خواص درمانی آبهای معدنی

نوشيدن آبهاي معدني از حمله قلبي پيشگيري مي كند


دانشمندان فنلاندي دريافته اند نوشيدن آبهاي معدني از بروز بيماري قلبي پيشگيري مي كند.
به گزارش پايگاه اينترنتي بي بي سي نيوز , پژوهشگران مركز بررسي جغرافي فنلاند با تحقيق بر روي 19 هزار مرد كه دچار حمله قلبي شده بودند دريافتند به ازاي هر واحد افزايش سختي آب , خطر حمله مجدد قلبي يك درصد كاهش مي يابد.
اين نتايج علت تفاوتهاي منطقه اي در ميزان بروز حمله قلبي را بيان مي كند.
به گفته محققان تفاوت 40 درصدي خطر بروز حمله قلبي در مناطق مختلف تنها با نحوه زندگي افراد يا عوامل ژنتيكي قابل توضيح نيست .
در اين مطالعه مردان 35 تا 74 سال كه در سال 1983 , 1988 و 1993 براي اولين بار دچار حمله قلبي شدند مورد بررسي قرار گرفتند.
آنها همچنين داده هاي بررسي جغرافي ملي را در مورد سختي آب و عناصر كمينه مورد مطالعه قرار دادند.
هر نوع آبي كه حاوي مقادير قابل ملاحظه اي مواد معدني نامحلول باشد آب سخت ناميده مي شود.
محققان ميزان كلسيم , منيزيم , فلورايد , آهن , مس , روي , نتيرات و آلومينيم را از حدود 12500 نمونه آبهاي زيرزميني اندازه گيري كردند.
بالا بودن ميزان فلورايد تاثير حفاظتي در اين زمينه داشت .
هر يك ميليگرم فلورايد در يك ليتر آب آشاميدني خانگي با 3 درصد كاهش خطر حمله قلبي مرتبط شناخته شد. اما به ازاي هر ميكروگرم آهن در هر ليتر آب خطر حمله قلبي 4 درصد افزايش نشان مي داد و به ازاي هر ميكروگرم مس در يك ليتر آب ميزان اين خطر 10 درصد بيشتر مشاهده شد.
به گزارش خبرگزاري جمهوري اسلامي , محققان به سرپرستي دكتر آن كوسا دريافتند تفاوتها و تغييرات زياد جغرافيايي در ميزان بروز حمله هاي قلبي در فنلاند تنها با عوامل ژنتيكي يا نحوه زندگي افراد قابل توجيه نيست , بلكه محيط زندگي نيز در بروز اين بيماري نقش دارد.
پروفسور جرمي پيرسون از بنياد قلب انگلستان مي گويد از 35 سال پيش تاكنون ارتباط ميان ميزان بروز بيماري شريان اكليلي قلبي و سختي منابع آب محلي در چندين تحقيق را بررسي قرار گرفته است كه نتايج متناقضي به همراه داشته است .
نتايج مطالعه جديد نشان مي دهد ميزان بروز سكته قلبي در مناطقي كه آب آنجا سخت تر است بسيار كمتر است . با اين حال اين تاثير در مقايسه با عوامل شناخته شده اي مثل رژيم غذايي نامناسب , كم تحركي , استعمال دخانيات و مصرف الكل ناچيز است .

آبْگَرْم، چشمه‌اي كه گرماي آب آن بالاتر از اندازه‌هاي متعارف، و نوعاً داراي برخي نمكها و موادّ معدني است و گاه اثر درماني نيز دارد. اين نوع آبها از اعماق زمين سرچشمه مي‌گيرد و معمولاً از شكافهاي سطح زمين با فشار بيرون مي‌تراود. از لحاظ منشأ، دو نوع آبگرم تشخيص داده شده است:


. آبگرمهاي عمقي:

كه غالباً از بخار خميرة سنگهاي سوزان درون پوستة زمين ناشي مي‌شود. عمق آبگرمهاي نوع اول به 000،3 متر، و نوع دوم داه به 000،20 متر مي‌رسد. گرماي اين آبها وابسته به عمق و سرعت بالاآمدن آنها و گاه دماي آنها به 100 درجة سانتي‌گراد مي‌رسد.
چشمه‌هاي آبگرم در سراسر ايران و به ويژه در دامنة كوههاي البرز و زاگرس پراكنده‌اند و بسياري از آباديها به علت داشتن اين‌گونه چشمه‌ها، شهرت و اهميت يافته و آبگرم نام گرفته‌اند. برخي از اين آبها به علت در بر داشتن پاره‌اي مواد شيميايي، داراي رنگ، بو يا مزة خاصي مي‌شوند. برخي تركيبات گوگرد (سولفور و سولفات) به آب رنگ شيري يا آبي مي‌دهند، و آبي كه ئيدروژن سولفوره داشته باشد، بوي تخم‌مرغ فاسد دارد. آبگرمهاي داراي تركيبات آهن، رنگ سرخ يا اُخرايي و مزة گس دارند. نمكهاي ديگر، مانند كلرور سديم (نمك طعام) و يدور سديم، آب را شور يا تلخ مي‌سازند.
آب چشمه‌هاي آبگرم بيش‌تر در گودالها يا حوضها و حوضچه‌هاي طبيعي انباشته مي‌شود. گرداگرد اين گودالها يا حوضها را سنگچين مي‌كنند يا با ديوارهاي سنگي يا آجري محصور مي‌سازند و روي برخي حوضچه‌ها، اطاقكي سرپوشيده بنا مي‌كنند. حوض مراد، در وَرتون اصفهان، نمونه‌اي از آبگرمهاي سرپوشيده است (جنيدي و ديگران، آبگرم ورتون اصفهان، 270) كه در دوران صفويه ساخته شده است. گاه يك يا جند استخر در كنار چشمة آبگرم يا بر روي آن ساخته مي‌شود، مثلاً در كنار چشمة «عزير گرماب» سادات مله، واقع در نزديكي رامسر، (جنيدي، چشمه‌هاي معدني ايران، 200).

