محيط زيست، اولين قرباني آغاز جنگ
به زمین می‌افتد آرام و بی‌صدا و آنقدر مظلومانه و بی‌دفاع كه قلب زمین می‌لرزد، می‌بیند كه بندبند پیكر به هم تنیده‌اش از هم جدا می‌شود و این زخم درمان ندارد. باز هم وسعت سبزش قربانی شده است و از همان اولین لحظه آغاز جنگ و درگیری می‌داند كه حتی اگر صلحی هم صورت بگیرد و پرچم سفیدی بالا برود، بخشی از پیكر سبزش دیگر نفس نخواهد كشيد و برای همیشه قربانی شده است.
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
شاید تلاش برای صلح و پايان جنگ با استفاده از كلمات و امضای كاغذي يا توافقی و حتی بده‌بستانی فیصله پیدا كند، اما برای اصلاح وضعیت محیط‌زیست، آتش‌بس، صلح یا استفاده از پیشرفت‌های علمی در زمان جنگ مانند بمب‌های هوشمند كه فقط هدف را مي‌زنند معنی و مفهومی ندارد، زمین دیگر اشتباهات ما را نخواهد بخشید. سال 1380 خورشيدي مجمع عمومی سازمان ملل 6 نوامبر هر سال را به عنوان روز جهانی مقابله با بهره‌برداری از محیط‌زیست در زمان جنگ و درگیری‌های مسلحانه اعلام كرد. این مجمع همچنین در اهداف توسعه هزاره خود بار دیگر بر اهمیت حفاظت از محیط‌زیست در زمان جنگ تاكید كرد، موضوعی كه دولت‌ها در زمان جنگ براحتی به فراموشی مي‌سپارند. این موضوع در بعد جهانی و در سازمان ملل مورد تاكید قرار گرفت، چرا كه تاثیرات تخریب محیط‌زیست محدود به هیچ مرز جغرافیایی نیست و تاثیر هر نوع آسیبی كه بر اكوسیستم‌ها در زمان جنگ وارد شود فراتر از مرزها و وسعت سرزمین‌هایی است كه درگیر جنگ هستند و این تاثیر برای مدت‌های طولانی بعد از زمان جنگ نیز ادامه پیدا خواهد كرد. در گزارش‌هایی كه به بررسی تاثیرات جنگ بر محیط‌زیست می‌پردازد كمتر دیده می‌شود كه به جنگ كویت اشاره نشود، چرا كه كمتر كسی است بعد از دیدن تصاویر پخش شده از آتش گرفتن چاه‌های نفت و تبدیل روز به شب بر اثر دود و آتش در این منطقه، این حادثه را فراموش كرده باشد. در طول جنگ كویت در سال 1370، بیش از 700 حلقه چاه نفت به عمد آتش زده شد كه منابع آبی و دریایی گسترده‌ای را آلوده و هوا را غيرقابل تنفس كرد و متاسفانه هنوز تاثیر آن در منطقه احساس می‌شود. بعد از این حادثه، در كویت نرخ مرگ و میر‌ها سالانه 10 درصد افزایش پیدا كرد و تنها خبر خوب آن بود كه بیش از چهار میلیون تن دوده و گوگرد به ارتفاع بیش از 5 هزار متری صعود كرد در غیر این صورت می‌توانست باعث بروز خطرات شدید بالقوه‌ای در آب و هوای منطقه‌ای و جهانی شود. از سوی دیگر رسوب ضخيم نفت و قير صدها كيلومتر از سواحل خليج فارس را پوشاند كه براساس برخی گزارش‌ها نفت باعث مرگ حداقل 30 هزار پرنده دريايی شد. نمونه ديگري از اين حوادث مناقشه جنوب لبنان بود كه طي آن و با پراكنده شدن بيش از 15000 تن نفت سياه از سكوي عظيم جییه در جنوب بيروت، 150 كيلومتر از خط ساحلي سوريه و لبنان بشدت آلوده شدند. اين حادثه، آلودگي سواحل را به دنبال داشت كه در نتيجه خسارت هنگفتي به ماهيگيران محلي وارد و از تعداد گردشگران نيز بشدت كاسته شد.
جنگ و اثرات پنهان آن
جنگ علاوه بر اثرات مستقیمی كه بر محیط‌زیست می‌گذارد اثرات غیرمستقیم زیادی نیز دارد كه هرگز در زمان جنگ خود را نشان نخواهد داد. بيش از نيمي از جمعيت جهان براي امرار معاش به منابع طبيعي وابسته هستند به همين دليل امكان درگيري‌ها براي كسب منابع بيشتر در آينده غيرقابل اجتناب است. معاهده بین‌المللی منع استفاده از مین‌های زمینی، در گزارشی اعلام كرده است كه ده‌ها میلیون تن مواد منفجره باقیمانده از زمان جنگ در سراسر جهان در مناطق بحران‌زده مانند افغانستان، كامبوج، بوسنی و در قاره آفریقا هنوز پراكنده است كه زندگی مردم منطقه را سال‌ها بعد از جنگ و درگیری مختل كرده و هرساله تعداد زیادی از مردم بی‌گناه را به اشكال مختلف مانند نقص عضو قربانی می‌كند. بنابر گزارش‌های منتشر شده توسط سازمان ملل، تنها در دهه آخر قرن بیستم، 118 درگیری مسلحانه در جهان رخ داد كه در نتيجه آن 6 میلیون نفر آواره شدند و مردم و محیط‌زیست را دچار عواقب سوء فراواني كرده است كه مهاجرت، افزایش بیماری‌های واگیردار، بروز قحطی و خشكسالی در پی مدیریت ناصحیح آب را می‌توان از جمله اثرات فرامرزی درگیری‌ها عنوان كرد.
