بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی

بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی (قسمت اول)

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
1-آثار آوازی خود آهنگساز بر ترانه ها و اشعار دیگران
1. 1- تصنیفها

1.1.1- آتشین لاله یا لاله خونین (افشاری، ترانه از رهی معیری، گلهای رنگارنگ برنامه های شماره:142 و 205)
در مصاحبه رادیویی به مناسبت دهمین سالگرد درگذشت خالقی در بیست و یکم آبانماه 1354 استاد علی تجویدی از "آتشین لاله" بعنوان زیباترین و دلنشین ترین اثر خالقی نام بردند و خود آهنگساز و خواننده اصلی آن استاد بنان نیز در برنامه قصه شمع در سال 1340علاقه خاص خود را به این آهنگ و ترانه ابراز می دارند. زیبایی این اثر از چشم شنوندگان عادی نیز پوشیده نمانده و از آن باید بعنوان یکی از معروفترین کارهای زنده یاد خالقی نام برد.

براساس نواری که با صدای خود آهنگساز در دست است نام اصلی این اثر "لاله خونین" است، اما در اغلب نوشته ها و گفتارها از آن با نام بعدی یعنی "آتشین لاله" یاد میشود و خود آهنگساز نیز در مصاحبه فوق پس از برشمردن برخی از ساخته هایش که آنها را بیشتر میپسندد میگوید: ولی به آهنگ "آتشین لاله" خیلی علاقه دارم.

این اثر در اوایل سال 1326 و در آغاز بصورت آهنگی بدون کلام ساخته شده و کار اصلی ترانه سرایی و تلفیق شعر و آهنگ طی روزهای پنجشنبه چهارم و جمعه، پنجم اردیبهشت سال 1326 انجام شده است و روز بعد در کنسرتی با حضور وزیر وقت و چند تن از وزیران برای نخستن بار اجرا میگردد.

این کنسرت به همت داوود پیرنیا و بمنظور جلب حمایت دولتمردان آنزمان از موسیقی کشور و بخصوص از انجمن موسیقی ملی که مدتی از تاسیس آن میگذشت برگذار شده بود.

علاقه خاص خالقی به این اثر بی ارتباط به علاقمندی او به گل و بخصوص، گل لاله نبوده و از آنجا که پیرنیا هم چنین بود و نیز به تناسب ترانه و آهنگ،در آنشب بین حضار گل لاله تقسیم میگردد. در پایان وزیر فرهنگ وقت، ملک الشعرای بهار بحق اظهار میدارد: "شعر و گل و آهنگ را شاعرانه بهم آمیخته اند"

بشنوید قسمتی از "آتشین لاله" ساخته روح الله خالقی با آواز بنان

کد:

---

http://www.harmonytalk.com/music/atashin-laleh-khaleghi.mp3

---

سالها بعد که این اثر بمنظور اجرا در برنامه گلها تنظیم میگردد، مرحوم رهی معیری ترانه جدیدی بر آن میسراید که از حیث لطافت چه بسا برتر از ترانه نخست است و نشان میدهد که برای سرودن آن از فرصت و فراغت بیشتری برخوردار بوده است.

متن ترانه اول و نیز نت آهنگ در چند کتاب از جمله در یادواره استاد بنان بنام از نور تا نوا، بکوشش دکتر داریوش صبور 1369، تهران، و در مجموعه تصنیفهای استاد بنان بکوشش شهرام آقایی پور1381 و در بسیاری از کتابهای نت و نیز در آثار رهی معیری موجود است.

این اثر در چندین برنامه یک شاخه گل و گلهای رنگارنگ، برنامه های شماره 142 و 205 اجرا گردیده که برنامه اخیر مفصلترین اجرای آنرا در بردارد و علاوه بر اجرای مفصل آهنگ بدون کلام، ترانه نخست با صدای بنان و متن دوم با صدای مرضیه، ضبط گردیده است که تحریر لطیف و جذاب هر دو را بحق باید ستود.

