چگونه شایعات را تشخیص دهیم؟!
اینکه شایعات چرا شکل می‌گیرند و انگیزه‌ی شایعه‌سازان چیست خود نیاز به بررسی و بحث مفصلی دارد اما تشخیص شایعات و خبرهای جعلی با آنکه گاهی ممکن است بسیار دشوار باشد زیاد هم غیرممکن نیست. تجربه‌ی ما نشان‌داده است که بیشتر شایعات دارای ساختار و ویژگی‌های مشترکی هستند که حتی توسط افراد عادی نیز قابل شناسایی بوده و میتواند در کاهش حجم انتشار آنها تاثیر بسزایی داشته باشد. در این پست به معرفی برخی از این ویژگی‌ها می‌پردازیم.
- منبع (رفرنس): به عنوان مهمترین و اصلی‌ترین نکته‌ای که باید درباره‌ی درستی یک مطلب توجه کنید داشتن «منبع معتبر» است. قاطعانه باید گفت اگر مطلبی منبع معتبر نداشت به راحتی باور نکنید! از آنجا که بخش زیادی از مطالب در فضای مجازی و شبکه‌های پیام‌رسان موبایل به صورت متن منتشر می‌شوند داشتن یک لینک اینترنتی به عنوان منبع ساده‌ترین کاری است که انتشار دهنده‌ی خبر میتواند برای اعتباربخشی به خبرش در متن بگذارد تا خواننده روی آن کلیک کند و ببیند مربوط به چه وبسایتی است و یا خود آن وب سایت از کجا آن را نقل قول کرده است. برای اسناد بسیار قدیمی نام کتاب و نویسنده و .. نیز که معمولا باز هم احتمالا در اینترنت یافت می‌شوند نیاز است.
- قطعه فیلم و تکه عکس اصلی‌ترین ابزار شایعه‌سازها: یک عکس همان قدر که به اندازه‌ی هزار خط نوشته حرف دارد میتواند هزار شایعه نیز به همراه داشته باشد. زاویه‌ی خاص فیلمبرداری یا عکسبرداری، مشخص نبودن اتفاقات قبل و بعد از آن تکه‌ی جدا شده از فیلم، ربط دادن عکس به مطلب نامرتبط، دستکاری عکس و فیلم (فتوشاپ)، کیفیت‌های پایین و نامشخص بودن جزئیات و… فرصت را برای داستان‌سرایی و شایعه‌پردازی روی آن ایجاد میکند. عکس کودکی که مار داخل سرش است، یا فیلم سجاده‌ی نماز خوان نمونه‌هایی از این شایعه بودند.
- قسم دادن، التماس کردن، وعده‌دادن، ارعاب و یا تهدید برای انتشار مطلب!
- اعلام زمان‌های نسبی به جای ذکر تاریخ مشخص: یک‌ساعت پیش، دیشب، امروز، به تازگی، از فردا، آخرین دستاوردها و … برای مثال بیش از سه سال است که شایعه‌ی «به تازگی گوگل برای تغییر نام خلیج فارس رای‌گیری اینترنتی گذاشته است». یا «آخرین تحقیقات دانشمندان ژاپنی…»
- عباراتی که نشان می‌دهد رازی مخوف یا سندی فوق‌محرمانه کشف شده است: (شرکت‌های دارویی برای کم نشدن سودشان نمیگذارند شما بدانید لیمو همه بیماریهای لاعلاج را درمان میکند!)،یا نامه‌ی فوق‌محرمانه و مسقیم درباره‌ی زلزله‌ی تهران! «توهم توطئه» نیز میتواند در این دسته جای گیرد.
- جملات خبری شبه‌علم و مبهم: دانشمندان کشف کرده‌اند، آخرین دستاوردهای پزشکی نشان می‌دهد. کدام پزشکان؟ کدام دانشمندان؟! عرفان کوانتومی، قانون راز، شعور آب و … نمونه‌هایی از این ادعا هستند. درباره «شبه‌علم» در وبسایت گمانه بیشتر بخوانید.
- ارجاع دروغین خبرهای ناشنیده به خبرگزاری‌های بسیار مشهور و معتبر برای اعتبار بخشی به مطلب: در اینگونه مطالب به صورت خیلی کلی نوشته میشود منبع: BBC ،CNN، پلیس فتا،…
- ارجاع به منابع غیرواقعی با اسمهای عجیب و غریب و پرابهت: (شبکه‌ی خبری Alien News فرانسه، تیم دکتر چوانگ در مرکز توکیو!) برای کشف حقیقت بهتر است نام و وبسایت آن را در اینترنت جستجو کنید.
