نخست‌وزيرى يزدگرد اول و يزدگرد دوم را نيز عهده‌دار بود آن را ساخته است. از سال ۱۳۳۵ شمسى تعميرات مفصل و اساسى اين کاخ انجام شده است. ناهموارى زمين‌هاى مجاور کاخ، از وجود ساختمان‌هايى در اطراف آن خبر مىدهند. اين بنا در ۲۴ شهريور ۱۳۱۰ با شمارهٔ ۲۳، در فهرست آثار تاريخى ايران به ثبت رسيده است.
-
کاخها و ارگها
سردرِ عالى‌قاپو، قزوين (صفويان)
يکى از بناهاى مهم دورهٔ صفويه در قزوين «حياط نادري» با عمارت‌ها و باغ‌هاى بسيار زيبا بوده است. اين مجموعه هفت در داشته است که يکى از آن‌ها را عالى‌قاپو مى‌ناميدند. از درهاى آن جز درِ عالى‌قاپو، اثرى باقى نمانده است.
اين بنا درگاه بلندى دارد که به خيابان شهداى قزوين مشرف است. اين در به هشتى بزرگى متصل است و در داخل، در دو طرف آن، دو اتاق وجود دارد که جايگاه دربانان بوده است. راهروى طبقهٔ دوم بنا نيز از همين اتاقها مى‌گذشته است. در سمت غرب اين در، سه اتاق طولانى پهلوى هم واقع شده که احتمالاً جايگاه نگهبانان و محافظان بوده است. يکى از اين اتاقها در دورهٔ قاجار به قرائت‌خانه و ديگرى به چاى‌خانه تبديل شد. اکنون تمام اتاقها متعلق به چاى‌خانه است. در طرف شرقى بنا، بعدها، مدرسه‌اى ساخته شد. اين قسمت نيز در گذشته، مانند طرف غربى، جايگاه قراولان و نگهبانان بوده است. جلوى درِ عالى‌قاپو جلوخانى است که در دو طرف آن، دو سکوى پهن با سنگ ساخته شده است. ازاره‌هاى سردر، با کاشى پوشيده شده‌اند و بقيهٔ سردر با گچ پوشيده شده است. در قسمت ميانيِ سردر و بالاى در، کتيبه‌اى به خط ثلث جَلى به قلم على‌‌رضا عباسى - نقاش معروف - در کاشى معرق نوشته شده است. بالاى کتيبه، در وسط سردر، پنجرهٔ مشبک بزرگى از کاشى معرقِ دورو قرار دارد که نظير آن را در ديوار شمالى نيز کار گذاشته‌اند. يکى از پنجره‌ها به خيابان شهدا، و ديگرى به حياط شهربانى کنونى گشوده مىشود. امروزه سردرِ عالى‌قاپو و حياط و ساختمان‌هاى شمالى آن، محل ادارهٔ شهربانى قزوين است.
كاخ سرخه حصار (ياقوت)، تهران
کاخ سرخه حصار که به نام کاخ ياقوت هم خوانده مىشود، از ساختمان‌هايى است که در اواخر قرن ۱۳ و زمان ناصرالدين‌شاه (۱۳۰۲ و ۱۳۰۳ هجرى قمري) در محل سرخه حصار ساخته شد. اين کاخ سلطنتى شامل دو دستگاه عمارت به نام کوشک بيرونى و حرم‌خانه بود و در مجموع در حدود دويست اتاق داشت. گذشته از بناهاى سلطنتى قلعه، ساختمان‌هاى ديگرى به نام کاروان‌سرا، سربازخانه و گرمابه هم داشت که امروزه اثرى از آن‌ها ديده نمى‌شود. در حال حاضر، قسمتى از اين محل به تأسيسات بهداشتى کارگران اختصاص داده شده است.
كاخ سلطنت‌آباد، قريه رستم‌آباد، تهران
اين کاخ در سال ۱۳۰۵ قمرى به فرمان ناصرالدين شاه در قريهٔ رستم‌آباد ساخته شد. کاخ سلطنت‌آباد شامل يک بناى دو طبقهٔ بزرگ است که حوض‌خانهٔ وسيعى در وسط دارد و اتاقها، پلکان‌ها و راهروهاى متعددى گرداگرد آن ساخته شده است. سقف زيرين حوض‌خانه، اتاق‌هاى ديدار و راهروهاى آن آراسته به گچ‌برى‌هاى زيباى عهد قاجار است. گوى زرينى که نشانهٔ کاخ سلطنتى است، بر فراز بلندترين نقطهٔ شيروانى بام جاى داده شده است. معمارى و سبک ساختمان کاخ و تزئينات گچبرى آن که معرف هنر دورهٔ قاجار است، حائز اهميت است .
