معرفی مقیاس بورتل برای سنجش تاریکی آسمان
آسمانتان چقدر تاریک است؟ پاسخ دقیق به این سوال، میتواند شما را برای مقایسهی مکانهای رصدی کمک کند و از همه مهمتر این که با تلسکوپ و دوربین دوچشمی‌تا کجا را میتوانید ببینید. به علاوه، شما نیازمند یک معیار دقیق برای سنجش تاریکی آسمان به هنگام رصد و ثبت پدیدههایی چون ظهور دم بلند دنبالهدارها، شفق‌های قطبی کم نور و یا جزئیات یک کهکشان هستید.
مقیاس ۹ مرحلهای برای رتبه بندی شرایط آسمانِ مکانِ رصدی
در اکثر موارد رصدگران مبتدی آسمان (و گاهی هم رصدگران با تجربه) نمیدانند که چگونه کیفیت آسمان را در شبهای رصدی ارزیابی کنند. این در حالیست که بیشتر دوستاران آسمان هرگز در زیر آسمان واقعا تاریک رصد نکردهاند. بنابراین معیاری برای سنجش شرایط مکان رصدیشان ندارند. در بسیاری از گزارشهای رصدی، آسمان “بسیار تاریک” معرفی شدهاست اما از همین گزارشها معلوم است که آسمان “نسبتا” تاریک بودهاست. امروزه بسیاری از منجمان آماتور دسترسی به مکان ِرصدی واقعا تاریک ندارند. بنابراین به محض یافتن مکانی نیمه روستایی که ستارگان، قدری در حدود ۶ تا ۳/۶ با چشم غیر مسلح دارند، تصور میکنند که بهترین مکان ِرصدی را یافتهاند.
راست: صُوَر فلکی زمستان در آسمان روستایی. راه کاهکشان مشخص است (البته نه به وضوح) این آسمان نسبتا خوب است و میتواند رتبه ۴ یا ۵ را در مقیاس بورتل بگیرد. چپ: همان صُوَر فلکی در آسمان حومه ی شهر، رتبه ی ۸ یا ۹ را در این مقیاس می‌گیرد.
فقط حد قدر کافی نیست
اکثر منجمان آماتور شرایط آسمان را با تعیین قدر کم نورترین ستارهی قابل مشاهده با چشم غیر مسلح (حد قدر) می‌سنجند. اما حد قدر چشم غیرمسلح اصلاً معیار خوبی نیست. حد قدر به تیز بینی و آمادگی چشمِ رصدگر بستگی دارد. علاوه بر این به میزان تلاش رصدگر و همچنین زمان لازم برای دیدن کم نورترین ستاره نیز بستگی دارد. ممکن است برای یک رصدگر حد قدر آسمان ۵/۵ و برای رصدگر دیگر در زیر همان آسمان ۶ باشد. علاوه بر این، رصدگران اعماق آسمان باید وضوح ستارهها و اجرام غیر ستارهای را بسنجند. اجرام کم سویی مانند دنباله دارها، سحابیها وکهکشانها با کمترین میزان آلودگی نوری از آسمان شما حذف میشوند. این مقیاس نُه مرحلهای برای تخمین تاریکی آسمان، حاصل ۵۰ سال تجربات من در رصد زیباییهای آسمان شب است. با استفاده از این روش میتوان بر اساس یک معیار همگانی به مقایسهی رصدها پرداخت و همچنین در مورد معتبر بودن گزارش رصدها نیز میتوان قضاوت کرد. برتر از همهی اینها، این روش کمک بزرگی به ما میکند که مدام به سیاحت در آسمان مشغولیم!
