-
سلسله سامانيان
سامانيان
اواخر قرن سوم و قرن چهارم را مي‌توان عصر طلايي ايران بعد از اسلام ناميد.سلسلۀ سامانيان كه در شرق ايران،در منطقه ماوراء النهر خراسان بزرگ حاكم بودند تحولات فرهنگي وتمدني عظيمي را به وجود آوردند و در طول يك قرن حكومت زمينه مناسبي را براي تبلور نبوغ ايراني فراهم آوردند.
اینان گرچه كاملاً مستقل نبوده و بخشي از قلمرو وسيع خلافت عباسي محسوب مي‌شدند ولي در اين منطقه از نفوذ واستقلال نسبي برخوردار بودند.
پيشينه وخاستگاه سامانيان
سامانيان كه نسب خود را به بهرام چوبين مي‌رسانند از فرزندان سامان خدات هستند، وي از افراد صاحب نفوذ در ماورالنهر بود که در دوران خلافت هشام بن عبدالملك اموي به والي خراسان (اسدبن عبدالله قَشري) تقرب يافت و اسلام آورد.
او چهار پسر به نام‌هاي (نوح،احمد،يحيي،الياس) داشت كه مأمون آنها را مقرّّب داشت. والي خراسان (غسان بن عباد) در سال 204 ه.ق به هر یک از آنها حکومتی واگذار نمود.
با آغاز زمامداري طاهريان در 206 ه.ق، طاهر نيز آنان را در مناصب گذشته ابقاء نمود.
احمد پسر نوح براي اولين بار در ماوراءالنهر حكومتي واحد ايجاد كرد و از سال 242 تا 250 ه.ق امور سياسي و نظامي ماوراءالنهر را به دست گرفت.
او هفت پسر داشت به نام‌هاي (نصر – يعقوب- يحيي – اسد- اسماعيل- اسحاق- حميد) بعد از فوت او نصر در سمرقند به جاي او نشست و برادرش اسماعيل را حاكم بخارا نمود و نیز وی را به جانشيني برگزيد.
تاسیس سلسلۀ سامانيان (279 - 295 ه.ق)
بعد از وفات نصر به سال 279ه.ق ماوراءالنهر به دست اسماعيل افتاد. او در سال 287 ه. عمروليث صفاري را شكست داد و خراسان را گرفت و در همان سال محمدبن زيد علوي را قتل رساند وگرگان و طبرستان را تصرف نمود و جنگ‌هايي را نيز با حاكمان تركستان راه انداخت و آنها را مغلوب كرد لذا خليفه معتضد عباسي منشور حكومت سيستان و خراسان و طبرستان و اصفهان را به او فرستاد.
اسماعیل بخارا را مركز دولت ساماني قرارداد و آنجا را تبديل به كانون ادب و فرهنگ ايراني نمود. اسماعيل فرماندهي دلير وحاكمي با تدبير و نيك فطرت بود و اهل علم را محترم مي‌شمرد. وي در 295 درگذشت.
پس از اسماعیل، مكتفي خلیفه عباسي براي احمد بن اسماعيل (295 تا 301 ه.ق) عهد و لوا فرستاد. او متوجه خراسان شد و در سال 298 سيستان را نیز گرفت. وی در سال 301 توسط غلامانش كشته شد.
نصربن احمد (301 تا 331 ه.ق)
پس از احمد پسرش نصر كه هشت سال داشت با وزارت ابوعبدالله جَيهاني به حكومت رسيد. وی لقب امير سعيد گرفت و در سال 331 درگذشت.
نوح بن نصر (331 تا 343 ه.ق)
نوح همراه وشمگير بن زيار بر جرجان مسلط شد و در سال 333 به ري و اصفهان لشكر كشيد. از وقايع مهم دورۀ او مخالفت ابوعلي فرماندۀ لشكر اوست كه مرو و بخارا را در سال 335 فتح كرد و وزير نوح را به قتل رساند ولي بعد از مدتي با نوح صلح کرد اما چون در نبرد با آل بويه كاري از پيش نبرد و با ركن‌الدوله صلح كرد لذا نوح او را از خراسان عزل کرد ولي ابوعلي به كمك ركن الدوله منشور حكومت خراسان را از مطيع عباسي دريافت كرد و در سال 343 نوح درگذشت.
