سيستمهاي خبره يا هوشمند ( Expert system ) و نقش آنها در بهبود تصميم گيري
سيستمهاي خبره يا هوشمند ( Expert system ) و نقش آنها در بهبود تصميم گيري
آقايان محمد رضا عبدلي ( دانشجوي دكتراي حسابداري ) ، علي اكبر نادعلي و محمد صلواتي
ديوان محاسبات استان سمنان
مقدمه :
توسعه روز افزون كاربرد كامپيوتر ها در تمامي عرصه هاي دانش بشري و از جمله حسابداري و امور مالي زمينه هاي تازه اي از كاربرد فن آوري جديد را پديد آورده است. سيستمهاي خبره يكي از آخرين دستاوردهاي اين پيشرفت سريع است .
سيستمهاي خبره با استفاده از دانش و آگاهي متخصصين مالي و تركيب آن با فن‌آوري روز ، مجموعه دانش و تجربه كارشناسان را به صورت نرم افزارهاي «راهنماي تصميم گيري » در اختيار افراد غير متخصص و كم تجربه قرار مي دهد و بدين وسيله مي تواند
نقش قابل توجهي در بهبود تصميمات آنها ايفاد كند .
تشريح موضوع :
سيستم خبره چيست ؟
از اوايل دهه 1950 و همراه با پيدايش نخستين كامپيوترهاي ديجيتال فكر بلند پروازانه اي كه همواره ذهن دانشمندان را به خود مشغول كرده ، ايجاد « هوش مصنوعي » است كه به زبان ساده ، هوش مصنوعي ماشيني است كه مي تواند فكر كند بنابر اين اگر بتوان با استفاده از پيشرفتهايي كه در دنياي كامپيوترها به وقوع پيوسته ماشيني را بوجود آورد كه قادر باشد عمليات مغز انسان را شبيه سازي كند شايد بتوان به آرزوي فريبنده هوش مصنوعي نيز دست يافت در دهه 1970 ، ادواردفيگن بام در دانشگاه استانفورد به دنبال كشف روش حل مسئله اي بود كه خيلي كلي و همه منظوره نباشد . محققين دريافتند كه يك متخصص معمولاً داراي تعدادي رموز و فوت و فن خاص براي كار خود مي باشد و در واقع از مجموعه اي از شگردهاي مفيد و قواعد سرانگشتي در كار خود بهره مي برد اين يافته مقدمه پيدايش سيستم خبره بود . سيستم خبره با اخذ اين قواعد سر انگشتي از متخصصين و به تعبيري با تبديل فرآيند استدلال و تصميم گيري متخصصين به برنامه‌هاي كامپيوتري مي تواند به عنوان ابزار راهنماي تصميم گيري در اختيار غير متخصص و حتي متخصصين كم تجربه قرار گيرد . حالا اگر بخواهيم تعريفي از سيستمهاي خبره ارائه دهيم مي توان گفت « سيستمهاي خبره برنامه هاي كامپيوتري هستند كه با استفاده از قواعد مورد استفاده متخصصين به حل مسائل در زمينه اي خاص مي پردازند بسياري از افراد قبل از اولين برخورد با كامپيوترهاو استفاده از آنها گمان مي كنند كامپيوترها ماشينهاي متفكرند كه قادرند چاره همه مشكلات وحتي مسائل حل نشده را بيابند و راهنماي بشر باشند اما همه ما پس از مدتي آشنايي با كامپيوترها در مي يابيم كه تصورات اوليه همه تازه واردان به دنياي كامپيوتر خيالي بيش نبوده است . امروزه سيستمهاي خبره عمدتاً تا اندازه اي به آن خيالها جامه عمل پوشانده است . وجه تمايز اصلي سيستمهاي خبره نسبت به برنامه‌هاي كاربردي گذشته آن است كه از استدلال مبتني بر استنباط و استنتاج استفاده مي كند در برنامه هاي كاربردي معمولي داراي الگوريتم و روش حل مسئله ثابتي هستيم اما در روشهاي شهودي مي توان با آزمون و خطا مسائل دشوارتري را حل كرد و به جواب رضايتبخش رسيد .