-
کاخها و ارگها
شمس‌العماره، تهران
ناصرالدين‌شاه در سال ۱۲۸۲ فرمان ساختن قصر شمس‌العماره را به معيرالممالک داد و ساختمان آن در سال ۱۲۸۴ هـ.ق اين کاخ که در انتهاى باغ گلستان و در شرق عمارت ديوان‌خانه قرار دارد، عمارتى رفيع و بلند است با دو برج که از سمت خارج قصر يعنى طرف بازار منظره‌اى بسيار جالب دارد.
كاخ شائور (كاخ اردشير)، شوش
بقاياى اين کاخ در کنارهٔ غربى رودخانهٔ شائور و روبروى آرامگاه دانيال نبى (ع) واقع شده است. اين کاخ داراى تالار و تأسيسات جانبى است. ستون‌هاى آن از جنس سنگ و ديوارهاى آن از خشت ساخته شده بودند. اين کاخ در زمان اردشير دوم بنا گرديده و مدتى نيز بعنوان محل اسکان و مقر حکومتى بوده است. كاخ شاسمن، گرگان
اين کاخ در شهر گرگان واقع شده و بنا به روايتى در سال ۷۹۵ هـ.ق به وسيله اميرتيمور در ساحل رودخانه ساخته شده است. برخى از سياحان و جغرافى‌دانان از اين کاخ نام برده‌‌اند که از آن جمله مىتوان به حافظ ابرو اشاره کرد. طبق گفتهٔ وى اين کاخ بعد از اينکه امير تيمور سراسر مازندران را مورد تاخت و تاز قرار داد، جهت اقامت وى در شهر گرگان ساخته شد. بناى اوليهٔ اين کاخ، قلعه‌اى بود که در سال ۷۶۱ هـ.ق توسط ابوبکر شاسمانى (حاکم شاسمان) احداث شده بود. در سال ۷۹۵ به جاى قلعه، قصر فعلى ساخته شده و امير تيمور زمستان آن سال را در آنجا گذرانده است.
-
کاخها و ارگها
شهرك صنعتى - توريستى ارگ جديد بم، بم
در جوار ارگ قديم بم مجموعهٔ توريستى ارگ جديد احداث شده است که يکى از مجهزترين مناطق توريستى - صنعتى ايران محسوب مىشود. شهرک عظيم و مدرن ارگ جديد با برخوردارى از پيشرفته‌ترين تجهيزات داراى دهکدهٔ توريستى مدرن، تأسيسات رفاهى، فضاهاى تفريحى متعدد و ... است دهکدهٔ تفريحى - توريستى ارگ جديد بم مجموعه‌اى ديدنى و جالب است. ساختمان‌هاى اين دهکده در مساحتى معادل ۶ هکتار ايجاد شده است. در اين دهکده انواع واحدهاى مسکونى و خدماتى منطقهٔ کوير به شکل سنتى خود احداث گرديده و وجود چند باغ ايرانى بر جذابيت آن افزوده است. در اين باغ‌ها مکان‌هايى براى اقامت و تفرج جهانگردان پيش‌بينى شده است. شهر جديد ارگ بم داراى اقامتگاه‌هاى مدرن توريستى مشتمل بر ۱۲ هتل پنج ستاره، چهار ستاره و سه ستاره با استانداردهاى ممتاز اقامت، فضاى سبز، امکانات ورزشى و رفاهى مى‌باشد. علاوه بر آن، مکان‌هاى پذيرايى شامل رستوران، چايخانهٔ سنتى، کافى‌شاپ، بوفه و تريا و ديگر تسهيلات پذيرايى از امکانات اين مجتمع تفريحى و توريستى محسوب مىشود .