در این برنامه گلها هنرمندان طراز اول زمان، اجرای آهنگ را به عهده دارند؛ گروه ویولون را استادان بزرگ، علی تجویدی، محمد میرنقیبی، زاون، حبیب و رحمت الله بدیعی و عبدالله جهان پناه تشکیل میدهند. نوای دلنشین پیانوی شادروان مرتضی محجوبی، قره نی سلیم فرزان و کنترباس نعمت الله مجید و ویلنسل علیرضا ایزدی مخصوصا در اجرای آهنگ بدون کلام در آغاز برنامه و نیز در اجرای رنگ افشاری پایان برنامه هر کدام بسهم خود به این مجموعه جلوه ای خاص بخشیده و بنحوی چشمگیر بر غنای ملودیک و زیبایی الحان بنیادین این اثر افزوده و آنگونه که از خصوصیات بارز کلیه آثار خالقی است، از هیچگونه تکرار ملالت بار که رسم کمابیش رایج آهنگسازی ما بوده است، کوچکترین جای پایی باقی نگذارده اند.

افزون بر این، آهنگ بدون کلام را نی بسیار پر شور استاد کسائی دنبال میکند که باید آنرا یکی از شاهکارهای کم نظیر او در افشاری نامید و به احتمال قوی با نظارت و انتخاب شادروان خالقی اجرا گردیده.

همچنین آواز دلپذیر فاخته ای با تار استاد جلیل شهنار و همراهی ضرب دو تن از نوازندگان برجسته این ساز یعنی امیرناصر افتتاح و جهانگیر ملک و نیز اشعار عطار و مولانا بر لطف برنامه افزوده است؛ و سرانجام برنامه با رنگ افشاری زیبایی که از ساخته های خود خالقی است و دوبار با دو ریتم متفاوت اجرا میگردد به پایان میرسد.

بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی (قسمت دوم)

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

1.1.2-آذربایجان (شور،ابوعطا، ترانه: رهی معیری، گلهای رنگارنگ شماره های 171، 219، 219ب و 256)
این اثر را که برخی آنرا آهنگ آذربایجان نیز نامیده اند نباید با سرود "آذربادگان" که کلام آن از دکتر حسین گل گلاب است اشتباه گرفت. این ترانه حماسی پر شور حاصل طبع لطیف رهی معیری است که در عین سویه سیاسی، آثار قریحه شاعرانه رهی را نیز در بر دارد.

گمان عمومی بر آن است که این اثر به مناسبت نجات آذربایجان ساخته شده و بنابراین تاریخ نخستین اجرای آن باید قطعا پس از این واقعه یعنی 21 آذرماه 1325 شمسی مصادف با دهم دسامبر 1946 میلادی باشد. مقالات و نشریات گوناگونی تاریخ نخستین اجرای این اثر را مرداد ماه سال 1324 نوشته اند که احتمالا نمیتواند صحت داشته باشد.

میدانیم که خطه آذربایجان در 21 آذرماه سال 1324 به دست عمال روس افتاد و تصادفا" در همین روز از سال بعد به دامان ایران بازگشت؛ کلام این اثر باید پس از نجات آذربایجان سروده شده باشد؛ دلیل این امر انست که ترانه سرا آشکارا از شکست و پریشانی خاطر دشمن شادمانی میکند و با پایان آمدن شب و جلوه گر شدن مهر را شادباش میگوید.

البته انجمن موسیقی ملی در مرداد ماه سال1324 هم در تبریز کنسرتی داشته، ولی قدر مسلم انکه اجرای این اثر در سال 1326 در تبریز و بوسیله ارکستر انجمن موسیقی ملی با استقبال پرشور مردم مواجه شد و مطبوعات از سازندگان و اجراکنندگان آن تمجید بسزایی بعمل آوردند. در اردیبهشت همان سال، تهران نیز شاهد اجرای این اثر غرور آفرین بود.

این آهنگ صرف نظر از سایر جهات از یک جنبه بخصوص حائز اهمیت است و آن دنبال کردن مستند توانایی و روش کار خالقی در تنظیم ارکستر و چگونگی رشد و تکامل قریحه او در عرضه یک اثر واحد در دوره های متوالی خلاقیت هنری وی و در طول چندین سال میباشد.

این امکان از آنجا ناشی میشود که حداقل سه اجرای متفاوت از این آهنگ در دست است که سه رنگ آمیزی مختلف ارکستر را نشان میدهد و این رشد و تکامل را آنچنان به نمایش میگذراد که نمی توان آنرا تنها به تفاوت در تعداد اعضا ارکستر یا به امکانات سازی دیگر تعبیر نمود. اگر هم امکانات جدید در این روند موثر باشند، عامل اصلی را باید در سیر و سلوکی ناپیدا جستجو نمود که نمونه آنرا در بسیاری از هنرمندان و متفکران بزرگ سراغ داریم و اتفاقا نگرشی کلی به تحول آهنگسازی خالقی نیز این نظر را تائید میکند.