سيستم خبره چگونه كار مي كند ؟
براي آشنايي با نحوه عملكرد سيستمهاي خبره بايد اجزاي تشكيل دهنده آن را بشناسيم سيستمهاي خبره مي‌توانند تصميمات تخصصي اتخاذ كنند و براي انجام اين كار همانطور كه گفته شد از استدلال مبتني بر استنباط و استنتاج استفاده مي كند . يك سيستم خبره براي آنكه قادر باشد اعمال فوق را انجام دهد بايد حداقل داراي دو جزء اصلي باشد :
1 - پايگاه دانش ( knowledge Base) و 2 - دستگاه استنتاج ( Inference engine )
براي آنكه درك بهتري از اجزاء و روابط يك سيستم خبره داشته باشيم مي توانيم اين اجزاء را به چند دسته تبديل كنيم :
1 – افراد مرتبط با سيستم خبره
2 – پايگاههاي اطلاعاتي يك سيستم خبره
3 – دستگاه استنتاج
4 – رابط كاربر
1 ) افراد مرتبط با سيستم خبره :
افرادي كه به نحوي با ايجاد يا استفاده از سيستم هاي خبره سر و كار دارند عبارتند از كار بر ، متخصص و مهندس دانش . كاربر كسي است كه براي حل مسئله و مشكل خود به سيستم خبره رجوع مي كند او داده هايي را در مورد مسئله اي كه با آن مواجه شده است در اختيار سيستم مي گذارد و در انتهاي كار استنتاجات و قضاوت سيستم را دريافت مي‌كند البته كاربر مي تواند از سيستم سؤالاتي در مورد نحوه استنتاج آن بپرسد و براي او مشخص شود كه سيستم خبره چگونه به چنين نتيجه اي رسيده است سيستمهاي خبره مي‌تواند روش استدلال خود را براي كاربر توضيح دهند . مجموعه ارتباطات ميان سيستم و كاربر انجام مي شود .
متخصص ، دومين جزء انساني مرتبط با سيستم خبره است او كسي است كه دانش و تجربه خود را در اختيار سيستم خبره مي‌گذارد معمولاً افراد خبره مي توانند به سادگي توضيح دهند كه چگونه تصميم مي‌گيرند براي انكه بتوان قواعد تصميم گيري مورد استفاده متخصصين را در پايگاه دانش سيستم خبره گردآوري كرد از توان و تخصص فرد سوم مرتبط با سيستم خبره يعني مهندس دانش استفاده مي شود او يافته‌هايش از افراد متخصص را به قواعد مورد استفاده در سيستم خبره تبديل مي كند .
2 ) جزء دوم سيستم خبره پايگاههاي اطلاعاتي آن است كه عبارتند از پايگاه دانش و پايگاه داده هاي ارائه شده توسط كاربر همانطور كه توضيح داده شد پايگاه دانش مجموعه قواعد مورد استفاده در استدلالهاي تخصصي است كه به كمك مهندس دانش از افراد متخصص گردآوري شده است داده هاي مورد ارائه توسط كار بر نيز مجموعه اي از داده هاي واقعي مربوط به يك مورد خاص و سؤال برانگيز است كه با ارائه آن به سيستم خبره تلاش مي كند قضاوت سيستم خبره را در پاسخ به اين سؤال و مورد خاص بدست آورد .
3 ) جزء سوم يك سيستم خبره دستگاه استنتاج است دستگاه استنتاج در واقع قلب يك سيستم خبره است يك نظام پيچيده كه قواعد استنتاج را كه بصورت مجموعه اي از قواعد « اگر ......... پس ........... است » براي يافتن پاسخ يا قضاوت نهايي بكار مي گيرد چيزي كه سيستم خبره را سيستم خبره مي‌كند روشي است كه اين قواعد بر اساس آن مورد پردازش قرار مي گيرند . دستگاه استنتاج براي رسيدن به قضاوت مي تواند به دو صورت عمل كند و در واقع از سلسله مراتب قواعد استدلال به دو طريق عبور كند يكي از دو شيوه روش استدلال پيش بيني رو است كه از داده ها شروع مي كند و به نتيجه مي رسد يعني با در نظر گرفتن داده هاي مربوط به موضوع مورد سؤال از ( اگر ) ها شروع كرده و به نتايج يا ( پس ) هاي مناسب مي رسد به عبارت ديگر در زنجيره پيش رو از مقدمات به نتايج مي رسيم ، روش دوم استنتاج آن است كه از نتايج شروع مي كند و براي چنان نتايج مشخص بدنبال مقامات يا شرايط اوليه مناسب مي گردد به عبارت ديگر نقطه شروع ( پس ) ها هستند و از آنها به اگر ) ها دست مي يابد روش اول استنتاج را روش مبتني بر داده و روش دوم را روش مبتني بر هدف مي خوانند .
