فرسايش در بيابان

ازنظرژئومورفولوگها بادعامل اصلی فرسايش دربيابانهااست.بادعامل برداشت موادورسوب آنهااست.بااين حال نقش آب راهم نمی توان درشکل گيری پديده ها ی مورفولوژی اين نواحی ناديده گرفت.

خاکهای مناطق خشک به دليل کمبودموادآلی وکلوئيدی وخشکی آسيب پذيرهستند.

مراحل فرسايش بادی

فرسايش بادشامل سه مرحله است.اين مراحل به ترتيب توضيح داده شده اند.

1- برداشت
عمل برداشت ذرات ريزومنفصل سطح زمين توسط بادرابادبردگی می گويند.
بادذرات ريزخاک رابرداشت می نمايدوذرات درشت رابرجامی گذارد.عمل بادبردگی درمناطقی که مستعدهستندباعث کندن زمين تاعمق زيادی می شود.
براثربادبردگی درمناطق بيابانی عناصر درشتی برجامی ماندکه به عنوان محافظ،سطح خاک راحفظ می نمايد.اين پوشش را"رگ يا دشت ريگییا سنگفرش بيابانی "می گويند.
ذراتی که توسط بادحمل می شوندباعث تاثيرفرسايشی روی موانع مختلف ياسطح های ساختمانی موجوددرسرراه خود می شودکه باعث سايش آنها می شود.ازآنجايی که اين عمل توسط ذرات ماسه ودرارتفاع پائين انجام می گيردبه آن سايش ماسه ای نيز می گويند.باافزايش ارتفاع این اثرکاسته می شودزيرابارموجوددربادباافز ايش ارتفاع کم می شود.این تاثيرموجب پيدايش اشکال ويژه ای مانندقارچ يادودکش ايجادمی نمايد.
گاهی فرسايش بادی درمناطق بيابانی موجب تشکيل شيارهاوفرورفتگيهای طويل ونسبتاُعميقی دررسوبات نرم مي شود .امتداداين شيارهامعمولادرجهت بادهای اصلی منطقه است .اين ديوارهاياتيغه های بين شيارهارا"ياردانگ" می گويند.اين گونه ساختمانهااولين باردرترکستان مشاهده ونامگذاری شده است.

2- حمل
بادموادی راکه فرسايش وروبيده است به صورت باربستری (ذراتی که به علت وزن آنهايادرشتی درسطح يانزديک زمين حمل می شوند)يابه صورت بارمعلق (ذراتی که به علت ريزی درهوامعلق می مانند)جابجا می کند .درواقع به سه شکل موادراحمل می کند:
- حالت معلق : ذرات بسيارريزخاک باقطرکمتراز1/. ميليمتربه اين صورت جابجامی شود.
- حالت خزشی : قدرت بادسبب می شودتاذرات درشت خاک به صورت غلطان درروی سطح زمين به حرکت درآيند.معمولاًذراتی باقطر5/ تا 2 ميليمترحمل می شوند.
- حالت جهشی : ذراتی که بادنمی تواندآنهارابه صورت معلق یاخزشی حمل نمايدبه صورت جهشی حمل نمايد.

3- رسوبگذاری
باکم شدن سرعت باد،ازقدرتش برای حمل ذرات کاسته می شود وذرات درنقطه ای ازحرکت بازورسوبگذاری می کند.ذرات درشتربه صورت تلماسه ودانه های ريزتربه صورت لايه های افقی (لس)ته نشين می شوند.
اشکال وناهموریهای ناشی ازتاثيرباد