چهار برنامه گلهای رنگارنگ، آهنگ آذربایجان را عرضه میکنند:
نخستین اجرا در برنامه های گلها که در عین حال ساده ترین و کوتاه ترین اجرا نیز میباشد در برنامه شماره 171 است، که در آن این اثر به نحوی آرام و ملایم، آنگونه که در این دوره از برنامه های گلها (قبل از گلهای رنگارنگ شماره 210) مرسوم بود، اجرا شده است.

ضرب استاد حسین تهرانی همراه با ویولون جمعی استادان بزرگ، مهدی خالدی، مهدی مفتاح، محمود تاجبخش و حسینعلی ملاح و تار شادروان زرین پنجه با پیانوی زنده یاد جواد معروفی، زینت بخش این برنامه اند و در آن بنان بهمراهی ویولن خالدی غزل معروف دکتر باستانی پاریزی (یا آنشب که صبا بر سر ما گل میریخت) را در شور می خواند. این برنامه را ارکستر شماره 1 به رهبری معروفی اجرا نموده که در عین زیبایی و لطافت هرگز با اجرای نهایی این اثر قابل قیاس نیست و حتی میتوان آنرا تمرینی برای برنامه های بعدی دانست.

اما دومین اجرا در برنامه شماره 219 و 219ب میباشد. این دو برنامه تنها از حیث اشعاری که گویند دکلمه میکند متفاوتند و در آهنگ و ترانه و غزل آواز، که با ویولون تجویدی همراه است مشترکند. این اجرا بخصوص از نظر ارکستراسیون از انسجام بیشتری برخوردار میباشد و در تنظیم نیز ملایمت اجرای نخست را در بر ندارد و بالعکس با تندتر شدن ریتمها، شور و هیجان بیشتری را به شنونده القا میکند که در واقع با روح و پیام آهنگ و ترانه نیز همخوانی بیشتری دارد. تنها پیانوی معروفی است که در هر دو اجرا کمابیش یکسان است.

و بالاخره همین اثر ساده اولیه در آخرین اجرا، که در گلهای رنگارنگ بنرامه شماره 256 میباشد، به شاهکاری پرشور، حماسی و بی همتا در تاریخ موسیقی ارکستری ایران تبدیل میگردد. در حالی که در اجرای نخست مجموعه ای از ملودی ها و ریتمها تاثیر آهنگ را بر شنونده، رقم میزنند، در اجرای نهایی تاثیر ارکستراسیون و تنظیم بر نواهای بنیادی چیرگی می یابد، هرچند در نگاه سطحی احتمالا این دو عنصر غیر قابل تفکیک بنظر میرسند.

این اجرا بوسیله ارکستری کار آمد و دقیقا تنظیم یافته و رهبری خود خالقی و با نو آوریهایی تازه که در اجرای قبلی دیده نمیشود، انجام گرفته و نه تنها بر سرعت ریتمها و شدت ضربات آهنگ افزوده شده، بلکه با بکارگیری نقش تازه ای بر سازهای بادی نی و قره نی که با ارکستر بزرگ به گفتگو مینشینند، به اثر نسبتا ساده قبلی یک جنبه حماسی قوی داده شده است.

گویی، همانگونه که در متن ترانه آمده سات، این دو ساز چون افرادی که از سرنوشت دردبار خویش گله میکنند، از گردش گردون فغان و فراد برمیدارند و از دیده سیل خون روان میسازند و در مقابل، ارکستر طوفنده از نبردی سهمگین و نابرابر حکایت میکند و آنان را در همین حال به مبارزه ای بی امان فرامی خواند. بدین ترتیب بار حماسی و شور و تحرک این آهنگ اگر بیشتر از سرود معروف ای ایران نباشد، کمتر از آن هم نیست؛ یا این تفاوت که اینجا زیبایی کرشمه وار موسیقی ایرانی سهمی بسزا دارد و لطافت خاص کلام رهی نه تنها میدان رزم، که مجلس بزم را نیز به تصویر کشیده است.