آسمانتان را رتبه بندی کنید
رتبه ۱: آسمان عالی. در این آسمان نور دایره البروجی و نوار منطقه البروج به خوبی مشخص هستند. نور منطقه البروجی تا زاویهای چشمگیر و نوار منطقه البروجی به طور پیوسته در آسمان پراکنده شدهاست. در این آسمان کهکشان مثلث با چشم غیرمسلح دیده میشود. حدِ قدر برای چشم غیرمسلح به ۶/۷ تا ۸ میرسد. (البته با کمی‌تلاش) میتوانید با تلسکوپ ۳۲ سانتیمتری بازتابی (۵/۱۲ اینچ) ستارههایی تا قدر ۵/۱۷ و با تلسکوپ ۵۰ سانتیمتری (۲۰ اینچ) در یک بزرگنمایی متعادل ستارگانی تا قدر ۱۹ را آشکار کنید. وقتی که به اطرافتان دقت کنید اثری از دوستان، درختان و حتی تلسکوپتان نمیبینید. این بهترین مکان رصدیست.
رتبه ۲: آسمان تاریک. هواتاب در نزدیکی افق پیداست. کهکشان مثلث تقریباً به راحتی با نگاه مستقیم دیده میشود. ساختار راه شیری تابستانی به خوبی با چشم غیرمسلح پیداست و درخشانترین بخشهایش چون مَرمَر میدرخشد. نورِ دایره البروجی سایهی ضعیفی پیش از طلوع و پس از غروب ایجاد میکند که نور زرد رنگِ آن در زمینهی آبی- سفید راه کاهکشان به وضوح میدرخشد. اطرافتان از جمله تلسکوپتان را محو میبینید.بسیاری از خوشههایِ کرویِ فهرستِ مسیه با چشم غیرمسلح دیده میشوند. حدِ قدر چشم غیرمسلح در حدود ۱/۷ تا ۵/۷ است در حالی که برای تلسکوپ ۳۲ سانتیمتری به ۱۶ تا ۱۷ میرسد.
رتبه ۳: آسمانِ روستایی. در این آسمان، نشانههایی از آلودگی نوری در افق پیداست. اما راه کاهکشان هنوز نمایان است و خوشههای کروی چون ۴، ۵، ۱۵ و ۲۲ با چشم غیرمسلح به وضوح نمایان هستند. نور دایره البروجی در بهار و پاییز (هنگامی‌که ۶۰ درجه در بالای افق پیش از طلوع و پس از غروب گسترده میشود) نمایان است. حدِ قدر چشم غیرمسلح ۶/۶ تا ۷ است و برای تلسکوپ ۳۲ سانتی متری قدر به ۱۶ میرسد.
رتبه ۴: آسمان نیمه روستایی. آلودگی نوری مشخصی در جهات مختلف در آسمان دیده میشود. نور دایره البروجی به خوبی آشکار است اما در ابتدا و انتهای فلق و شفق حتی تا نیمههای سَمتُ الرأس هم نمیرسد. راه کاهکشان نمایِ با شکوهی در افق دارد و ساختار آن در بخشهای بسیار درخشان پیدا نیست. کهکشان مثلث را با گوشه چشم نگاه کردن به سختی مییابید و در صورتی که پایینتر از ارتفاع ۵۰ درجه از افق باشد اصلاً دیده نمیشود. ابرها در جهات منابع آلودگی نوری میدرخشند و در بالای سرتان هم چنان به صورت تیره هستند. حد قدر چشم غیر مسلح ۱/۶ تا ۵/۶ است و تلسکوپ بازتابی ۳۲ سانتیمتری در بزرگ نمایی متعادل تا قدر ۵/۱۵ را آشکار میکند.
رتبه ۵: آسمان حومه شهر. در بهترین شبهای بهار و پاییز تنها نشانههایی از نور دایره البروجی را میبینید. راه کاهکشان در نزدیکی افق بسیار کم سو و ضعیف و گاهی غیر قابل تشخیص است و در بالای سر، بی رنگ و روست. منابع آلودگی نوری در بیشتر جهات در آسمان پراکنده شدهاند. در بیشتر یا در تمام آسمان، ابرها بسیار روشنتر از خود آسمان دیده میشوند. حدِ قدرِ چشم غیرمسلح ۶/۵ تا ۶ است و حد قدر تلسکوپ بازتابی ۳۲ سانتیمتری به حدود ۵/۱۴ تا ۱۵ میرسد.