1-اشکال ناشی ازعمل سايش

ذراتی که توسط باد حمل می شوندپس ازبرخوردبا موانعی که برسرراه آنها وجودداردموجب سايش آنهامی شود .اين عمل درنزديک سطح زمين وتوسطذرات ماسه انجام می گيرد به "سايش ماسه ای"معروف است .قطعه سنگها،ساختمانها،موانع دست سازانسان تحت تاثير اين نوع فرايندقرارمی گيرند.اگرسطح سنگ ازکانيهای باسختی يکسان تشکيل شده باشدسطح آن صاف وصيقلی می شودولی اگردارای کانيهای باسختی متفاوت باشدسطح آن خراشيده يانقطه نقطه می شود.اگرسنگ بهردليلی ازچندجهت تحت تاثيرسايش قرارگيرددارای چندسطح صاف باگوشه های نوک تيزمی شودکه به آن"بادساب"می گويند.
اگرموانع سنگی منفرددرمسيرباددارای جنس متفاوت باسختی متفاوت باشندباعث بوجودآمدن اشکالی ستونی مانندقارچهایاسندان کفاشی می شود.

2- دشت ريگی يارگ

درمناطق فاقدپوشش گياهی بادبردگی باعث برداشت ذرات ريزوقابل حمل می شودو ذرات درشتربرجای می مانند، که به آن دشت ريگی می گويند.

3- حفره وفرورفتگی

دربعضی بيابانهابادحفره هاوفرورفتگی های ايجادمی کند.ژئومورفولوژیستهامعتقد� �داين پديده دراثرفرسايش بادی بوجودمی آید.حفره هاغالبا ًکم عمق ودرجهت بادغالب قراردارند.

4- ياردانگ

فرسايش بادی دربعضی مناطق صحرايی موجب تشکيل شيارهاوفرورفتگيهای طويل ونسبتا ًعميقی دررسوبات نرم می شودکه اين شيارهارا"بادکند"وبه ديوارهای ميان آنها "ياردانگ" می گويند.امتدادشيارهامعمولاً� �رجهت بادهای اصلی منطقه است.ارتفاع یاردانگهابه دههامتروطول آنهابه کيلومترهابرسد.محققين معتقدندايجادياردانگهانتيج ه دخالت فرسايش آبی - بادی است.درلوت گستره بسياری ازياردانگ (کلوتها)ديده می شود.

5-اشکال تراکمی باد

بادذراتی راکه باخودحمل می کند ،سرانجام به علت ازدست دادن قدرت حمل خوديابرخوردبا موانع موجوددرسرراه خود،برجای می گذارد.نتیجه اين عمل بوجودآمدن اشکال متفاوتی است .تپه های ماسه ای ازبارزترين اشکال تراکمی بادهاهستند.درذيل پاره ای ازآنهاذکرشده است. به منطقه وسيعی که ازتپه های ماسه ای گوناگون تشکيل پوشيده شده باشد گويند.

الف )تپه های ماسه ای

ذراتی که توسط بادحمل می شوندوقتی باموانع موجوددرسرراه خودبرخوردمی کنند.دانه های ماسه همراه بادوقتی به مانع برخوردکرددرپای آن يادرقسمت بادپناه برجای می مانندوتوده برجسته ای به وجودمی آوردکه خودموجب جمع شدن ذرات بيشتروتشکيل تلماسه می شود.تلماسه هاپس ازتشکيل به حرکت خود ادامه می دهندودرجهت حرکت بادجابجامی شوند.بين ترتيب که بادذرات ماسه را ازسمت مقابل خودبه طرف بالاوجلومی راندوپس ازرسيدن به قله(نقطه قرار) درسمت ديگربه پايين می افتد.تکراراين عمل به تدريج موجب جابجايی ثپه می شود.اين جابجايی گاهی به 10تا20متردرسال می رسد.درسطح تلماسه هابرجستگی های ديده می شودکه به " اثرموجی"می گویند.ارتفاع تلماسه هاگاهی تا200مترهم وعرض يک کيلومترمی رسد.