آبگرم در گويشهاي ايراني:

آبگرم را در گويشهاي فارسي «گرم او »، «گرماب»، «آب گرمَك»، «آبگرمه»، در كردي «گرمو »، يا «گراو » (واژه «گَرو »؛ و در گويش اراكي» گَرّو »؛ در آذربايجاني «ايسّي‌سو» (ايسّي به معني گرم و سو به معني آب) مي‌نامند. آبگرمهاي حاوي تركيبات گوگرد «آب گوگردي»، «آب كبريتي» يا «گَنَدو»، «گنداب»، «آب گندو»، «گنده چشمه»، «گِنَو»، (از «گِن» صورت ديگر «گَند» و «اَو» به معني آب) ناميده شده است. (نك‍ : فرهنگ جغرافيايي ايران، 6، 8، ذيل آب گندو، گنده چشمه؛ شيندلر، 166، 186؛ سديدالسلطنه، 18). آبگرمهاي نمكدار را در فارسي آب زاغي، چشمه زاغي (پولاك، 418، 419) «آب شور»، «شوراب» و در آذربايجاني «زي سُو» مانند آبگرمي به همين نام در يك فرسنگي كليسا كَندي در غرب ماكو، و «شور سو» مانند چشمه‌اي معدني به همين نام در دهكدة ورجوي در جنوب مراغه (جنيدي، چشمه‌هاي معدني ايران، 279، 365). «زاغ» و «زي»، شكلهاي فارسي «زاج» است و آن سولفات مضاعف آلومينيم با يك فلز ديگر است.
برخي آبهاي معدني را بر پاية رنگ آنها نامگذاري كرده‌اند، مانند «سيه‌چشمه» در چالدران، «آب سياه» در رامسر (جنيدي، چشمه‌هاي معدني ايران، 213، 368)، «ساري سو» (= آب زرد) و «قره سو» (= آب سياه) در محلات (مهندس، 310).
نامگذاري برخي ديگر از اين چشمه‌ها، با توجه به خاصيت درماني آنها صورت يافته است، مانند «درمان آب» در جنوب غربي اروميه، دو چشمه به نام «آب اندرمان» در دهكده‌اي به همين نام در باختر شهر ري (مصطفوي، 165)، «آب شفا» يا «چشمه‌ شفا» و «چشمه حكيم» در نزديكي دهكدة آبگرم محلات.
برخي ديگر از اين چشمه‌ها بر پاية اشتهار يا اختصاص به درمان يك بيماري مشخص نامگذاري شده‌اند، از جمله چشمه‌هاي «آب كچلي»، «آب مفاصل» در محلات، چشمة «حوض كچلي» در ورتون اصفهان، چشمة آب قولنج در كوهستان شمال غربي سمنان، چشمه «گرو» (= گراب)، آب گرمي در كوي شتربان تبريز، (ذكاء، 111)، چشمه «قوتور سويي» (قوتور = جرب) در كوهپاية گوگور دلي داغ سبلان در جنوب شرقي خِياو يا مشكين‌شهر (ساعدي، 23) و «آب زردابا» در نزديكي اردبيل كه آن را براي درمان زردي (= يرقان) سودمند مي‌شمارند.

خواص درماني آبگرمها:

شناخت خواص درماني آبهاي گرم و معدني و بهره‌گيري از آنها پيشينه‌اي بسيار كهن دارد، به طوري كه زمان آغاز اين امر به درستي روشن نيست. چنين مي‌نمايد كه ساكنان مناطق پيرامون چشمه‌هاي آبگرم در نتيجة آزمونهاي مكرر به خواص اين آبها پي برده‌اند، اما ظاهراً نخستين پزشكي كه دربارة فوايد و خواص برخي آبهاي معدني رساله نوشته و استفاده از آنها را براي درمان بيماريها تجويز كرده، انتيلوس طبيب يوناني سدة 2 م بوده است (نجم‌آبادي، 32؛ پاولي، ذيل آنتيلوس).