جنگ‌هایی به بهانه صلح و برقراری امنیت
كم نیستند جنگ‌های نامیمونی كه به بهانه صلح و برقراری امنیت در جهان شكل می‌گیرد، اما به جز تلفات انسانی و نابودی عرصه‌های محیط‌زیستی دستاورد دیگری ندارد.
بر اساس گزارش سازمان ملل، در طول سال‌هاي اخير بر تعداد كشورهايي كه از برنامه محیط‌زيست سازمان ملل متحد درخواست كرده‌اند تا ارزيابي‌هاي زيست‌محيطي پس از جنگ را برای آنها انجام دهد افزوده شده است. این امر بيش از هر چيزي نشان‌دهنده وضعيت وخيم و بحران محيط‌زيست جهاني است چرا كه جنگ می‌تواند در عرض چند دقيقه آنچه را نسل‌هاي بشر در طول سالیان طولانی به دست آورده‌اند، نابود كند.
به گزارش سازمان ملل، به دنبال درخواست كشورها مبنی بر ارزیابی‌های زیست‌محیطی پس از جنگ، در حال حاضر يك تيم، تأثير زيست‌محيطي جنگ در لبنان را ارزيابي مي‌كند و تيم ديگر به طور تنگاتنگ با دولت‌هاي سودان و عراق در حال همكاري است.
به عنوان مثال نتایج این ارزیابی‌ها در سودان نشان می‌دهد كه فرسايش زيست‌محيطي شديد و گسترده بويژه در رابطه با بروز پدیده بيابان‌زايي و نابودي جنگل‌ها در اغلب نقاط كشور صورت گرفته است، به شكلي كه در دارفور بر اثر فرسايش زيست‌محيطي و از ميان رفتن منابع آبي و تغيير آب و هواي منطقه، ناامني غذايي را به دنبال داشته است.
از نمونه‌های دیگر هدف قرار دادن تعمدی یك اكوسیستم برای دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی را می‌توان در عراق مشاهده كرد؛ خشكاندن مرداب‌هاي دجله و فرات در سال‌هاي جنگ ايران و عراق نمونه روشني از هدف قرار دادن تعمدي يك اكوسيستم براي دستيابي به اهداف سياسي است كه كشور ما را نیز از این اثرات بی‌نصیب نگذاشته است. بر این اساس اكنون برنامه محيط‌زيست سازمان ملل به دولت عراق در بهبود و مديريت مرداب‌ها و بازتواني محيط‌زيست عراق و زيرساخت‌هاي مديريتي آن كمك مي‌كند.
نكته: سال 1380 خورشيدي مجمع عمومی سازمان ملل 6 نوامبر هر سال را به عنوان روز جهانی مقابله با بهره‌برداری از محیط‌زیست در زمان جنگ و درگیری‌های مسلحانه اعلام كرد
این در حالی است كه بر اساس مستندات سازمان ملل طرفين درگير در عمليات خصمانه مسووليت دارند تا قوانين و توافق‌هاي بين‌المللي مانند كنوانسيون‌هاي ژنو را كه بر رفتار جنگي حاكم است مورد ملاحظه قرار دهند. برخي از اين مقررات مانند ممانعت از نابودي تعمدي زمين‌هاي كشاورزي يك تاكيد زيست‌محيطي را در خود دارند، اما تا حد زيادي نتايج زيست‌محيطي جنگ نشان می‌دهد كه مقررات فعلي ناديده گرفته شده است؛ لذا به گفته مسوولان سازمان ملل اكنون زمان مناسبي است كه توافق‌هاي بين‌المللي درباره جنگ و مناقشه مسلحانه را به منظور تضمين اين‌كه ورود خسارات تعمدي و غيرتعمدي به محيط‌زيست را هم تحت پوشش خود قرار دهند بار دیگر ارزيابي شوند.
پدیده گرد و غبار در ایران حاصل سیاست‌های نادرست جنگی
شهروندان خرمشهري، آباداني و خوزستاني و حتی تهرانی بارها و بارها به دنبال ورود ریزگردها و غبار از كشور‌های همسایه بویژه عراق با مشكلات زیادی مواجه شده‌اند و این پدیده با توجه به نبود كمربند سبز نخلستان‌هاي مرزي با عراق، تاوان سنگيني است كه به دنبال كسب منافع سیاسی و نظامی در گذشته این كشور رقم خورده است.