كاخ شاهپور، هرسين
در نزديکى شهر هرسين باقى ماندهٔ کاخ شاهپور اول ساسانى واقع شده است. درون کاخ، آثار آتشکده و قربانگاهى براى خدايان مشاهده مىشود. علائم و عناصر اين بنا نشان مى‌دهد که شاهپور - شاهنشاه ساسانيان - در نظر داشته که در اين کاخ يکى از وقايع بزرگ دورهٔ پادشاهى خود را تشريح و به يادگار بگذارد، ولى در حال حاضر، کتيبه‌اى در بقاياى کاخ مشاهده نمى‌شود. اين کاخ در روزگار آبادى، محل تفريح و تفنن شهريار ساسانى بوده است، که اکنون به تل خاکى تبديل شده است.
كاخ شهردارى تبريز، تبريز
کاخ و تالار شهردارى تبريز در سال ۱۳۱۲ شمسى در گورستان متروک و مخروبه کوى نوبر با نظارت مهندسان آلمانى ساخته شد. اين ساختمان داراى يک برج ساعت چهار جانبى است که با طنين موزون زنگ‌هايش هر پانزده دقيقه يک‌بار، گذشت زمان را اعلام مىکند. نماى خارجى تالار شهردارى از سنگ تراش خورده است. نقشهٔ ساختمان آن مشابه ساختمان‌هاى کشور آلمان قبل از جنگ جهانى دوّم است. اين بنا در مرکز شهر تبريز، در ميدانى موسوم به ميدان ساعت قرار دارد و در حال حاضر تمام امور عمرانى و ادارى شهردارى تبريز در اين تالار و عمارت متمرکز است
-
کاخها و ارگها
صفه سليمان سر مسجد، مسجد‌سليمان
بر فراز تپهاى مشرف به محله سر شبيه در مسجد سليمان بقاياى کاخ يا معبد يا ساختمانى به جا مانده است. هم اکنون جز تخته‌سنگ‌هاى تراشيدهٔ نامنظم و سنگ‌هاى بادبر و نيمه ستون‌هاى مدور شکسته و بقاياى مواد ساختمانى سنگ و گچ و برخى ديوارهاى فرو ريخته سنگين و طاق‌ها و قوس مانندهاى بام پوش و حمال‌هاى جسيم چيزى از آن باقى نمانده است. قدمت اين بنا را به اوائل قرن هفتم پيش از ميلاد نسبت مىدهند .
كاخ صاحب‌قرانيه، تهران
ميان باغى وسيع در يکى از کاخ‌هاى مجموعهٔ نياوران، در شمال شرقى تهران، ساختمانى قرار دارد که قديمى‌ترين کاخ اين مجموعه است و تاريخ ساخت آن به عهد فتح‌على شاه مربوط مىشود. علاوه بر حوض‌خانه و کرسى‌خانهٔ بى‌مانند صاحب‌قرانيه، از تالارهاى مهم آن مىتوان جهان‌نما و آيينه را نيز نام برد که با تابلوهاى نقاشى گران‌بها و اشياى بسيار نفيس تزئين شده‌اند. اين کاخ اکنون تنها براى بازديد ميهمانان رسمى باز است. سريال‌هاى تلويزيونى ميرزا کوچک‌خان و اميرکبير و فيلم‌هاى سينمايى شازده احتجاب، سلطان صاحب‌قران، دل‌شدگان و کمال‌‌الملک در اين کاخ فيلم‌بردارى شده‌اند.