4 ) چهارمين جزء اصلي يك سيستم خبره ، رابط كاربر است منظور از رابط كاربر مجموعه اي از تجهيزات و نرم افزار است كه بصورت كانال ارتباط كاربر و سيستم خبره عمل مي كند يعني به كاربر امكان ارائه اطلاعات مربوط به مسئله مورد نظر به سيستم را مي دهد و از طرف ديگر استنتاجات سيستم را در اختيار كاربر مي گذارد .
اكثر سيستمهاي خبره مبتني بر استفاده از قواعد استنتاج ( Rule - Based) هستند . در اين سيستمها مجموعه اي از قواعد « اگر – پس » وجود دارد . قسمت ( اگر ) در هر قاعده نمايانگر موقعيتي است كه در آن قرار داريم و قسمت ( پس ) نشاندهنده پاسخ مربوطه است . مثالي ساده براي اين نوع قواعد مي توان مطرح « اگر شواهد موجود نشاندهنده وضعيت وخيم نقدينگي باشد ، پس وضع نقدينگي نيازمند بهبود و اصلاح است » اين نوع قواعد را مي‌توان مستمراً به پايگاه دانش افزود يا در موارد لزوم از آن حذف كرد بنابراين مجموعه دانش در سيستم خبره مي تواند دائماً در معرض اصلاح و تجديد نظر باشد .
نوع ديگري از سيستم هاي خبره مبتني بر مثالهاي آموزنده اند اين سيستم ها به جاي استفاده از قواعد از مثالهاي ثبت شده در پايگاه دانش استفاده مي كنند وقتي مثالهايي به اندازه كافي در پايگاه دانش جمع شده و مثلاً همگي نشان دهنده نسبت بد نقدينگي و گردش بر موجوديها و نتيجتاً وضعيت وخيم نقدينگي باشد آنگاه سيستم مي تواند از مجموعه اين مثالها دست به استقرار زده و قاعده اي را با همان ساختار « اگر – پس » بوجود آورد .
زمينه هاي مناسب براي كاربرد سيستم هاي خبره :
در يك ديد كلي همه سيستمهاي اطلاعاتي و مشاوران متخصص ابزارهاي كمك به تصميم گيراند و طبعاً هيچيك نمي توانند جايگزين تصميم گيرنده اي شوند كه مسئوليت عواقب تصميماتش را خود بر عهده دارد . انواع تصميماتي كه افراد اتخاذ مي كنند طيفي از كاملاً ساخت يافته تا ناساخت يافته را در بر گيرد . كاربرد سيستمهاي خبره در مواردي است كه با مسائل ساخت يافته اي سرو كار داريم كه دائماً بايد در مورد آنها تصميم گيري شود اما در فرآيند تصميم گيري از استدلال سيستمهاي خبره در زمينه هاي بسيار متنوعي كاربرد خود را يافته اند برخي از اين زمينه ها عبارتند از حسابداري ، تجزيه و تحليلهاي مالي پزشكي ( تشخيص بيماري )، آنژيوگرافي، باستان شناسي ، توليد ويفرهاي سيليكوني و انواع خاصي از راديوگرافي در زمينه هاي مختلف ديگري نيز سيستمهاي خبره پديد آمده اند نظير : مشاوره حقوقي ، مشاوره براي انتخاب بهترين معماري يا تركيب بندي سيستم كامپيوتري ، مشاوره مهندسي ساختمان و غيره يكي از پر رونق ترين زمينه هاي كاربرد سيستمهاي خبره ، حوزه و تجزيه و تحليلهاي مالي است .
كاربرد سيستمهاي خبره در حسابداري و امور مالي :
يكي ازمناسبترين زمينه‌هاي كاربرد سيستمهاي خبره حوزه حسابداري و امور مالي است . امروزه انواع زيادي از سيستمهاي خبره براي كاربردهاي مختلف در اين شاخه از دانش بشري ساخته شده است كه در مورد استفاده گروههاي مختلفي از تصميم گيرندگان نظير مديران شركتها و سازمانها ، حسابداران، تحليلگران مالي ، كارشناسان مالياتي و بالاخره عامه مردم قرار مي گيرد حتي متخصصين و كارشناسان حوزه هاي مختلف دانش حسابداري و مالي از اين نرم افزارهاي پر جاذبه به عنوان وسيله اي براي يافتن « حدس دوم » و اطمينان بيشتر نسبت به يافته ها و قضاوت هاي شخصي خود استفاده مي كنند .