از نوآوریهای دیگر آنکه در اینجا و دقیقا پس از اولین ظهور دو ساز یاده، دو ملودی متفاوت همزمان بوسیله ارکستر نواخته میشوند و تنها نقاط مشترک ایندو، نقاط آغاز و پایان آنهاست. این هارمونی به آهنگ جلوه ای گیرا و شکوهمند بخشیده که در سایر اجرا ها نیست. همچنین حضور و بکارگیری دقیقا بجای سازهای بزرگ کوبه ای و زهی مانند طبل بزرگ، کنترباس و ویولونسل در این اجرا چشمگیر است. پس از این اجرا، شنونده مشتاق به فقدان حضور آشکار این سازها، نه تنها در مورد این اثر بلکه در قریب به اتفاق آثار آن زمان پی میبرد.

ناگفته نماند که در ترکیب گلهای رنگارنگ شماره 256، یعنی در انتخاب اشعار و محل دکلمه آنها سلیقه ای ممتاز بکار رفته که احتمالا از قریحع سرشار خود خالقی نشات میگیرد؛ بخصوص برگزیدن این ابیات عارف، که گویی برای ارائه در این برنامه سروده شده اند:
چه آذرها بجان از عشق آذربایجان دارم
من این آتش خریدارش بجانم تا که جان دارم
به بی پروائی من کس در این آتش نمیسوزد
مرا پروانه، چون پروانه کی پروای جان دارم
این اثر بی تردید متعلق به دوران خلاقیت هنری خالقی و مربوط به زمانی است که او با دیدی تازه و این بار در مقام تنظیم کننده ای مجرب در پی تجدید حیات آثار پیشین خویش برآمده است. تمامی آثار و تنطیمهای این دوره از حیات خالقی دارای حال و هوایی مشابه بوده و همگی از نوعی دردمندی توام با طغیان حکایت میکنند، که اوج آنرا در آهنگ معروف، اما نه چندان شناخته شده "خاموش" میتوان به وضوح دید. متن ترانه و نت آهنگ در کتاب تصنیفهای استاد بنان آمده است.

بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی (قسمت سوم)



1.1.3- آرزوی دل (سه گاه، ترانه از موید ثابتی، اجرا در برنامه موسیقی ایرانی)
رنگ و بوی آثار خالقی را حتی در آهنگهای کوچک و گمنام او نیز میتوان بخوبی دریافت. ترکیبی از نواهای متنوع و زیبا در این اثر بازگو کننده ذوق و شیوه کلی آهنگسازی خالقی و نمونه ای بارز از شادابی و طراوت دوران نخست کار هنری اوست.


این آهنگ جزء نادر آثاری است، که بر ترانه ای از موید ثابتی (متولد 1281) ساخته شده، ترانه سرائی که بر آثار محجوبی و لطف الله مجد نیز ترانه هایی سروده است. متن ترانه و نت آهنگ آن در کتاب تصنیفهای استاد بنان آمده است.

1.1.4- آه سحر (دشتی، شعر ترانه از فروغی بسطامی، برنامه موسیقی ایرانی)
این اثر در آغاز، مانند بسیاری از ساخته های خالقی با صدای خواننده محبوب و مطلوبش استاد غلامحسین بنان اجرا شده بود. خواننده ای بی نظیر که در وصف صوت داوودی او خالقی گفته بود: من از صدای او مسحور میشوم، لذتی بی پایان می برم که فوق آن متصور نیست. چندین دهه بعد از آن آقای شجریان نیز این ترانه را بازخوانی کرد. در اینجا مقایسه تحریر دو استاد بزرگ آواز ایران میسر میگردد.


علاوه بر ترانه و آهنگ، قسمت آوازی این برنامه نیم ساعته موسیقی نیز بسیار دلنشین است. اجرای جذابی از چهارمضراب دشتی مشهور رضا محجوبی بوسیله استاد معروفی و سپس آواز نمونه دشتی بر غزل سعدی، آشکارا از اجرای متداول آواز متمایز است و بر این احتمال می افزاید که خالقی خود در انتخاب اجزاء و اجرای این قسمت نیز نظارت داشته؛ گمانی که در مورد برنامه هایی چون گلهای رنگارنگ برنامه های شماره: 237 (خاموش)، 252 (دلتنگ)، 254 (چنگ رودکی قریب به یقین است.

