۱۰ سال در مریخ؛ «فرصت» همچنان پیش می‌رود
هیچ‌کس انتظار نداشت که پس از ۱۰ سال ماموریتی که تنها برای ۹۰ روز مریخی طراحی شده بود همچنان به کار خود ادامه دهد. طوفان‌های سهمگین شن، نیروی ویران کنندهٔ خورشید، تشعاشعات کیهانی، زمستان‌های سرد و تاریک، همه و همه نتوانستند مریخ‌نوردها را از انجام مأموریتشان باز دارند. ۲۵ ژانویه دهمین سالگرد فرود مریخ‌نورد «فرصت» روی سطح مریخ است و علاقه‌مندان در سراسر دنیا این موفقیت تاریخی را جشن می‌گیرند.
مریخ‌نورد فرصت
این مأموریت درست ۵ ماه پس از واقعه‌ی دلخراش شاتل کلمبیا بود که در آن فضانوردانی جان خود را از دست دادند. در آن زمان ناسا به شدت تحت فشار بود که نشان دهد می‌تواند مجدداً مأموریت‌های فضایی را به صورتی قابل قبول و ایمن به اجرا در آورد. در آن زمان بود که بخش اکتشافات سیاره‌ای ناسا و جی‌پی‌ال با موفقیت٬ مریخ‌نورد فرصت را در فضا قرارداد تا به مقصد نها‌یی خود یعنی مریخ برسد.
اولین نگرانی برای عدم موفقیت ماموریت فرصت هنگامی اتفاق افتاد که هنوز ۳ هفته تا زمان فرود مریخ‌نورد روی سطح مریخ باقی مانده بود. در آن زمان مریخ‌نورد دیگر که در آن سوی مریخ فرود آمده بود قادر به ارتباط برقرار کردن با ایستگاه زمینی نبود و دانشمندان نگران آن بودند که مشکلی بنیادی در طراحی این دو مریخ‌نورد وجود داشته باشد؛ چرا‌که این دو مریخ‌نورد٬ هسمان (دوقلو) طراحی شده بودند. خوشبختانه با تلاش مهندسان ناسا نگرانی‌ها به سرعت رفع شد و مشکلات ارتباطی‌برطرف گشت. سه هفته بعد فرصت فرود آمد و مأموریتی غیرقابل پیش‌بینی را برای بیش از یک دهه آغاز نمود.
بزرگترین دستاورد مریخ‌نوردان را می‌توان یافتن شواهدی مبنی بر شباهت آب و هوای مریخ در گذشته به آب و هوای امروز زمین دانست. این دو مریخ‌نورد شواهدی به دست آوردند که ما را برای یافتن اثراتی از حیات در مریخ باستانی امیدوار کرده است. فرصت در اولین نگاه به جهان اطراف نمونه‌ای از صخره‌ها را پیدا نمود که تنها علت شکل‌گیری و تغییر شکل آنان ممکن بود وجود آب مایع روی سطح مریخ در گذشته‌ی دور باشد.
فرصت پس از بررسی دهانه‌ی برخوردی ایگل به سراغ دهانه‌ی برخوردی بزرگتری به نام اندورنس رفت.
عمق بیشتر این دهانه‌ی برخوردی به فرصت این امکان را داد تا لایه‌ی عمیق‌تری از زمین مریخ را بررسی کند. هر چه صخره‌ها در عمقی بیشتر باشند به معنای قدمت بیشتر آن صخره است. فرصت با استفاده از این فرصت طلایی توانست به بررسی تحولات آب و هوای مریخ در چندین میلیارد سال پیش بپردازد.
پس از بررسی چند دهانه‌ی برخوردی دیگر، این مریخ‌نورد به سوی دهانه‌ی برخوردی بسیار بزرگتری به نام «ویکتوریا» رفت که با محل فرود حدود ۷ کیلومتر فاصله داشت. مریخ‌نورد فرصت ۲/۵ سال پس از فرود توانست خود را به این محل برساند. بررسی این دهانه نزدیک به ۲ سال طول کشید. در آنجا یافته‌های غنی‌تری از منابع آب بر سطح مریخ در گذشته یافت شد.
مریخ نورد فرصت Opportunity حدود ۳ سال در راه بود تا به دیوارهٔ «کیپ یورک» برسد. این محل به قدری متفاوت با محل نخستین فرود بود که ورود به این محل را فرود دوبارهٔ این مریخ‌نورد بر مریخ نامیدند.
اما چه بر سر دیگر همتای فرصت در این مدت آمد؟
دانشمندان ناامید شدند، اما به سرعت برنامهٔ روح را تغییر دادند تا به سوی نزدیک‌ترین قله یعنی قلّه «هازبند» حرکت کند. همچنان که روح از دامنه کوه به سمت قله بالا می‌رفت به شواهد انکارناپذیری از صخره‌هایی دست یافت که ترکیبات آنان فقط در مجاورت با آب مایع قابل تولید بود.