انواع تلماسه:

- بارخان یابرخان.تلماسه ای است هلالی شکل که یه صورت متقارن ياغيرمتقارن ديده می شود.دارای دوبازو است .درجهت مقابل باددارای شيب ملايم امادرجهت مخالف باددارای شيب تنداست .طرف محدب سمت بادقراردارد.
اگریک ياچندبارخان درکناریکديگرتشکيل شود،بارخانهای عرضی تشکيل می شود.دراین نوع تپه هاجهت بادغالب منطقه عمودبرمحورتپه ها است.اگريکی ازبازوهابه علت تغييربادغالب یابادهای فرعی توسعه یابدورشد نمایدیک تپه طولی تشکيل می شودکه محورتپه موازی بادغالب منطقه است.
- سيف .تپه ماسه ای کشيده است.نوک آن تيزوانتهای آن مدوراست.دامنه مخالف باددارای شيب تندتری نسبت به دامنه روبه باددارد.قسمت پيشانی آن مثلثی بايالهای تيزوگاهی قوسی شکل است.
- سيلک .سيلکهاازاتصال سيفهاوبه صورت خطوط موج داری بوجودمی آيدوتشکيل آن بستگی به بادغالب منطقه دارد.شکل کلی آنهادندانه دارومارپيچی است.
- قوردياهرمهای ماسه ای. قوردهانتيجه ای بارخان هاوسيف ها است.بارخانهاوسيف هادرجهات مختلف به تدريج به يک نقطه متوجه می شوندودرنتيجه،عوامل وموانع گوناگون ازپيشرفت آنهاجلوگيری می نمايد،دراين حالت تپه های ماسه ای دراثربادهای مسلط ،تشکيل توده ای عظيمی را می دهدکه همان قورد است .ارتفاع تپه هابلندترازسايرتپه هااست .

ب) لس

لس رسوبی بادی است که ازذرات يکنواخت،ناپيوسته ومعمولاًزاويه داريانيمه زاويه دارتشکيل شده است.اندازه ذرات آن درحدسيلت ،همراه باکمی رس وگاهی ماسه است.رنگ لس،به علت هوازدگی شيمايی کانيهای آهن داروايجاداکسيدهای آهن ،معمولاًزردياقهوه ای است .لس هاازته نشين شدن ذراتی که به صورت معلق وبه وسيله بادحمل می شوند،به وجودمی آيندوممکن است دارای منشاء صحرايی يايخچالي باشد.نمونه های آن درغرب کپه داغ و گرگان وجوددارد.

ج) نبکاياتل نباتی

درجاهايی که سطح آبهای زيرزمينی بالااست وموجب رويش گياهان شده است،انباشت ماسه درپناه گياهان انجام می گيردکه به صورت نبکاياتل نباتی ظاهرمی شود.اين پديده درپناه گياهان نمک دوست وخشکی دوستی که توان به دام انداختن ماسه را داشته باشدشکل می گيردوبه نام همان گياه ناميده می شود.علاوه برماسه های روان موادريزمانندسیلت وذرات ونمک وگچ می توانندبه صورت نبکاظاهرشوند.بزرگترين نبکادرايران درمغرب دشت لوت ومتراکم ترين آنهادردشت جازموريان ديده می شود.

6-ورنی صحرا

ورنی پوسته ای ازترکيبات آهنی است که دراثرنيروی "کاپيلاريته" درروی سنگها ظاهرمی شود.بواسطه ترکيبات آهن،رنگ آنهاتيره است ودراثرعمل سايش بادصيقلی شده ونهايتادرمقابل بادوذرات شن وماسه ی همراه آن مقاوم می شود.دراثرسايش باددرمناطق خشک قلوه سنگها راصيقل داده وسطوحی درآنهاايجاد می کند که به اين قلوه سنگها" ویندکانتر"می گويند.

- آشنايی با ريگ جن درکويرمرکزی ايران

ريگ جن منطقه ای وسيعی پوشيده ازتپه های شنی وکويری مخوف درمرکزدشت کويراست.اين منطقه درشمالشرقی به منطقه معلمان وکوه گوگردوقسمت جنوب انارک،ازسمت شرق به ناحيه جندق ،ازسمت غرب به پارک ملی کويرمنتهی می شود.جهت تپه های ماسه ای روان ازغرب وشمالغرب به شرق وجنوبشرق کشيده شده است .

مردم شهرهاوروستاهای اطراف اين منطقه معتقدندکه محل زندگی ارواح واجنه است.براساس همين اعتقادکمترکسی جرات مسافرت به آن رامی نمايد.