در نوشته‌هاي جغرافيايي و تاريخي قديم به برخي چشمه‌هاي مشهور آبگرم در سرزمينهاي اسلامي و خواص درماني آنها اشاره شده است. ابن فقيه از برخي آبگرمهاي همدان مانند اروند، لوندان، دارفين، دارنبهان، آب‌آست، عبدالله آباد، آب بزين و آب سامير نام مي‌برد و از اثر درماني آنها بر روي نقرس و بادهاي مزمن سخن مي‌گويد (ص 223). ابودلف (سدة 4ق/10م) از چشمة آب گرم زراوند نام برده و آن را التيام بخش دملها و زخمهاي بدن و شكستگي استخوان خوانده است. از اين آبگرم شوره‌اي به دست مي‌آمده كه نوعي تَنكار طبيعي بوده و در ذوب و پيوند طلا و نقره و مس و برنج به كار مي‌آمده است (ص 49). زكرياي قزويني (آثار البلاد، 391) آب اين چشمه را درمان‌بخش جذام و حمدالله مستوفي (ص 284) آن را التيام‌بخش دمل و قرحه خوانده است. در تاريخ قم (ص 67) از يك چشمة آبگرم كهن در جايگاهي به نام سَلم‌‌وَر در روستاي خورهاباد فراهان سخن رفته كه آب آن برطرف كنندة برخي بيماريهاي پوستي بوده است. مقدسي از دو چشمه آبگرم مشهور، يكي به نام «حَمّه» در طبرية شام و ديگري به نام «يونس» در نزديكي «تلّ توبه» در «نينوا»ي قديم ياد مي‌كند. آب چشمة حَمّه براي درمان بيماريهاي جرب، دمل و برخي دردها، و آب چشمة يونس براي درمان پيسي سودمند شمرده مي‌شده است (ص 146، 185). طوسي در عجائب المخلوقات از چند چشمة آبگرم به نامهاي «عين المقدسه» در اسكندريه، «عين المَرضي» در جنوب غزنين و «عين الحمّه» بين خرقان و قزوين و اثر آنها در درمان پيسي و جذام و اورام سخن مي‌گويد (ص 107، 111). همچنين در 3 فرسنگي جنوب شرقي دامغان چشمه‌هايي به نام گرماب وجود داشته و درمان‌بخش جرب و قولنج شمرده مي‌شده است (مستوفي، 278). همين منبع از چشمة آبگرمي در فراوز (= ظاهراً فراوه، از آباديهاي خراسان قديم) خبر مي‌دهد كه شست‌ؤشو در آن، تب‌نو را درمان مي‌كرده است (ص 279).

گل و لاي اين گونه چشمه‌هاي آبگرم و معدني نيز براي درمان برخي بيماريها، مانند درد مفاصل، عرق النّسا (سياتيك)، نقرس، كوفتگي ماهيچه‌ها يا بيماريهاي پوستي به كار مي‌رود. چشمة «آب اندرمان» در باختر شهر ري و چشمة «شورابيل» در نزديكي اردبيل از اين قبيل‌اند. پولاك از چشمة آبگرم بزرگي دربند پي (در شهرستان بابل) با رنگ سبز مايل به زرد و خاصيت چسبندگي و بوي تند گوگرد و خواص درماني براي زخمهاي جرب و گري و درد مفاصل ياد مي‌كند. در دوراني كه وي گزارش خود را نوشته (عصر قاجار) اين چشمه مهم‌ترين مركز درماني مازندران بوده است (ص 419).

تقدس چشمه‌هاي آبگرم:

چشمه‌ها از كهن‌ترين روزگاران مورد تقديس مردمان بوده و گاه نيز وسيلة تقرب به خداوند (يا خدايان) شمرده مي‌شده‌اند. در فرهنگ ايران باستان نگهباني آب رودها و چشمه‌ها و افزايش آب آنها برعهدة ناهيد (الهة آب) بوده است. حفظ احترام آب و به ويژه پاكيزه نگاهداشتن چشمه‌ها وظيفه‌اي وجداني به شمار مي‌رفت و آلوده ساختن آب و افكندن چيزهاي پلشت در چشمه‌ها گناه بود.
در فرهنگ اسلامي نيز آب عمده‌ترين پاك كننده و مورد احترام است (نك‍ : آب). برخي چشمه‌هاي آبگرم به علت خواص درماني، حرمت و تقدس بيشتري يافته‌اند. در نزديكي شهر باستاني غداره (روستاي ام قيس كنوني) در درة يَرموك چشمه‌هاي آبگرمي كه در زبان محلي غَدِر حَمه خوانده مي‌شود، وجود دارد و در كنار آنها آثار گرمابه‌هاي بزرگ قديمي هنوز ديده مي‌شود. مردمان پيرامون اين منطقه براي آب‌تني به سوي اين چشمه‌ها روي مي‌آورده و آنها را مقدس مي‌داشته‌اند (جودائيكا، ذيل Hammat Gader, Gadar). سريانيها چشمه‌هاي آبگرم را مقدس مي‌شمرده و براي پاك‌كردن تن و روان خود از آلودگيها و گناه، خود را در اين آبها مي‌شسته‌اند. اما اِفرائيم سيروس قديس سرياني نويس سدة چهارم ميلادي (بستاني، ذيل افرائيم سرياني) تقدس اين‌گونه چشمه‌ها و رسم تن‌شويي به نيت تبرك در آنها را آييني شرك‌آميز دانسته است (اسميت، 184).
بسياري از چشمه‌هاي آبگرم در سرزمينهاي اقوام سامي و نيز در برخي مناطق ايران، به سليمان (ع) نسبت داده شده است. از اين جمله گرمابه‌هاي سليمان در زمينهاي موآب است كه در حقيقت چشمه‌هاي آبگرم گوگردي بوده‌اند (قاموس كتاب مقدس، ذيل سليمان: بركه‌هاي سليمان و بركه‌هاي مقدس). چشمة جوشان طالقان و گرمابه‌اي كه بر سر آبگرم استخر فارس ساخته شده بود، حمام سليمان ناميده مي‌شد (طوسي، 107). چشمة آبگرم شمال غربي تكاب در كنار درياچة «تخت سليمان»، چشمة «زندان سليمان» و يكي از چشمه‌هاي دهكدة آبگرم محلات، «چشمة سليماني» ناميده مي‌شود (جنيدي، چشمه‌هاي معدني ايران، 124، 309).
برخي از چشمه‌هاي آبگرم در ايران به نام امامان و ديگر مقدسين، به ويژه به نام علي بن ابي طالب(ع) و علي بن موسي الرضا(ع) شهرت يافته‌اند. اين‌گونه چشمه‌ها كرامتي از اين بزرگان و به همين علت متبرك و شفابخش شمرده مي‌شوند. چشمة «آب علي» در درةآه در 10 فرسنگي شمال شرق تهران، «چشمه علي» در نزديكي روستاي آستانة مشهد، «حوض امام رضا» در ورتون اصفهان از اين جمله‌اند. همچنين در نزديكي فريمان مشهد، چشمة آبگرم مشهوري به نام «شاهان گرماب» وجود دارد كه از كرامات اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب(ع) به شمار آمده است.
ساختن معبد و زيارتگاه در كنار چشمه‌ها از دورانهاي بسيار كهن در ايران معمول بوده است. در اين روزگار نيز زيارتگاههايي در پاي برخي چشمه‌هاي آبگرم ديده مي‌شود. اينگونه چشمه‌ها معمولاً نام صاحبان مزارها را بر خود دارند، مانند چشمة «سيداسماعيل» در كنار مدفن امام‌زاده سيد اسماعيل در راه رشت به قصبة خرم‌آباد تنكابن (ماسه، 1/413) و «يا علي گنبد» (شليمر، 220) در دهكدة يله گنبد در 3 فرسخي شمال غرب قزوين، كه ظاهراً به يل مقدسي منسوب بوده و اين نام در زبان مردم به صورت «يا علي» در آمده است. كساني كه از درد معده، كمر، روماتيسم، سوءهاضمه، كم‌خوني و بيماريهاي پوستي رنج مي‌برند، در اين چشمه آب‌تني مي‌كنند. همچنين در يك فرسخي ارديب از توابع خور (حكمت يغمايي، 73) زيارتگاهي در كنار يك چشمة آبگرم به نام «امام‌زاده آبگرم» وجود دارد.
برخي از اين چشمه‌ها برآورندة نيازها و آرزوهاي مردمان به شمار مي‌روند و از اين رو «آب مراد» نام يافته‌اند. در چهار فرسخي غرب كرمان، در كنار زيارتگاهي چند چشمة آبگرم هست كه به همين نام شهرت دارد و مورد توجه مسلمانان و زرتشتيان اين منطقه است (سروشيان، 207). چشمة ديگري به همين نام در ابگرم سمنان وجود دارد و يكي از چهار چشمة آبگرم ورتون اصفهان به «حوض مراد» معروف است. چشمه‌هاي آبگرم و معدني «دِنْگْز» در روستاي باباگُرگُر در اسفندآباد قروة سنندج نيز برآورندة مراد شمرده مي‌شوند. آب اين چشمه‌ها در بركه‌اي جمع مي‌شود و زوجهاي بي‌فرزند به آرزوي فرزند آوردن در اين بركه شست‌وشو مي‌كنند.
سكنة پَري‌جا در بند پيِ مازندران در روز اول ماه «هرمو » (يا حَرِمُو = خردادماه، هفتمين ماه طبري در پري‌جا) و نيز در پنج روز «پيتك» (بهيزك: پنجة دزديده، يا پنج روزي كه در پايان اونحو ]= آبان ماه، آخرين ماه طبري[ مي‌افزايند) به محلهُ اَزروسَر مي‌روند و در چشمة آبگرم «ازرو» (رو = رود) كه در دامنة جنوبي كوه خَريون قرار دارد، به قصد تبرك و تيمن و مرادخواهي در آب آن سر و تن مي‌شويند. همچنين در شب 26 اَيدمو (= عيدماه) يا نوروز مو (= نوروزماه، چهارمين ماه طبري) مردم اين منطقه بر سر همان چشمه گرد مي‌آيند و براي شادي ارواح مردگان خود در پيرامون آن مشعل مي‌افروزند (بلوكباشي، 84 ـ 88).

حمامهاي آبگرم:

گرماي طبيعي آب چشمه‌هاي آبگرم، مردم جوامع كهن را به بهره‌گيري از اين ابها در گرمابه‌ها برانگيخت. در ايران و پاره‌اي سرزمينهاي ديگر خاور زمين، ساختن اين‌گونه گرمابه‌ةاي بي‌نياز از سوخت، چه در پاي چشمه‌هاي آبگرم و چه در آباديهاي نزديك آنها، مرسوم بوده است. كهن‌ترين نمونه‌هاي اين‌گونه گرمابه‌ةا كه بيشتر نقش درماني داشته‌اند، در پيرامون چشمه‌هاي غذر حمه در شهر غَداره بوده است. در آبگرم شمال غربي سمنان نيز آثاري از بناهاي كهن خشتي و گلي دوران پيش از اسلام كه قاعدتاً مجموعه‌اي از خانه و حمام و كاروانسرا بوده، باقي مانده است (مخلصي، 74). در طبريه همة گرمابه‌هاي شهر و نيز بسياري خانه‌ها از آب چشمه‌هاي آبگرم آن استفاده مي‌كرده‌اند (مقدسي، 185). نظير چنين وضعي در تفليس نيز حكم‌فرما بوده است (ابن حوقل، 89؛ ابوالفدا، 467). ابن بلخي در فارسنامه (ص 127) به آبگرمي داراي تركيبات گوگردي، در كوه مرودشت اصطخر اشاره مي‌كند. در عصر صفوي دو گرمابه در دهستان آبگرم لاريجان ساخته شد كه تا چندي پيش داير و به حمامهاي شاه عباسي معروف بود. صدها گرمابة خصوصي نيز طي دهه‌هاي اخير در اين دهستان ساخته شده كه در همة آنها آب گرم چشمه روان است و بيشتر مورد استفادة درماني است (جنيدي و ديگران، چشمه‌هاي معدني آبگرم لاريجان، 10).
جان فراير پزشك انگليسي در گزارش سفر خود به ايران در 1677 از دو گرمابه در كنار چشمه‌هاي آبگرم «گنو» در بندرعباس ياد مي‌كند كه يكي از آنها توسط آلمانيها، و ديگري به سرماية يك بانكدار هندي ساخته شده و مورد استفادة درماني بوده است (الگود، 447). همچنين در كنار برخي چشمه‌هاي آبگرم، آثاري از گرمابه‌هاي مربوط به عصر قاجار بازمانده است. از اين جمله، حمامي منسوب به فتحعلي شاه در آبگرم دهكدة سردها در سراب، و يكي ديگر منسوب به عباس ميرزا، در چشمة آبگرم دهكدة ليقوان در بستان‌آباد تبريز (مهندس، 304ـ 305) قابل ذكرند. در 100 سال اخير گرمابه‌هاي بسياري در پيرامون چشمه‌هاي آبگرم در گوشه و كنار كشور ساخته شده و هم اكنون مورد استفاده است.

شگفتيهاي چشمه‌هاي آبگرم:

به برخي از چشمه‌هاي آبگرم شگفتيهايي نسبت داده شده است كه غالب آنها پاية درستي ندارد، در برخي كتب كهن از چشمه‌هاي سنگ‌زا و مارزا سخن گفته‌ مي‌شود. قزويني در عجائب المخلوقات و دمشقي در نخبه‌الدهر و ابودُلَف در سفرنامه خود از چشمه‌هايي در مناطق مختلف آذربايجان ياد مي‌كنند كه آب آنها به سنگ تبديل مي‌شده است. ظاهراً مدار املاح و مواد معدني اين آبها چنان زياد بوده كه پس از زماني كوتاه رسوب مي‌كرده و سخت مي‌شده است. مينورسكي در يادداشتهايش بر رسالة ابودلف مي‌نويسد كه سنگ مرمر تبريز از رسوبهاي آب چشمه‌هاي كرانة درياچة اروميه تأمين مي‌شده (ابودلف، 107). آب برخي چشمه‌ها به علت در برداشتن مواد آهني و غير آن، سرخ رنگ بوده و همين عامل ماية پيدايش برخي داستانها و پندارها دربارة آنها شده است (ماسه، 1/416؛ طوسي،‌ 108). قزويني به چشمة آبگرم باميان، بانگي همچون رعد نسبت مي‌دهد و آب آن را قابل سوختن مي‌داند (عجائب المخلوقات، 180) و دمشقي مدعي است كه آن چشمه، آب دهان يا ماده پليدي را كه به درون آن افكنده مي‌شده، با افزايش جوشش و فوران، بيرون مي‌افكنده است (ص 182) همانند اين خاصيت به چشمة معدني آب ابيض ارمنيه نيز نسبت داده شده است (طوسي، 105).
دربارة چشمه‌هاي آبگرم و معدني در ايران و نيز در بسياري كشورهاي ديگر و خواص آنها، هنوز بررسي فراگير و منظمي انجام نشده و آنچه صورت گرفته، بسيار ناقص و پراكنده بوده است. در منطقة كوير، به ويژه در نزديكي روستاي ناي‌بند (در 180 كم‍ جنوب خاوري طبس)، چشمه‌هاي آبگرم و معدني بسياري هست كه مورد مطالعة جدي قرار نگرفته است. همچنين در باختر شيراز طي سالهاي اخير تعدادي چشمة آبگرم پديد آمده است كه آگاهي چنداني دربارة ويژگيهاي آنها در دست نيست. به نظر مي‌رسد كه در بسياري از مناطقي كه در حوزة آتش‌فشانها قرار دارند، چشمه‌هاي معدني دست‌نخورده و نيز منابع آبگرمي كه بتوان به سهولت بدانها دست يافت، وجود داشته باشد.
خواص درماني فوق‌العادة اين‌گونه چشمه‌ها، و در نتيجه اهميت اقتصادي غيرقابل انكار آنها، بررسيهاي منظم و گسترده در اين زمينه را ضرور مي سازد

مایه حیات، پایه درمان

آب‌درمانی احتمالاً قدیمی‌ترین شیوه درمان طبی است. در این شیوه، از آب برای تسکین درد و گهگاه برای درمان بیماری استفاده می‌کنند. شواهد و مدارکی در دست است که نشان می‌دهد آب‌درمانی در تمدن‌های مصر، یونان و روم باستان رایج بوده است. گویا درباریان مصری حوضچه‌‌هایی داشتند که به آب آن، گل و گیاه و روغن‌‌هایی خاص اضافه می‌کردند و چنین تصور می‌کردند که چشمه‌های آب گرم با بهبود روند گردش خون می‌تواند برای سلامت انسان مفید باشد. این حوضچه‌ها در روم باستان شکل عمومی‌تری داشتند و مورد استفاده همگان قرار می‌گرفتند. برای درمان برخی از بیماری‌ها، حتی بقراط هم استحمام در آب چشمه‌ها را توصیه می‌کرده است. اما این سنت، مدتی رو به افول گذاشت تا این ‌که راهبی به نام «سباستین نیپ» در قرن نوزدهم دوباره این سنت را احیا کرد. او در سال 1889 میلادی کتاب «درمان با آب» را نوشت که به زبان‌های زیادی ترجمه شد و مورد استقبال عمومی قرار گرفت. آب‌درمانی نوین را به این پدر روحانی نسبت می‌دهند که معتقد بود: «آب حل می‌کند، می‌زداید و تقویت می‌کند.» امروزه از آب‌درمانی عمدتاً در درمان آرتریت، سوختگی‌ها، بیماری‌های عضلانی اسکلتی و ناتوانی بیماران مبتلا به انواع فلج و به‌خصوص سکته مغزی استفاده می‌کنند. مطالعه‌ای که در سال 1998 در دانشکده پرستاری دانشگاه لوییزیانای ایالات متحده انجام شد، نشان داد که آب‌درمانی می‌تواند در تسکین درد و کمک به بهبود زخم بیمارانی که جراحی‌های شکمی بزرگ داشته‌اند، مؤثر واقع شود.

در مطالعه دیگری که مربوط به سال 1991 می‌شود، در دانشکده علوم توانبخشی دانشگاه وین، مشاهده شد که افراد مبتلا به واریس از آب‌درمانی سود می‌برند، به این صورت که دردشان کمتر می‌شود و راحت‌تر راه می‌روند و همچنین در مطالعه‌ای که در سال 1997 از سوی بیمارستان دانشگاه گونمای ژاپن منتشر شد، عنوان شد که انجام نرمش‌های سبک داخل آب می‌تواند به بهبود تنفس بیماران مبتلا به مشکلات تنفسی انسدادی مزمن کمک کند.
دانشگاه لاند سوئد نیز در سال 1995 گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد استفاده درمانی متناوب از آب سرد و گرم توسط بیماران دچار تورم زانو، فشار سیستولیک آن‌ها را بهبود می‌بخشد و به بهتر راه رفتن آن‌ها کمک می‌کند.
آب‌درمانی را می‌توان در منزل نیز انجام داد. در مواقعی که تمام بدن مد نظر آب‌درمانی است، می‌توان از وان‌های معمولی حمام استفاده کرد. در این حالت وان باید بین 90 تا 95 فوت و به اندازه‌ای عمیق باشد که آب تا سطح شانه‌ها بالا بیاید. هنگامی که قسمت‌های خاصی از بدن (پا، باسن، ران، شکم) مورد نظر باشد، بهتر است از وان‌های خاص دیگری استفاده شود. افزودن برخی گیاهان دارویی خاص نیز می‌تواند به کسب نتیجه بهتر منجر شد. وان آب گرم باعث تمدد اعصاب می‌شود و برای آن‌هایی که مشکلات دستگاه ادراری، سرماخوردگی خفیف یا تب پایین دارند بسیار مفید است. در این حالت، شخص باید به مدت حداقل 20 دقیقه داخل وان باقی بماند.
سیتزبث (sitzbath) باید فقط به اندازه‌ای آب داشته باشد که باسن و پا را در بر بگیرد. سیتزبث سرد یا سیتزبث گرمی که بلافاصله به دنبال آن وارد سیتزبث سرد شوید، برای مشکلات شکمی، دستگاه تناسلی، التهابات، احتقانات لگنی، گرفتگی‌های عضلانی، همورویید، دردهای عادت ماهیانه و دردهای روده‌ای و کلیوی مفید است.
برای آب‌درمانی پا و ساق، کافی است ظرف بزرگی را پر از آب کنید و پا را داخل آن قرار دهید. در مواقع سرمازدگی هم توصیه می‌‌شود که به مدت 15 دقیقه پا را داخل آب گرم قرار دهید. طرفداران آب‌درمانی معتقدند این کار برای مثانه، کلیه و التهابات گوش و گلو نیز مفید است.
هنگامی که پاهایتان خسته است از ظرف آب سرد استفاده کنید. استفاده متناوب از آب سرد و گرم برای پاها، گردش خون اندام تحتانی را افزایش می‌دهد، به رگ‌های واریسی کمک می‌کند و در درمان سردرد، فشار خون و بی‌خوابی نیز مؤثر است.
استفاده متناوب از آب سرد و گرم برای درمان مشکلات دست و پا بسیار مفید است. در یک ظرف، آب یخ بریزید و در ظرف دیگر آب گرمی را که حداکثر توان تحملتان اجازه می‌دهد. ابتدا دست یا پا را به مدت 1 دقیقه در ظرف آب گرم فرو ببرید و سپس بلافاصله آن را به مدت 20 ثانیه در ظرف آب یخ فرو ببرید. این کار را به مدت 10 دقیقه تکرار کنید به نحوی که کار با ظرف یخ به پایان برسد. این کار خون‌رسانی اندام‌ها را به شدت تحریک می‌کند و برای مفاصل دچار آرتریت و پاهای دردناک و خسته بسیار مفید است.
فرضیه‌ای که آب‌درمانی بر پایه آن بنا شده است، برگرفته از خواصی است که همه‌ برای آب قایل هستیم و مهم‌ترین این خواص عبارتند از:

آب می‌تواند گرما را ذخیره و حمل کند.
آب می‌تواند مواد دیگری از جمله مواد معدنی، را در خود حل کند.
آب به تنهایی آسیب‌رسان نیست حتی اگر شما به محیط اطراف خودتان حساسیت داشته باشید.
آب در اشکال مختلفی (یخ، مایع، بخار) یافت می‌شود.
آب می‌تواند به گردش خون در بدن کمک کند.
آب یک اثر آرامش‌بخش و شل‌کننده بر انسان دارد، چه در وان، چه زیر دوش و چه هنگامی که آب با فشار منتقل می‌شود.
موارد استفاده ازآب‌درمانی به طور معمول عبارت است از: آکنه، آرتریت، سرماخوردگی، افسردگی، سردرد، مشکلات معدوی، ناراحتی‌های مفصل، ماهیچه و اعصاب، اختلال خواب و استرس. از آب‌درمانی برای ریلکسیشن، حفظ تندرستی و کاستن از شدت دردهای ناگهانی یا مزمن نیز استفاده می‌کنند. اگر آب‌درمانی به شکل درست انجام گیرد، معمولاً بی‌خطر است. افراد به طور متفاوتی به طول مدت درمان و شدت درمان پاسخ می‌دهند. برخی ممکن است طی آب‌درمانی دچار سردرد، دردهای پراکنده، اختلال خواب، تهوع، احساس لرز و غش شوند. قبل از شروع آب‌درمانی باید حتماً توسط پزشک معاینه شوید و او را از سابقه پزشکی خود باخبر کنید تا پزشک تصمیم بگیرد که آب‌درمانی برایتان بی‌خطر است یا نه. نکته مهم این است که از آن‌جایی که آب‌درمانی یک درمان آلترناتیو محسوب می‌شود، هرگز نمی‌تواند جایگزین درمان طبی‌ای شود که پزشک برایتان در نظر گرفته است. هنگام آب‌درمانی نباید درمان‌های پزشکتان را سرخود قطع یا کم کنید.

آب چه اثرات درمانی دارد؟

آب‌درمانی یعنی استفاده از آب (چه به صورت داخلی و چه به صورت خارجی) برای کسب سلامت و پیشگیری از بیماری. آب، با توجه به محتویات معدنی‌اش، هنگامی که به صورت داخلی مصرف شود دفع مواد مضر را تسهیل می‌کند، آرامش‌بخش است و به بهبود تنفس کمک می‌کند و موقعی هم که به صورت خارجی استفاده ‌شود، جریان خون و لنف را روان‌تر می‌کند، به بافت‌های بدن آرامش می‌دهد، درد را تسکین می‌دهد و سیستم عصبی را آرام می‌کند. طرفداران آب‌درمانی معتقدند که هیچ ماده‌ای در دنیا وجود ندارد که به تنهایی بتواند با آثار سودمند آب برابری کند.

اثر آرام‌بخشی: حمام آب گرم این قدرت را دارد که عصبانی‌ترین آدم‌ها را آرام کند، ضمن این‌که می‌تواند منجر به تأمین خوابی سریع و راحت شود.

اثر تب‌بری (کاهش دمای بدن): هیچ دارویی نمی‌تواند به سرعت و شدتی که آب سرد دمای بدن را پایین می‌آورد، این کار را انجام دهد. آب سرد می‌تواند نبض را تا حد 40 بار در دقیقه کاهش دهد و ظرف چند دقیقه دمای بدن را به شرایط عادی برگرداند، در حالی‌که آب گرم هم می‌تواند درد مفاصل را تسکین دهد و از طرفی استفاده بلندمدت از آب سرد نوعی بی‌حسی را در محل درد به وجود می‌آورد.

ضد تشنج: آب گرم خاصیت شل‌کنندگی دارد، تشنجات را درمان می‌کند و گرفتگی‌های عضلانی را از بین می‌برد. در واقع، آب حرارت را به بدن منتقل می‌کند و جریان خون را بهبود می‌بخشد.

بند آوردن خونریزی: هیچ چیزی مثل آب سرد نمی‌تواند در دقایق اولیه، خونریزی داخلی (مثلاً ناشی از پیچ خوردگی‌های مفصلی) را کنترل کند.

ایران پهناور با وجود کوه‌های مرتفعی که دارد، بستر مناسبی برای جوش و خروش آب‌های زیرزمینی است. آب‌هایی که داغی دل زمین را بالا می‌آورند و سرریز می‌کنند. در سال‌های اخیر توجه بسیاری از ایرانیان به استفاده از چشمه‌های آب‌ گرم برای کاهش یا بهبود دردها و بیماری‌ها جلب شده است. هرچند پیش از این پدرانمان از این موهبت ‌الهی به عنوان یکی از راه‌های درمان طبیعی استفاده می‌کردند، تا جایی‌که غربی‌ها هم به این فکر افتاده‌اند که پژوهش‌هایی را در این زمینه آغاز کنند.