صدام، ديكتاتور عراق با اعمال سياست‌هاي جنون‌آميز زمينه به وجود آوردن پديده مرگبار گرد و غبار را فراهم كرد تا به اهداف سیاسی و نظامی خود دست یابد. از این‌رو در بخش مهمي از نواحي مركزي و جنوبي بين‌النهرين در عراق به عمد بر سياست زمين سوخته دست زد و در چارچوب سياست‌هاي نادرست نظامی خود اجازه داد شن‌هاي صحراي عربستان از جنوب و جنوب غربي عراق تا شهرهاي نجف، كربلا و سامرا راه پیدا كند.
با دستور او سازمان مهندسي ارتش عراق مناطق هورالعظيم را آنچنان سوزاند كه حتي نيزارها نيز اجازه رشد را در خاك‌هاي چين‌خورده آن پيدا نكردند. او با برهم زدن اكوسيستم منطقه، مهاجرت پرندگان را در تالاب‌هاي مياني و جنوبي عراق به كلي از بين برد و به بهانه ايجاد موانع دفاعي در برابر ايران بيش از ۱۵ ميليون اصله نخل را در استان‌هاي جنوبي عراق نابود كرد. اين روند حتي دامن مراتع و زمين‌هاي كشاورزي بويژه كشت تابستاني زارعان عراقي را نيز گرفت. ارتش عراق ماموريت يافت تا با مسدود كردن نهرهاي جنوبي عراق بر دامنه فرسايش زمين‌هاي كشاورزي عراق بيفزايد. ارتش عراق بويژه در استان بصره و نوار مرزي اين استان با ايران در مناطقي همچون شلمچه، تنومه، صالحيه، ابوالخصيب و ام الرصاص تا شبه جزيره فاو، نخلستان‌ها را ريشه‌كن كرد و در آنجا انواع مين و تله انفجاري كار گذاشت. اين روند با آلودگي روزافزون رودخانه‌هاي جنوب و مركز عراق نيز تكميل شد.
انواع مواد خطرناك شيميايي كارخانه‌هاي فرسوده عراق بويژه صنايع نفتي و فاضلاب شهرها و روستاهاي اين كشور در فرات و دجله سرازير شدند به طوري كه ديدن لكه‌هاي بزرگ روغن سوخته، گازوئيل و نفت در ساحل شهر بندري بصره به هيچ عنوان جاي تعجب نداشت.
اثرات این پدیده برای كشور ایران كه در مجاورت بيابان‌هاي عراق قرار دارد باعث شده است كه شهرهای مرزی همچنان كانون تاخت و تاز پديده گرد و غبار باشد و بروز این پدیده بارها و بارها زندگی شهروندان را مختل كرده و سلامتی آنها را به خطر انداخته است.
این در حالی است كه به رغم مذاكرات فراوان ایران با عراق برای حل این مشكل به گفته مسوولان كشور عراق، مشكلات عراق بسیار زیاد است و آنها با مساحت 12 هزار كیلومتری بحران گرد و غبار در عراق و گستردگی این منطقه فعلا نمی‌توانند كار موثری را از پیش ببرند.
نگاه به جنگ از پنجره‌ای دیگر
برخی از كارشناسان معتقدند كه نباید مطلق منفی نگاه كرد و البته اثرات جنگ را از پنجره‌ای دیگر نیز می‌توان به نظاره نشست تا آثار مثبت آن نيز خودنمایی كند. گاهی بروز جنگ، برای وضع سیاست‌های جدید زیست‌محیطی، قوانین حفاظتی و تعیین مرجع مشخص برای هدایت برنامه‌های زیست‌محیطی مانند تأسیس وزارت محیط‌زیست در افغانستان فرصت مغتنمی خواهد شد تا در نهایت، رشد قابل ملاحظه وضعیت محیط‌زیست امكان‌پذیر شود. البته باید دید بر اثر جنگ و اثرات گسترده مخربی كه به وقوع می‌پیوندد منابعی هم برای حفاظت باقی می‌ماند یا نه.
به گفته كارشناسان مشاركت سازمان‌های داوطلب و غیردولتی، آموزش زیست‌محیطی نیروهای نظامی در زمان صلح، مدیریت صحیح مناطق حفاظت‌شده و عدم تداخل این محیط‌ها با فعالیت‌های میدان‌های نظامی، مدیریت زباله‌های نظامی، ارزیابی پس از جنگ مناطق تحت تأثیر، تعهد به قوانین بین‌المللی، كمك بشردوستانه زیست‌محیطی به همسایگان درگیر جنگ و تعامل بین سازمان حفاظت محیط‌زیست و نیروهای مسلح، از مهم‌ترین راهكارهای مقابله با بحران زیست‌محیطی ناشی از جنگ است كه می‌تواند كمك شایانی به حفظ منابع طبیعی كند و شاید زمانی برسد كه با پایبندی دولت‌ها و كشورها به معاهدات بین‌المللی این آرزوی محال و شاید دست‌نیافتی حفاظت از محیط‌زیست در زمان جنگ و درگیری‌های مسلحانه محقق شود.