عبدالملك بن نوح (343 تا 350 ه.ق)
او در سال 344 براي تصرف ري حركت كرد ولي به صلح با ركن‌الدوله انجاميد. او آلپتكين را به سپهسالاري خراسان برگزيد.
منصور بن نوح (350 تا 365 ه.ق)
پس از عبدالملك، آلپتكين، پسر وی نصر را به حكومت رساند ولي بزرگان دولت ساماني با او مخالفت كرده منصور را حاكم كردند. از اين دوره دخالت تركان در امور سامانيان آغاز شد.
نوح بن منصور (365 تا 387 ه.ق)
در اين دوره قابوس بن وشمگير که با نوح روابط حسنه داشت بر طبرستان استيلا يافت و فخرالدوله ديلمي به آنان پناهنده شد. نوح در سال 371 سيمجور را از خراسان عزل و ابوالعباس تاش را به جاي او منصوب كرد. ابوبغراخان به ماوراءالنهر لشكر كشيد و سمرقند را گرفت وبعد به بخارا رفت ولي خيلي در بخارا نماند و عازم تركستان شد لذا نوح دوباره به حكومت بخارا برگشت. او در سال 387 درگذشت.
منصوربن نوح (387 تا 389 ه.ق)
در دورۀ او سپهسالاري خراسان به بكتوزون سپرده شد ومنصور كه قبلاً اين منصب را داشت درخواست ابقاء كرد ولي منصور نپذيرفت لذا محمود به نيشابور حمله كرد. فائق و بكتوزون در سال 389 او را نابينا ساختند و پسرش عبدالملك را به جاي او نشاندند و ضعف سامانيان روز به روز بيشتر شد. اما سيف الدوله محمود خراسان را گرفت و ايلك‌خان حاكم تركستان وارد بخارا گرديد و ماوراءالنهر را تصرف و عبدالملك را دستگير نمود وی در 389 درگذشت و سلسلۀ سامانيان منقرض شد.
اوضاع فرهنگي،اجتماعي واقتصادي ايران در دورۀ سامانيان
بسياري از محققان دورۀ سامانيان را در ايران يك نقطه عطف در تاريخ اسلام شمرده‌اند و آن را زمان برانگيختگي و باروري انديشه دانسته دانشمندان اين دوره را ممتاز دانسته‌اند.
در اين دوره ادبيات،علوم وهنرهاي گوناگون رشد كرد.
سامانيان براي كسب مشروعيت ديني حاکمیت روحاني و معنوي خليفه را پذيرفتند و گرچه هم خليفه هم سامانيان حنفي مذهب بودند ولي سامانيان تعصب مذهبي و فكري نداشتند به طوري كه از دورۀ نصر ما شاهد حضور داعيان اسماعيلي و همراهي نصر با آنها هستيم واين فضاي آزاد فكري ومذهبي به رشد علوم كمك كرد.
اشپولر مي‌گويد: حيات فرهنگي ايران در واقع باروي كار آمدن سامانيان آغاز شد و اولين احياگران ومروجان روح ايراني‌اند وخدمت آنها در ترويج وتوسعۀ علوم وادبيات جاودانه است.
از بزرگ‌ترين تحولات فرهنگي اين دوره تحول در ادبيات نظم و نثر است كه به ويژه در خراسان رشد كرد ومركز شعر وادبيات شد وبا وجود اينكه زبان فارسي تولدي دوباره يافت به كمك دربار ولي هيچ‌گاه در خدمت مدح دربار درنيامد.
در صنعت وبازرگاني نيز قلمرو سامانيان رونق گرفت چون اولاً باج و خراج سنگين نمي‌گرفتند وديده نشده كه كسي از سنگيني ماليات شكايت كرده باشد و ثانياً چون سياست عدم تجاوز به قلمرو ديگران و مصالحه را پيش رو گرفتند امنيت اقتصادي خوبي پديد آمد.
منابع:
1- ميرخواند، روضة الصفا، تهران، اساطير ،ج 6.
2- رازي، عبدالله؛ تاريخ كامل ايران، تهران، اقبال.
3- شعباني، رضا؛ گزيدۀ تاريخ ايران، تهران، هدي.
4- هروي، جواد؛ تاريخ سامانيان، تهران، اميركبير.