چشمه‌های آب ‌گرم، چشمه‌های طبیعی‌ای هستند که دمای آب آن‌ها در تمام طول سال چند درجه از دمای هوای محیط بیشتر است و در سرما و گرما می‌توان بخار آن‌ها را به وضوح دید. عوامل گرم‌کننده آب این چشمه‌ها متفاوت است و ممکن است بر اثر فعالیت‌های آتشفشانی، درجه گرمایی زمین، واکنش‌های هسته‌ای و شیمیایی درون زمین و حتی زلزله به وجود‌ آید.

به طور کلی چشمه‌های آب ‌گرم به دو طریق به‌وجود می‌آیند:

1- در مناطق آتشفشانی، آب بر اثر نفوذ از خلال گسل‌ها و شکست‌ها به تدریج گرم می‌شود و پس از رسیدن به سطح زمین چشمه‌های آب‌گرم را می‌سازد. هرچه عمق نفوذ و سرعت خروج آب بیشتر باشد، دمای بالاتری هم دارد.

2- توسط بخار آب‌های مربوط به مرحله سرد شدن، ماگما در درون زمین ایجاد و توسط فشار بخار آب و گازهای زیرزمینی به سمت بالا حرکت می‌کند. بیشتر چشمه‌های آب ‌گرم ایران با عوامل آتشفشانی در ارتباط هستند.
در سراسر ایران 231 مرکز آب‌درمانی تاکنون شناسایی شده است. استان‌های سیستان و بلوچستان با 25 مرکز، آذربایجان غربی با 24 مرکز، هرمزگان با 20 مرکز، کرمان با 18 مرکز و اردبیل و سمنان هر یک با 14 مرکز به ترتیب بیشترین تعداد مراکز آب‌درمانی ایران را از آن خود کرده‌اند؛ اما تقریباً بیشتر استان‌های کشور از داشتن چشمه‌های آب‌ گرم بی‌نصیب نیستند.

در سال 1384 به دعوت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری یک گروه از کارشناسان مؤسسه «تومالیسم» و دانشگاه «توهو» ژاپن برای انجام کارهای پژوهشی و تشخیص خواص آب‌های معدنی و چشمه‌های آب ‌گرم به ایران آمدند؛ چراکه اثرات و فواید هر یک از چشمه‌های آب ‌گرم با دیگری متفاوت است. این پژوهشگران در مدتی که در ایران اقامت داشتند برای نمونه 25 چشمه‌ آب‌ گرم را در سراسر ایران آزمایش کردند. آن‌ها آب‌های معدنی ایران را به چهار گروه بی‌کربناته، کلره، سولفاته و سولفوره که هر یک خواص ویژه‌ای دارند، تقسیم‌بندی کردند. این کارشناسان چشمه‌های آب‌گرم ایران را با ویژگی‌هایی چون تحریک فعالیت‌های مختلف بدن، انفعلات مثبت در سیستم گوارشی، درمان آرتروز روماتیسمی، تسکین اعصاب، تنظیم فشار خون، تصلب شرائین، بهبود گردش خون، درمان دردهای مفصلی، بهبود دردهای کلیه و مجاری ادراری توصیف کردند. به طور مثال اگر بخواهیم خواص برخی از این چشمه‌ها را که بیشتر از بقیه شناخته‌شده هستند و سرمایه‌گذاری‌های خوبی برای جذب گردشگر در آن‌ها صورت گرفته است بیان کنیم، باید بگوییم چشمه‌های آب ‌گرم سرعین آرام‌بخش و تسکین‌دهنده دردهای عصبی و روماتسیمی، چشمه‌های آب‌ گرم رامسر برطرف‌کننده امراض پوستی، گوارشی و کم‌خونی، چشمه‌‌های آب ‌گرم محلات بهبودبخش بیماری‌های ریوی و قلبی و چشمه‌های آب‌ گرم حوزه خلیج همیشه فارس باعث انبساط و تحریک دستگاه گوارش، بالا رفتن تبادلات تنفسی و احساس آرامش هستند.

خواص درمانی چشمه‌های آب‌ گرم، امروزه چنان بر مردم جهان ثابت شده که حاضرند مبالغ کلانی را برای استفاده از این درمان طبیعی هزینه کنند، تا جایی که میزان تقاضا برای استفاده از امکانات آب‌درمانی در کشورهای خاورمیانه و آفریقای شمالی که بیشترین چشمه‌های آب‌ گرم را دارند، در حال حاضر 45 میلیون نفر در سال است که پیش‌بینی می‌شود تا 10 سال آینده این رقم به 80 میلیون نفر در سال برسد. به همین دلیل سه کشور امارات متحده عربی، عربستان سعودی و مصر برای 10 سال آینده 120 میلیارد دلار در زمینه توسعه گردشگری آب‌درمانی سرمایه‌گذاری خواهند کرد. این در حالی است که کشور ما با وجود منابع طبیعی بسیاری که دارد، هنوز در حال برداشتن نخستین گام‌ها در این بخش سودآور است و تنها استانی که به طور جدی و با جلب حمایت‌های بخش خصوصی و البته سرمایه‌گذاران خارجی در حال فعالیت است، اردبیل است که شهر سرعین آن مرکز چشمه‌های آب ‌گرم به شمار می‌رود و تقریباً تمام ایرانیان از خواص شفابخش آن‌ باخبرند.