سهم ایرانیان در تمدن جهان؛ صنعت سفال‌سازی و سرامیک
سهم ایرانیان در تمدن جهان؛ صنعت سفال‌سازی و سرامیکهمه علمای باستان‌شناسی و مردم‌شناسی هم‌زبان و هم‌رائیند که تمدن از منطقه خاورمیانه سرچشمه می‌گیرد که در این امر ایران ما سهم عمده‌ای دارد. درواقع این منطقه در شروع و آغاز تمدن بیش از هر نقطه‌ای دیگر از جهان دخیل بوده‌است. وقتی دریابیم که قبل از کشف دنیای جدید یعنی قاره امریکا مرکز جهان در ایران بود بیشتر به اهمیت این امر پی‌می‌بریم. در نقشه‌های جغرافیایی قدیم همواره ایران را در دایره مرکزی و شش کشور روم و آفریقا و عربستان و هند و چین و ترکستان را در اطرافشان به صورت دوایری مماس با دایره مرکزی می‌نمودند.
در این سلسله مقالات قصد داریم که در هر شماره به یکی از نوآوری‌های ایرانیان باستان بپردازیم که نه تنها تاثیرات شگرفی بر فرهنگ و تاریخ ایران که بر تمام جهانیان گذارده است.
صنعت سفال‌سازی و سرامیک:
کارلتون - اس - کون که در غار هوتو و غار کمربندی واقع در سواحل دریای خزر اکتشافاتی به عمل آورده در گزارش خود متذکر این نکته است که سفال یافت شده در ساحل بحر خزر در غار کمربندی تا آنجا که اطلاع در دست است قدیمیترین سفالی است که تاکنون در جهان یافت شده است. هیئت باستان شناسان دانمارکی که در تپه گوران واقع در لرستان حفاری نموده‌اند نیز به یک نوع سفال خاکستری رنگ برخورده‌اند که به عقیده آنها از نظر فنی شاید یکی از قدیمیترین سفال‌های ساخته شده در جهان باشد. اینان معتقدند که این سفال با آنچه در چتل هویک ترکیه یافت شد برابر است و بنابراین به عقیده آنان شاید سفال برای اولین بار در چند نقطه خاورمیانه در یک زمان کشف شده باشد.
پروفسور پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران می‌نویسد که مدارک موجود قویاً موجب اثبات فرضیه‌های چندین سال اخیر است مبنی بر اینکه کشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی کوزه‌گری و بافندگی از فلات ایران آغاز شده باشد. از چند جهت اساسی تمدن در این ناحیه از تمدن مصر لااقل پنج قرن و از تمدن ند بیش از هزار سال و از تمدن چین دو هزار سال پیشتر بود.
به محضی که بشر وارد جلگه شد اولین کوره بدوی برای پختن ظروف سفالی ساخته شده و این نوع کوره در تپه سیلک به خوبی به چشم می‌خورد. سپس ایرانیان نقاشی روی سفال را آغاز کردند و آنقدر در هزاره چهارم قبل از میلاد در صنعت سفال سازی و نقاشی روی آن که خود هنر مشکل و زمان گیری است موفقق شده بودند که بعضی از آثار سفالین این دوره جزو شاهکارهای صنعت سفال سازی جهان به حساب می‌آید. در همین اوان بود که چرخ کوزه گری در ایران اختراع شد و یک انقلابی در صنعت سفال‌سازی و کوزه گری بوجود آورد.
فلات ایران زادگاه اصلی ظروف منقوش است. برای اینکه بتوانند روی این ظروف نقاشی کنند ابتدا این ظروف را در مایعی فرو می بردند و رنگ یکنواختی به ظرف می دادند که معمولاً سفید، کرم یا قرمز بود و سپس با اکسید منگنز یا اکسید آهن روی آن نقاشی می کردند و این ظرف را در کوره می نهادند و در نتیجه نقاشی ها به صورت سیاه یا قهوه ای پررنگ بر زمینه سفید یا قرمز ظاهر می شد و این امر در واقع مقدمه ای بود برای کشف سرامیک و لعاب روی سفال.
گردآوری: مهرزاد پارس
برگرفته با تغییر و تلخیص از مقاله "سهم ایران در تمدن جهان" به قلم عبدالحمید نیر نوری
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
كوزه گری به شكل فتیله سازی
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
گل را به این شیوهٔ كهن به شكلهای مختلف در می آورند : شاگرد كوزه گر چونهٔ گل را روی تخته می غلطاند و به صورت فتیله در می آورد و آن را در جلو استاد خود می گذارد و استاد آن را به صورت دایره هایی در می آورد كه یكی را بالای دیگری قرار می دهد و این كار را دایره زدن می نامند .