کهکشان مثلث به عنوان یک نشانه کلیدی برای رتبه بندیِ آسمان است. یک رصدگر که چشمانش به خوبی به تاریکی عادت کرده، میتواند آن را زیرِ آسمانی با رتبه ۴ یا بهتر در مقیاس بورتل با چشم غیرمسلح ببیند.
رتبه ۶: آسمان روشن حومه شهر. در این آسمان حتی در بهترین شبها اثری از نور دایره البروجی نمیبینید. راه کاهکشان تنها در سرسو به سختی پیداست. آسمان تا ارتفاع ۳۵ درجهای بالای افق به رنگ سفیدِ مایل به خاکستری میدرخشد. ابرها در سراسر آسمان میدرخشند. هیچ مشکلی برای دیدن تلسکوپتان و تجهیزاتش نخواهید داشت! کهکشان مثلث، بدونِ دوربینِ دوچشمی، دیدنش ممکن نیست و کهکشان آندرومدا به صورت‌هاله کم سویی با چشم غیرمسلح نمایان است. حدِ قدر برای چشم غیرمسلح در حدود ۵/۵ است و تلسکوپ ۳۲ سانتی متری در بزرگ نمایی متعادل ستارگانی تا قدر ۱۴ تا ۵/۱۴ را نشان میدهد.
رتبه ۷: آسمانِ شهر تا شهر. سراسر زمینه آسمان را نورِ سفیدِ مایل به خاکستری پوشاندهاست. منابع قوی آلودگی نوری در تمام جهات مشخص است. راه کاهکشان کاملاً محو شدهاست. شاید از خوشه کندوی عسل M44 و کهکشان آندرومدا M31 لکه بسیار محوی ببینید که دارای تصویری بسیار مبهم است. ابرها بسیار درخشان هستند. حتی با یک تلسکوپ متوسط، درخشانترین اجرام مسیه، اشباحی بیش نیستند. اگر تلاش کنید، حد قدر برای چشم غیرمسلح ۵ است و تلسکوپ بازتابی ۳۲ سانتی متری به زحمت تا قدر ۱۴ را نشان میدهد.
رتبه ۸ :آسمان شهر. آسمان با نورِ خاکستریِ مایل به سفید یا نارنجی میدرخشد و در این نور میتوانید به راحتی عنوانهای روزنامهها را بخوانید! یک رصدگر با تجربه به زحمت کهکشان آندرومدا و خوشه کندوی عسل را میبیند. با تلسکوپ متوسط تنها اجرامِ درخشانِ فهرست مسیه را میتوانید بیابید. برخی از ستارهها که الگوی اصلی صُوَر فلکی هستند (صورتکها) به سختی دیده میشوند یا به کلی دیده نمیشوند. در بهترین شرایط، اگر بدانید دنبال چه هستید، با چشم غیرمسلح میتوانید ستارگانی تا قدر ۵/۴ را ببینید و حدِ قدر برای تلسکوپ ۳۲ سانتیمتریِ بازتابی کمی‌بیشتر از ۱۳ است.
رتبه ۹: آسمانِ درون شهری. آسمان حتی در سَمتُ الرأس نیز به کلی روشن است. بسیاری از ستارههای صُور فلکی ناپیدا هستند و صُور فلکی کم نوری همچون خرچنگ و حوت (ماهی) اصلا پیدا نیستند. تک ستارههایی از خوشه پروین دیده میشوند و هیچ یک از اجرام فهرست مسیه با چشم غیرمسلح دیده نمیشوند و تنها اجرامی‌که هنوز نمایِ زیبایی دارند، ماه، سیارهها و تعداد کمی‌از خوشههای ستارهای هستند (البته اگر بتوانید پیدایشان کنید). حدِ قدر چشم غیرمسلح در این آسمان ۴ یا کمتر است.
John Bortle
ترجمه فرزاد چگینی
nojumafzar.com