كاربردهاي مختلفي از سيستمهاي خبره را در سه زمينه حسابداري، حسابداري مديريت و امور مالياتي بشرح ذيل مي باشد :
الف ) حسابرسي : ارزيابي ريسك – تهيه برنامه حسابرسي – فراهم آوردن كمكهاي فني – كشف تقلبات و جلوگيري از آنها
ب ) حسابداري مديريت : قيمت گذاري محصولات و خدمات – تعيين بهاي تمام شده – طراحي سيستمهاي حسابداري – بودجه بندي سرمايه اي – انتخاب روش حسابداري – ارزيابي اعتبار – ايجاد و برقراري كنترل
ج ) امور مالياتي : توصيه هاي مالياتي – محاسبه مابه التفاوتهاي مالياتي – برنامه‌ريزي مالي شخصي .
تحليلگران مالي نيز امروزه يكي از استفاده كنندگان سيستم هاي خبره هستند به هنگام بررسي وضعيت مالي يك شركت يا مشتري معين ، تحليگران مالي در كنار برداشت خود از داده هاي مالي ، نظر سيستم خبره را نيز به عنوان يك نظر تخصصي اضافي در اختيار دارد و در مواردي كه اين نظر يا قضاوت دوم با نظر خود او مخالفتي داشته باشد تلاش مي‌كند تا در تحليلهاي خود دقت بيشتري به عمل آورده و حتي در مواردي تجديد نظر كند سيستمهاي خبره در مورد بررسي صورتهاي مالي شركت قبل از ارائه به مديران ارشد بررسي گزارشهاي واصله از شعب يا شركتهاي تابعه شركت ارزيابي يك شركت ارزيابي اعتبار مالي فروشندگان و خريداران (طرفهاي تجاري ) و در بسياري از زمينه هاي ديگر مالي امروز كاربردهاي خود را يافته اند.
انواع سيستمهاي خبره تحليل مالي :
از آنجا كه در قضاوت هاي مختلف مالي عملاً هر چهار مرحله فرآيند تصميم گيري يعني گردآوري داده ها ، انجام تجزيه و تحليل كسب بينش مشخص راجع به موضع و بالاخره اتخاذ تصميم دخالت دارد سيستمهاي خبره مرتبط با موضوع تحليل مالي نيز بر اساس نوع كمكي كه به مراحل مختلف فرآيند تصميم گيري مي كنند در سه حوزه تقسيم مي شوند .
اين سه حوزه عبارتند از :
1 – كمك به كسب بينش يا بينش آفرين Insight facititaing
2 – تسهيل تصميم گيري Decision facitiating
3 – اتخاذ تصميم Decision Making
1 – سيستمهاي خبره بينش آفرين :
در اين نوع سيستمهاي خبره ، هدف اصلي ارائه تحليلهاي مربوط به كمك تحليل نسبتها و نمودار هاست اين نسبت ها و نمودارها براي دست اندركاران تحليل مالي در ايجاد بينش دقيق تري در مورد وضع مالي و چشم انداز آتي يك موسسه ، يعني مفيد است با چنين هدفي عملاً مراحل اول و دوم از فرآيند چهار مرحله اي تصميم گيري به كمك اين سيستمها انجام مي شود اين نرم افزارها را به اين دليل بينش آفرين مي خوانيم كه هدفشان كمك به كارگزاران و دست اندركاران مالي براي انجام يك مشاهده بينش آفرين مشخص است بنابر اين درجه تبحر و تخصص موجود در زمره سيستمهاي خبره واقعي به حساب آورده نمونه هايي از اين قبيل نرم افزارها عبارتند از : INsiGht و NEWVIEWS كه هر دو عملاً يك سيستم جامع حسابداري مشتمل بر تحليلهاي مالي اند يعني در عين اينكه همه عمليات حسابداري را انجام مي دهند. در محيطهاي شبيه صفحه گسترده تحليلهاي مالي خود را نيز عرضه مي كنند نرم افزار شناخته شده ديگر REFLEX نام دارد كه 12 نسبت كليدي را محاسبه كرده و تحليل و تفسيرهاي پيشنهادي خود را نيز ارائه مي كند اين تحليلها همراه با ارائه نسبت ها ، روندها و نمودارهاي مناسب است .
2 – سيستمهاي خبره تسهيل كننده تصميم‌گيري :
در اين نوع از سيستمهاي خبره مالي يك پايگاه دانش وجود دارد كه ضمن تحليل نسبتهاي مالي مي تواند بينشهاي خود نسبت به موضوع مورد تحليل را نيز ارائه دهد و همين امر موجب تمايز آن از سيستمهاي دسته اول مي شود بنابر اين در اين قبيل سيستمها سه مرحله از چهار مرحله فرآيند تصميم گيري انجام مي شود يك نمونه از اين سيستمهاي خبره « ANSWERS » است