متن کامل غزل فروغی بسطامی از دیوان او نشان میدهد که مناسبترین ایات برای این آهنگ برگزیده شده، که مجموعا شامل هشت بیت است.

1.1.5- افراچشمه (آهنگی بر دو بیتی های باباطاهر عریان؛ ساخته شده در سال 1334)
1.1.6- امید زندگانی (ماهور، ترانه از رهی معیری، برنامه نیم ساعته موسیقی ایرانی)
در سال 1326 در فیلم "طوفان زندگی" که به کارگردانی علی دریا بیگی و بر اساس داستانی از نظام وفا و بوسیله دکتر اسماعیل کوشان در استودیو میترا (پارس فیلم) تهیه شده بود، ارکستر فخیم انجمن موسیقی ملی، علاوه بر قطعه معروف دیلمان، سه آهنگ از ساخته های خالقی را برهبری خود آهنگسازی اجرا کرد.

این قطعات عبارت بودند از: "امید زندگانی"، "شب جوانی" و "شب هجران". نمایش عمومی این فیلم در سال بعد بر شهرت انجمن موسیقی ملی و نیز بر محبوبیت صدای بنان افزود. ترانه "امید زندگانی" سالها بعد مجددا تنظیم و از رادیو پخش شد. ترانه و نت این آهنگ در کتاب تصنیفهای استاد بنان درج شده است.

1.1.7- بنفشه گیسو (گوشه ذاغستانی از مایه دشتی، گلهای رنگارنگ برنامه شماره 264)
آثار گمنام خالقی گویی موسیقی تنهایی و عزلتند؛ موسیقی خلوتند نه جلوت، شاید از این روست که این آثار با اقبال عمومی مواجه نشده اند و از شهرت چندانی برخوردار نیستند.

آیا مصداق حقیقی همه آثاری نیست که دردمندانه با "نم اشکی و با خود گفتگویی" خلق شده اند و هنرمند به هنگام خلق اثر آنچنان در ژرفای وجود خویش مستغرق است که به عوام الناس و سلیقه وقعی نمی گذارد؟ دست کم در مورد خیلی از اشعار حافظ چنین است. اما دقیقا چنین آثاری است، که ما را به هنر و جریانات ناپیدای حیات خالق آن و نیز به خویشتن خویشمان نزدیک میسازد.

این آثار خالقی برای ارواح دردمند و گوشهای حساس بی تردید چنین ات. آنان که در خلوت و خاموشی با اثری ازین دست به گفتگو نشسته اند، نیک میدانند که هیچ توضیحی نمیتواند در خور شان و منزلت هنری این آثار باشد.

در برنامه شماره 264 گلهای رنگارنگ، پس از کلامی چند پیرامون شعر و موسیقی ایران (احتمالا از داوود پیرنیا) ارکستر به رهبری خالقی تنها به اجرای گوشه داغستانی اکتفا نمیکند و شکوه ای گدازنده و اثری از خالقی با صدای الهه و آواز لری شهیدی بر ارج آن می افزاید.

بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی (قسمت چهارم)



1.1.8- بهار آرزو یا بهار دلنشین (بیات اصفهان، ترانه از بیژن ترقی، اجرا بوسیله ارکستر گلها و به رهبری خود آهنگساز در برنامه های گلهای رنگارنگ شماره: 224، 224ب و 224ث)
این اثر بگفته خود خالقی در مصاحبه سال 1340 که قبلا از آن سخن رفت، نخستین موسیقی بدون آواز است که او آنرا پسندیده و به دور نینداخته است و آنرا "رنگارنگ1" نامیده است. این آهنگ بعده ها بوسیله بیژن ترقی ترانه گذاری شده و بر اساس کلام او به نامهای فوق شهرت یافته اما آقای ترقی خود این اثر را "گلریزان" نامیده است.