پس از اینكه در حدود ۱۲ دایره ساخته شد استوانه ای كه به این طریق درست شده آب زده و با لیسه یا ماله كوچكی آن را صاف می كنند . فتیله سازی همینطور ادامه دارد تا اینكه شیئی ساخته شده به ارتفاعی كه می خواهند برسد . پس از اینكه گل خشك شد بار دیگر با سنگ مهره آن را پرداخت می كنند یا احتمال دارد باردیگر با ماله كوچكی پرداخت كنند .
محصولات كوزه گر دایره زن شامل انواع زیادی از ظروف ( آلت انیاء ) و وسایل ساختمانی است . معروفترین آنها تنورنان پزیست ولی ظرفهای دیگری هم هست كه بعضی از آنها در حدود ۹۰ لیتر گنجایش دارد ، كه بسیاری از پیشه وران آن را برای كارهای مختلف از قبیل رنگ كردن الیاف ، دباغی چرم به كار می برند و یا در خانه ها برای پختن شیره و ساختن پنیر از آن استفاده می كنند .
دیگر از محصولات این دسته عبارتند از خمره های بزرگ آب ( سبا ) تنبوشه های كوچك و بزرگ ( كلوك ، یوله ، موری ، شغال رو ) ناودان ، جام حمام ، منقل گلی و چهار چوب كندوی عسل به نام پنجه . كندوی عسل حلقه هایی هستند به قطر ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۰ سانتیمتر كه در یك طرف آنها دری برای ورود زنبور قرار دارد .
داخل این حلقه ها را با شانهٔ آج می اندارند تا هنگامی كه زنبوران مشغول ساختن شانه های عسل هستند به آنها كمك كند برای ساختن یك كندو معمولاً سه عدد از این حلقه های را روی هم قرار می دهند و با صفحهٔ گلی آن را می پوشانند . از جمله اشیاء دایره ای گوم ( لوله چاه آب ، كول چاه آب ) و تشت ( چروك ) انگور كوبی و لگن ( جونومستراح ) جا كوزه گی و فراورده شگفت انگیزی دیگر به نام تاپو بچه است . تاپو برای به راه انداختن بچه كمك خوبی است و عبارت از لولهٔ قیفی شكلی است كه در حدود ۶۰ سانتیمتر بلندی دارد و ته ندارد بچه در توی آن می ایستد و نمی افتد .
كاهریز ( قنات ) های ایرانی از جایی كه از خاك نرم و سست می گذرند . با كیل یا كول ( نایی ، نار ، گوم ، ناوكهریز ، دس ) محكم می شود . در جاهایی كه تقاضا كم است كوزه گر فتیله ساز از این كولها برای چاه كن ( مقنی ) می سازد در بخشهایی كه قنوات زیاد دارد اینقدر كار برای كوزه گران هست كه چیزی جز این كولها نمی سازند ، در آن صورت وی را كَبَل مال ( كَوَل مال یا دُس ساز ) می نامند.
گاهی اوقات این كار را خود چاه كن ( مقنی ) یا كارگران او انجام می دهند . فتیلهٔ كول را دور قالب بیضی شكل كه از گل رس پخته شده و دو دسته در دو طرف آن دارد می پیچند . این قالب پانزده تا بیست سانتیمتر بلندی دارد، كَوَلهای بزرگ ۱۱۵ و كَوَلهای كوچك ۵۵ سانتیمتر قطر دارد . فتیله ساز فتیله را دور حلقه قالب گذاشته ، با ماله آن را صاف و قالب را بلند می كند، و در نزدیك كَوَلی كه ساخته است قرار می دهد و بدین ترتیب آماده می شود كه كَوَل دوم را بسازد . كَوَلساز متخصص با خاك رس و گاه با خاك رس و پهن اسب كار می كنند . كَوَل مال در كنار دستگاه خود ایستاده و شاگرد او مشته ای ( چونه ) از این آمیخته روی تخته ای كه پهنای آن به اندازهٔ ارتفاع قالب و درازای آن نصف محیط قالب است قرار می دهد.
سپس این مخلوط را به ضخامت ۷۵/۳ سانتیمتر روی تخته پهن می كنند تخته را به قالببند می دهند تا آن را دور حلقه قالب بپیچد . وقتی كه دور قالب بپیچد سر آنها را به هم وصل می كند كه به اصطلاح آن را سربند كردن می گویند و با دو دست قالب را بلند می كنند و كَوَل نو را روی زمین می گذارد تا خشك شود . پس از سه روز كه از خشك شدن آنها گذشت ۲۴ ساعت آن را می پزند . كوره های پخت كول گنجایش پانصد تا هزار كَوَل را دارد و تلفات آن در حدود ۵ تا ۱۰ درصد است .
پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی
