نقش و نگار فرش ایرانی
فرش ایرانی را میتوان از نظر طرح و نقش به دو گروه كلی تقسیم نمود، فرشهایی با طرح هندسی و فرشهایی با نقوش منحنی كه به نام فرشهای گلدار هم شناخته میشوند.
طرحهای هندسی
تمام فرشهای این گروه با خطوط افقی، عمودی و موربی كه در اندازه های مختلف و نقشهای تكرار شونده در سراسر فرش قرار میگیرند تزئین می شوند.
این قالیها توسط ایلهای چادرنشین بافته میشود كه هر یك نقوش و موتیفهای خاص خود را دارند. یك روش مهم تشخیص اینكه فرش مورد نظر حاصل دست چه ایلی و در چه منطقه ای است، از
طریق همین نقوش ویژه میسر میشود.
طرحهای منحنی
یك خصوصیت برجسته قالی ایرانی، نقشهای پیچیده و نمادین آن است كه همواره متخصصین و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسین واداشته است.
عده بسیاری عقیده دارند كه نقش قالی ایرانی، بر خلاف آنچه تصور میشود نمادین یا سمبولیك نیست، بلكه بازتاب آن احساس قرابت و نزدیكی است كه فرد ایرانی نسبت به محیط اطراف خود و نقشهای موجود در طبیعت در خود داشته است
طبیعت، بزرگترین منبع الهام طراحان فرش بوده است، گاهی نیز بعضی طراحان نقوشی از فرهنگهای دیگر چون چین و عربستان را در طرحهای خود وارد كرده اند.
طراحی فرش در ایران از سابقه ای چندین صد ساله برخوردار است كه با نقوش نزدیك به طبیعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا میشده است
و این اشكال با عبور از هر نسل به تدریج ساده و انتزاعی شده و در عین حال به پیچیدگی نقوش آن افزوده گشته است.
یك شكل عمده در فرش ایرانی، به خصوص در انواع بزرگتر آن، طرح لچكی یا استفاده از یك قاب بیضی یا گاهی متمایل به لوزی در مركز است كه نقشها در دور و میان آن قرار میگیرند و به آن ترنج میگویند.
در طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصین قالی بافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه بندی طرحها و نقوش قالی ایرانی به كوششهایی دست زده اند
مجموعا به 17 گروه اصلی تقسیم كرده اند كه البته هر یك دارای طرح فرعی ایست.
طرح ابنیه باستانی
1. طرح ابنیه باستانی :
در این طرح، نقوش با الهام از كاشی كاری، ساختار و اشكال هندسی بناها به وجود می آیند.
از نقشهای اصلی این سبك، چندین طرح فرعی حاصل شده كه از بین آنها میتوان به طرحهای "تخت جمشید"، "طاق بستان"، طاق كسری (ایوان مدائن) و طرح جدیدتر "زیر خاكی" را نام برد.
2. طرح شاه عباسی :
شاه عباس صفوی، از جمله شخصیتهای تاثیر گذار در هنر ایران به شمار میرود و طرح شاه عباسی نیز با گل زنبق درشت و معروفش كه گل شاه عباسی نامیده میشود، از جمله طرحهای محبوب زمان او به شمار میرود.
در فرشهایی با این نقوش، گل شاه عباسی با برگها و گلها جلوه میكند. از جمله طرحهای فرعی این طرح میتوان به شیخ صفی، درخت، حیوان، شاه عباسی مزین و لچك ترنج اشاره نمود.
3. طرح اسلیمی یا مارپیچ :
عنصر اصلی این طرح، شاخه های مارپیچی هستند كه با گل و برگ احاطه شده و انشعابهای آن به نقوش اسلیمی ختم میشوند.
معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است.
در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت دهان اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است كه بیشتر این جوانه ها را اسلیم مینامند.
شاید كلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد، می دانیم كه در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است.
این طرح به دلیل تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شكسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچك ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.
طرح افشان
4. طرح افشان :
در طرحهای افشان، نقوش معمولا از یك نوع (مثلا گل یا پرنده) بوده و به یكدیگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجرای طرحهای افشان از ابتدا تا انتها بر روی كاغذ باقی میماند و طرح در هیچ نقطه ای قطع نمیشود.
تنها در جاهایی كه شاخ و برگها در زمینه پخش و پراكنده میشوند، طرح از هم گشوده میشود. طرحهای ختایی افشان، دسته گل افشان، طرح حیوانی افشان و ترنج افشان از جمله طرحهای فرعی این طرح هستند.
5. طرح تزئینی :
بعضی از این طرحها، شبیه نقش بافته های مناطق مرزی كشورهای همسایه با ایران است و گاهی به نام آنها شهرت یافته است.
تحقیقات فراوان نشان میدهد كه بعضی از آنها در واقع ایرانی هستند و توسط همسایگان ایران الگو برداری شده اند. بعضی از این طرحهای مشهور عبارتند از طرح افغانی، طرح قفقازی و گوبلن.
6. طرح بندی (بند بندی) :
هنگامی كه یك بخش كوچك از طرح تكرار شود و در طول و عرض قالی نقشی پیوسته ایجاد كند، نقش حاصل، طرح بندی نامیده میشود.در زیر مجموعه طرح بندی گروههای متعددی وجود دارند كه از جمله میتوان به بندی مستوفی، بندی شكسته، بندی كتیبه، بندی ورامین، بندی درختی،بندی مجلسی، بندی بختیاری و بندی خشتی اشاره نمود
7. طرح بوته :
اساس این طرح، موتیف سرو خمیده(بوته) است كه از قدیمیترین نقوش ایران و هند است.
در قالی ایران، این طرح شكلها و اندازه های متعددی می یابد، بعضی از طرحهای فرعی مشهور بوته عبارتند از: بته(بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه ای، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجی و بوته افشاری
طرح بندی (بند بندی)
8. طرح درختی :
هرچند استفاده از شاخه های ساده و انتزاعی در طراحی قالی ایرانی بسیار معمول است، اما نقوش درختی به خاطر شباهت مشخص خود به فرمهای طبیعی از آن متمایز است.
در میان شاخه های فرعی این طرح میتوان به درخت و حیوان، درخت گلدانی و بید مجنون اشاره نمود.
9. طرح شكارگاه :
درست مانند طرح درختی، حیوانات موجود در این طرح هم بسیار نزدیك به طبیعت ترسیم میشوند. طرحهای فرعی آن شامل: شكارگاه خشتی، شكارگاه لچكی، شكارگاه افشان هستند.
10. طرح قابی یا خشتی :
اساس این طرح استفاده از قابهای متعددی است كه در هر یك تصویر مستقلی وجود دارد كه میتواند تكراری یا تك باشد. از جمله طرحهای فرعی آن میتوان به خشتی مارپیچ و خشتی ستونی اشاره نمود.
11. طرح گلفرنگ (گل اروپایی) :
این طرح در اصل تركیب بندیهایی با نقوش اصیل ایرانی است كه در آنها گل سرخ با رنگهای تیره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبیعت گرا بودن، به طرح اروپایی یا فرنگی مشهور شد.
از جمله زیر گروههای این طرح میتوان طرح گل بیجار، گل مستوفی، گل خشتی، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.
12. تركمن یا بخارا :
طرح فرشهای تركمن از لحاظ هندسی و شكستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم كوچ نشین است كه بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود.
تركمنی قاب یمونی ، تركمنی شانه ای، تركمنی غزال گز(چشم آهو)، تركمنی آخال، تركمنی چهار قاب، تركمنی خورجینی و تركمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشكیل می دهند.
طرح گلدانی
13. طرح گلدانی :
در این طرح، گلدان در اندازه های مختلف به كار برده میشود، ممكن است یك گلدان بزرگ تمام قالی را بپوشاند یا نقش گلدانهای كوچك در سراسر فرش تكرار شود.
این طرح زیر مجموعه بزرگی دارد كه گلدان ختایی، گلدان دو طرفه، گلدان محرابی، گلدان افشان، گلدان حاجی خانم و گلدان لچك ترنجی از آن جمله اند.
14. طرح ماهی درهم :
هرچند این طرح توسط طراحان امروزی بسیار متنوع و غنی شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقیت چادرنشینانی است كه آنرا حفظ نموده اند.
این طرح برای اولین بار در بیرجند بافته شد و طرح آن به زودی از محبوبیت فراوانی برخوردار شده و تا شهرهای دوری چون همدان و آذربایجان نیز رواج یافت و در هر ناحیه خصوصیات خاصی پیدا كرد.
از این رو طرح ماهی درهم تنوع زیادی دارد كه ماهی كردستان، ماهی ریز، ماهی فراهان از آن جمله اند.
15. طرح محرابی یا سجاده ای :
این طرح با زمینه ساده، ستونها و شمعدانهایی در دو طرف و نقوش گل و گیاه اجرا میشود، طرحهای فرعی آن شامل محرابی گلدان و ستون دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.
16. طرح محرمات :
این نام به طرحی اطلاق میشود كه به شكل نوارهایی در طول قالی اجرا میشود. هر نوار دارای نقشها و رنگهای خاص خودش است.
این طرح در بعضی از مناطق ایران طرح قلمدانی نامیده میشود. زیر مجموعه آن شامل قلمدانی افشان، گل ریز (با پس زمینه تك رنگ) و بوته (با رنگهای متعدد پس زمینه) .
17. طرح مركب :
علاوه بر طرحهای اصیل و اوریژینال، طرح ها در گذر زمان با یكدیگر تركیب شده و طرحهای تركیبی از به هم پیوستن دو یا چند طرح اصلی، به وجود آمده اند.