- تبلیغ یا ضدتبلیغ عقیدتی و نژادپرستانه برای یک فرقه‌ی خاص: (۹۰ نفر وهابی…، دانشمندی که شیعه شد، یک بهایی…)
- تحریک شدید احساسات از طریق اغراق در داستان‌های ساختگی غم‌انگیز، عکس‌های دلخراش، روابط عاطفی انسانی، تهدیدات مربوط به سلامتی، تحریک حس وطن‌پرستی یا اعتقادات مذهبی و …
- عدم ارتباط منطقی و تخصصی منبع با متن: (رئیس مرکز «قلب» ژاپن گفته است سیگنال موبایل برای «مغز» مضر است!)
- تبلیغات تجاری در قالب شایعه! (همه شرکت‌ها محصولاتشان آلوده و مشکل‌دار و سرطانزا هست به جز محصولات شرکت X) یا مثلا نارنگی‌های فلان کشور کرم دارد ولی نارنگی‌های ایرانی نه!
- درخواست کمک مالی از طرف اشخاص و موسسات ناشناس. به جای واریز پول به حساب افراد ناشناس، به موسسات معتبر یاری‌رسان و خیریه که در وبسایت گمانه لیستشان مشخص شده است کمک کنید.
- اینترنت و گوگل منبع نیستند! اینها ابزارهای ارتباطی و جستجو هستند. هرچیزی در آن پیدا شود درست نیست حتی اگر در چندین جای آن تکرار شده بود. انگلیسی بودن متن یک مطلب نیز به معنی معتبر بودنش نیست!
- «آیا میدانید»ها! نادانسته‌های حتی کوچک و سطحی جهان آنقدر زیاد است که تشخیص راست و دروغ بودن آن‌ه بسیار مشکل است مگر آنکه منبع معتبر داشته باشند. پیشنهاد می‌کنیم زیاد آنها را باور نکنید چون تقریبا در بیشتر آنها همه‌ی نشانی‌های یک شایعه از جمله نداشتن منبع را خواهید دید!
- شاهدان غیبی! همه ما افرادی را دیده‌ایم که در دفاع از یک ادعای عجیب خواهند گفت: «یکی از دوستان یا نزدیکانم با چشم خودش دیده است!». برای احترام به شعور خودتان هم که شده درخواست کنید با آن شخص سوم ملاقات کرده و حقیقت را از زبان خودش بشنوید و کشف کنید که واقعیت ماجرا چه بوده است؟
- شیوه‌ی نگارش و سطح علمی‌بودن: اشتباه املایی و نگارش شتابزده و غیرحرفه‌ای در نوشته‌های بسیاری از شایعه‌پردازان که بیشترشان از اقشار کم‌سواد هستند رایج است. مثلا در پیامی که عده‌ای از ناراضیان درباره انتشار سلسله پیام‌های طنز درباره یکی از شخصیت‌های کشور در شبکه‌های اجتماعی ساخته بودند کلمات (موتون، هائز اهمیت و …!) به چشم می‌خورد.
- فصل بازار داغ شایعه را بشناسید! خیلی از شایعات موسمی هستند و ناگهان سر از خاک بیرون می‌آورند! شایعه‌پردازان منتظر فرصت هستند تا متناسب با رویدادها و خبرهایی که منتشر میشود شروع به چرندپراکنی کنند. اگر کمی به اخبار جامعه آگاه باشید به احتمال بسیار زیاد می‌توانید خود را برای هجوم شایعات فصلی آماده کنید. چندین شایعه از این دست در زمان درگذشت زنده‌یاد پاشایی، حادثه‌ی اسید پاشی، بازی‌های والیبال ایران و … در فضای مجازی منتشر شد.
- استفاده از مغلطه و سفسطه: در بسیاری از پیام‌ها دیده میشود. درباره‌ی شناخت آنها مطالب زیادی در صفحه‌ی فیسبوکمان نوشته ایم که در آینده باز هم در این زمینه اطلاع‌رسانی می‌کنیم.
- ترکیب دروغ و واقعیت: بسیار پیش آمده که خبری را شنیده‌اید یا خوانده‌اید که فقط درباره‌ی یک بخش آن اطلاعات داشته اید و آن‌بخش را درست دیده‌اید و به واسطه‌ی همین اعتماد فرض کرده اید که ادامه‌ی متن هم حتما درست است.
- فریب ظاهر زیبا را نخورید: داشتن عکس‌ها و ظاهر گرافیکی زیبا یا تدوین یک ویدئوی حرفه‌ای برای یک شایعه دلیلی برای واقعی بودن آن نیست. بسیار دیده شده است که برای مطالب کاملا اشتباه و چرند تصاویر گرافیکی زیبا یا حتی ویدئو ساخته اند و افراد فریب ظاهر آن را خورده اند.
منبع: gomaneh.com