كاخ صفى‌آباد، بهشهر
کاخ صفى‌آباد در بالاى کوهى مشرف به بهشهر قرار دارد. اين کاخ از جمله ابنيهٔ تاريخى و باشکوه دورهٔ صفويه است که در دوران قاجار به علت بى‌‌توجهى به کلى ويران گرديد، ولى در عهد پهلوى به دستور رضاشاه، با همان اسلوب و ويژگى معمارى عصر صفوى دوباره‌سازى شد. در اين دوره همچنين محراب قديمى آن که به مرور زمان خراب و مسدود شده بود، مجدداً بازسازى شد. سيستم آب‌رسانى آن در گذشته از طريق آب پلنگ چشمه تا کاخ (که دوازده کيلومتر فاصله دارد) هدايت مى‌شد و پس از عبور از دو حوض کاشىکارى، به شهر انتقال داده مى‌شد تا مورد استفادهٔ اهالى بهشهر نيز قرار گيرد
-
کاخها و ارگها
عمارت آغامحمدخان و فتحعلىشاه قاجار، دامغان (قاجاريان)
ايالت قومس و شهر دامغان مورد توجه اولين پادشاه قاجار بود و به همين جهت، آغامحمدخان و فتحعلىشاه در چشمه على دامغان ساختمان‌هاى زيبايى بنا کردند که در سالهاى اخير سازمان ميراث فرهنگى استان تا حدودى آن‌ها را باز پيرايى و مرمت کرده است. اين دو ساختمان تقريباً در مقابل هم (يکى در خشکى و ديگرى در داخل درياچه چشمهٔ علويان) واقع‌اند. در قسمت شمال و در داخل درياچه، به فاصله حدود پانصد متر از تپه‌هاى آبده، ساختمانى است دو طبقه، داراى ايوان محصور در آب که فتحعلىشاه قاجار آن را ساخته بود. براى ورود به اين بنا بايد در ضلع‌هاى شرقى و غربى از روى تخته‌اى که قريب دو متر روى آب قرار داده‌اند، گذشت. درِ طبقه تحتانى و فوقانى که ايوان دارد، از دو طرف باز است و هر کس در آن بنشيند از دو سو درياچه را زير نظر دارد. علاوه بر بناى فوق، به فاصله حدود ۱۰ متر از ضلع جنوبى درياچه، ساختمانى متعلق به آغامحمدخان قاجار واقع است. ساختمان داراى يک طبقه و يک شاه‌نشين فوقانى است. اين بنا هم از نظر معمارى و هم از نظر مکان به زيبايى بناى فتحعلىشاه نيست، اما داراى قدمت تاريخى است. ساختمان آغامحمدخان قاجار نيز، در سالهاى اخير از سوى سازمان ميراث فرهنگى استان مرمت شده و هويت تاريخى خود را تا اندازه‌‌اى بازيافته است .
كاخ فلاحتى، ايلام
کاخ فلاحتى در خيابان آيت‌اللّه حيدرى شهر ايلام واقع شده است. اين کاخ - باغ زيبا با سردرهاى منقوش، آجرکارى و سرستون‌هاى زيبا به دوران قاجار مربوط است.
كاخ قشلاقى ضرغام‌السلطنه، هشتپر، تالش
اين کاخ در داخل شهر هشتپر واقع شده و معمارى آن تلفيفى از سبک‌هاى غربى و سنتى است. اقدامات مؤثرى در زمينهٔ بازسازى و مرمت اين کاخ صورت گرفته است. سقف اين بنا شيروانى حلبى است. قدمت تاريخى اين ساختمان به دورهٔ قاجاريه مى‌رسد و به عنوان يک بناى مهم و شاخص، در نام‌گذارى شهر تالش نيز مؤثر بوده است. اين کاخ داراى ۸ در بوده است که در زبان تالشى واژهٔ «در» به معناى «بر» است و از اين‌رو نام اين شهر را «هشتبر» گذاشته‌اند که به مروز زمان به «هشتپر» تبديل شده و اينک به شهر تالش موسوم گشته است.
-
کاخها و ارگها
عمارت ائل گؤلى، تبريز
شاه گؤلى (استخر شاه) سابق و ائل گؤلى (استخر مردم) فعلى از گردشگاه‌هاى زيبا و دلکش تبريز و ايران است که در هفت کيلومترى جنوب شرقى تبريز، بر دامنهٔ تپهاى واقع شده است. ائل گؤلى، استخرى بزرگ است با مساحت ۶۷۵‚۵۴ مترمربع. در جنوب آن تپهاى است که آن را از بالا تا پايين و همسطح استخر پله‌بندى کرده‌اند و نهر آبى در آن‌ها جارى است. خيابانى از جنوب به عمارت باشکوه وسط استخر مى‌رسد. پيرامون استخر درختانى کهنسال سر به هم آورده‌اند که انعکاس آن‌ها در آب، زيبايى محوطه را دو چندان مىکند. سطح تمام تپه‌هاى جنوبى استخر به شکل بسيار زيبايى چمن‌کارى و گلکارى شده و روزهاى گرم تابستان تفرجگاه مردم تبريز و مسافران است. از تاريخچهٔ بناى اين عمارت اطلاعات مستندى در دست نيست. اين بنا در سال ۱۳۴۶ به علت رطوبت زياد و فرسودگى، تخريب شد به جاى آن در سال ۱۳۴۹ بناى زيباى دو طبقه‌اى با همان طرح قبلى ساخته شد. عمارت ائل گولى در روزهاى پيروزى انقلاب به آتش کشيده شد و صدمات زيادى به آن وارد گرديد، ولى در سالهاى اخير با تعمير و مرمت قسمتهاى آسيب ديده، زيبايى‌ها و ويژگى‌هاى گذشته را بازيافته است و به عنوان يکى از ديدنى‌ترين نقاط شهر تبريز در خدمت جذب سياحان درآمده است.
كاخ كوروش در برازجان، دشتستان (برازجان)
اين کاخ در سال ۱۳۵۰ به وسيلهٔ هيئت باستان‌شناسى ايران به سرپرستى آقاى سرفراز و تقريباً همزمان با کاخ بردک سياه حفارى گرديد. با توجه به شيوهٔ معمارى و استفاده از سنگ سياه و سفيد زمان احداث آن را به دورهٔ «کوروش» بنيانگذار سلسلهٔ هخامنشى منسوب کرده‌اند. اين کاخ که در جنوب شرق برازجان و در کنار رودخانهٔ خشک «آردي» قرار دارد يکى از پايگاه‌هاى مهم ايران دورهٔ هخامنشى در ساحل خليج‌فارس بوده است.
كاخ گلستان، تهران
در زمان شاه‌عباس صفوى چهارباغ و عمارت ايوانى ساده و چنارستانى در محل کنونى کاخ گلستان و اطراف آن احداث شد تا اين که کريم‌خان زند (۱۱۹۳-۱۱۶۳ هجرى قمري) در همين ناحيه اقدام به پى‌ريزى ساختمان ارگ و حصار و برج‌هاى آن کرد. در دوران قاجار، بناهاى سلطنتى را درون ارگ و حصار مى‌ساختند. در سال ۱۲۶۸ هجرى قمرى مطابق با پنجمين سال سلطنت ناصرالدين شاه، قسمت شرق باغ سلطنتى را وسعت دادند و کاخهايى ديگر در اطراف اين باغ که به نام گلستان خوانده مى‌شد بنا نهادند. مجموعهٔ کاخ‌هاى ضلع شمالى باغ گلستان شامل تالار، موزه، سرسراى ورودى، تالار آيينه، تالار برليان، تالار عاج، تالار بلور پيش از ديگر قسمتهاى کاخ احداث شد. تاريخ ساختمان تالار موزه (تالار تاج‌گذاري) سال ۱۲۹۶ هجرى قمرى است. در شاه‌نشين تالار سلام، تخت زرين و جواهرنشانى بزرگ به نام تخت طاووس قرار دارد. تخت طاووس از آثار مشهور ارگ سلطنتى تهران است. معروف است که نادرشاه در سال ۱۷۳۹ آن را از هند به غنيمت آورد. اين تخت هر چه باشد و از هر کجا که آمده باشد، اثر هنرى مجلل و زيبايى است. سراسر آن را با ورقه‌هاى طلا پرداخته‌‌اند و به گونه‌اى بسيار ظريف قلم‌زنى و ميناکارى شده است. اين تخت با سنگ‌هاى گران‌بها، به ويژه با ياقوت و زمرد آراسته شده است. تخت طاووس، هفت پايهٔ جواهرنشان و دو پله دارد که بر پشت تنديسى از اژدها قرار گرفته و داراى ديوارى ظريف است که گرداگرد آن را با کتيبه زينت داده‌اند. پشتى برآمده و بلند آن سرتاسر جواهر است. بر بالاى قسمت وسط تخت که بلندى بيش‌ترى دارد، ستاره‌‌اى گرد از الماس نصب شده و به قسمت عقب پيوسته است. در طرفين اين ستاره، دو پرنده جواهرنشان ديده مىشود. برخى اعتقاد دارند که اين تخت، تخت طاووس اصلى نيست، بلکه تخت اصلى همانى است که به تخت طاووس مغول کبير مشهور بود. از آنجا که نادرشاه شيفتهٔ تخت طاووس مغول کبير بود، فرمان داد مانند آن را از جواهر ديگر بسازند و به اين ترتيب، دو تخت طاووس به وجود آمد، به نظر اين عده، فاجعه‌اى که در گيرودار هرج و مرج و تعديات آن دوره، بين مرگ نادرشاه و پايان قرن هجده به وجود آمد، سرگذشت اين تخت را نامعلوم گذاشت و گويا تخت طاووس ثانوى جاى تخت اصلى را گرفت.