اما مهمترین اکتشافات مریخ‌نورد روح زمانی آغاز شد که شروع به پایین رفتن از دامنه جنوبی کوه نمود. یکی از آن اکتشافات به دانشمندان کمک کرد تا پاسخ بهتری به این سوال داشته باشند که اگر مریخ در گذشته آب و هوای مشابه با زمین داشته چه اتفاقاتی باعث پایان آن دوران شده است؟
قریب به اتفاق دانشمندان بر این باورند که آب مایع در سطح مریخ از طریق جوّ آن به فضا فرار کرده است. اما وجود دی‌اکسید کربن مانع از فرار همه‌ی آب می‌شده و انتظار می‌رود که بخشی از آب و دی‌اکسید کربن با صخره‌ها ترکیب شود و کربنات‌ها را تشکیل دهند. روح برای نخستین بار شواهدی مبنی بر وجود صخره‌های کربناتی در مریخ را آشکار ساخت.
روح به اکتشافات خود ادامه داد تا آنکه یکی از چرخ‌هایش از کار افتاد. این مریخ‌نورد کشان کشان و به کندی به حرکت در مسیر خود ادامه داد اما همین موضوع سبب شد تا اکتشافی دیگر نصیب دانشمندان شود. چرخ از کار افتاده همانند یک بیلچه عمل می‌کرد و شن و ماسه را کنار می‌زد تا از دل خاک شگفتی‌های جدیدی را به ارمغان بیاورد. در تصویری که از رد پای روح گرفته شد، موادی سفید همانند یخ از زیر سطح مریخ نمایان شدند.
روح مسیر رفته را بازگشت تا با ابزار طیف‌سنجی خود ترکیبات این ماده را معلوم کند: آن چیزی نبود جز صخره‌ای با بیش از ۹۰% سیلیس. این ترکیب فقط در شرایطی مانند چشمه‌های آب گرم به وجود می‌‌آید که نشانه‌ی دیگری از وجود محیطی گرم و مرطوب برای مریخ در میلیاردها سال پیش است که ممکن بود شرایط را برای وجود حیات مهیا ساخته باشد.
مرگ روح
۳ سال پس از آغاز ماموریت روح و فرصت، طوفان شن سهمگینی سرتاسر مریخ را فرا گرفت و باعث کاهش نور خورشید تا ۱% حد عادی آن شد. این مسأله باعث شد تا بخصوص مریخ‌نورد روح درشرایط بدی قرار بگیرد و هر دو مریخ‌نورد از باطری‌های خود برای تأمین گرمای مورد نیاز بهره بگیرند.
در سال ۲۰۰۹ روح در ماسه گیر کرد. دانشمندان و مهندسان آزمایشگاه پیشرانش جت JPL با شبیه‌سازی شرایط روح روی مریخ توانستند تا طیّ عملیاتی موفقیت‌آمیز این مریخ‌نورد را نجات دهند.
امّا در سال ۲۰۱۰ روح پس از چند مشکل فنی دیگر قادر به ارتباط برقرار کردن با زمین نبود و از آن پس تا به حال در همین حالت باقی مانده است. علت این امر به‌درستی مشخص نیست اما می‌توان به این عامل اشاره کرد که روح دیگر نمی‌تواند زمان را تشخیص دهد. در این شرایط مریخ‌نورد به خواب عمیقی فرو رفت تا دوباره نورکافی را از طریق صفحات خورشیدی خود دریافت کند و باطری‌ها را شارژ نماید؛ کاری که هرگز محقق نشد.
فرصت همچنان پیش می‌رود
در همین دوران مریخ‌نورد فرصت به کار خود ادامه داد و در مسیر تعیین شده به سوی نقطه «سلندر» پیش رفت؛ مکانی که فرصت هم‌اکنون در آنجاست. یکی از آخرین اکتشافات فرصت کمتر از یک ماه پیش اتفاق افتاد که نشان از اهمیت زنده نگاه داشتن این مریخ‌نورد حتی پس از ۱۰ سال دارد. در این کشف سنگی در تصویری مشاهده شد که چند روز قبل در آن محل وجود نداشت. تاکنون دو نظریه برای آن مطرح شده است. یکی آنکه فرصت در مسیر خود از روی سنگی عبور کرده و آن سنگ به محل رصد شده پرت شده، و دیگری آنکه شهابی در نزدیکی مریخ‌نورد برخورد کرده و این سنگ به آنجا پرت شده است. اما هنوز هیچ کس به‌درستی پاسخی برای حل این معما نیافته است.
از دوقلوهای مریخ‌نورد خواهر کوچکتر (فرصت) همچنان به مسیر خود ادامه می‌دهد و دانشمندان انتظار دارند تا او در کنار مریخ‌نورد کنجکاوی، که به ابزار بسیار پیشرفته‌ای مجهز است، به تلاش برای یافتن حقایقی جدید از گذشته‌ی رازآلود مریخ ادامه دهد.
"کانوت"