آرم نخستین برنامه سازو سخن، یکی از اجراهای اولیه این اثر است و در سه برنامه گلها این اثر عرضه شده، که غزل آواز در آنها متفاوت است. در برنامه شماره 224 غزل آواز از رهی معیری است که مطلع آن چنین است:
خیال انگیز و جان پرور چو بوی گل سراپایی
نداری غیر از این عیبی که میدانی که زیبایی

بیت آغازین غزل آواز در برنامه شماره 224 ب از این قرار است:
ما را غرض بجز رخ گل از بهار نیست
خوشتر به روزگار ز دیدار یار نیست

و بالاخره شروع آواز برنامه شماره 224ث این مطلع از غزل ورزی است:
آمد اما در نگاهش آن نوازشها نبود
چشم خواب آلوده اش را مستی رویا نبود

اجراهای مختلف"رنگارنگ1" در سه برنامه فوق و نیز خارج از برنامه های گلها همگی کمابیش مشابه میباشند و تنها اختلافاتی جزئی، مثلا در ترتیب و تقدم و تاخر واحدهای پیوسته بهم، نشان میدهند. اما آنچه جلب توجه میکند، نبود قطعه پایانی این اثر در سه برنامه نام برده است.


شاید هماین پایانبخش کوتاه(حدود 85ثانیه) و فوق العاده زیبا و پرهیجان بعده به اثر افزوده شده باشد.قدر مسلم آنکه در اجرای این اثر بعنوان موسیقی بدون کلام و خارج از برنامه گلها، که خود آهنگساز در آن رهبری ارکستر را به عهده داشته، این رنگ پایانی آورده شده است.

با توجه به اینکه این آهنگ قدیمی ترین اثر بدون کلاک خالقی است و همگی اجرای ذکر شده بیست سالی پس از خلق اثر صورت گرفته، امکان تغییرات کلی و تکمیل آن در این مدت محتمل بنظر میرسد. شاید بهمین علت است که تمامی جنبه های شخصیت هنری خالقی یکجا در این اثر گرد آمده اند. از سویی لطافتی نسیم آسا از ژرفای روح آرام هنرمند خبر میدهد، که همچون وزش بادی ملایم بوسیله ارکستر به نمایش گذارده میشود و در کنار آن جوش و خروش امواج متلاطم دریا از دلی بیقرار و سودایی حکایت میکند.

هیچ اثر دیگر خالقی اینهمه حال و احوالات گوناگون و به تبع آن رنگ آمیزی های متنوع ارکستری را یکجا فراهم نیاورده است. شاید همین عامل دانسته و ندانسته سبب شده است، که فرزند برومند و شایسته استاد، خانم گلنوش خالقی، این اثر را در کنار شاهکارهای معروفی چون "ای ایران" و یا "حالا چرا" برای اجرای مجدد برگزیند. اجرایی که حدود نیم قرن پس از درگذشت استاد، بار دیگر نام و یاد او را در قلب هنردوستان آگاه ایران زنده ساخت و مخصوصا نقش موثر او را در تاریخ هنر این سرزمین برای نسل جوان روشن نمود.

در این بازسازی بکارگیری سازهای اصیل ایرانی- شرقی جایگاه خاص دارد. حضور فعال و آشکار سنتور و تار در این اجرا چشم گیر است و آنرا برای شنوندگان آثار اصیل، که موسیقی ایرانی بدون زخمه های روشن این سازها برایش غیر قابل تصور است، جذابتر و دلنشینتر میسازد. علاوه بر این کاربرد ویولون تنها در پاساژهای ملایم، بر ظرافت آنها آشکارا افزوده است. متن ترانه و نت این آهنگ از جمله در کتاب "رویای هستی" که مجموعه تصنیفهای استاد بنان است، آمده است.

برنامه گلهای رنگارنگ شماره 224ث نمونه ای از اجراهای مختلف آهنگ "رنگارنگ1" در برنامه گلها میباشد. این برنامه با نام "آمد اما" شهرت یافته که کلمات آغازین غزل آواز برنامه است که از ابوالحسن ورزی است و به همراهی پیانوی شادروان جواد معروفی و با تحریر مخملی بنان در بیات اصفهان خوانده شده است.

بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی (قسمت پنجم)

1.1.9- بهار عاشق (بیات اصفهان، ترانه از رهی معیری، موسیقی ایرانی)

این ترانه نیز با کلام جدیدی از شادروان فریدون مشیری، با گروه کر و ارکستر به نام "نگاه عاشق" بوسیله خانم گلنوش خالقی اخیرا بازسازی شده، که در قیاس با اجرای قدیمی شورانگیز و پرتحرکتر است، آنچنان که گویی اثری جدید و امروزی است و تنها مبنای ملودیک آن از آهنگ قدیمی اقتباس شده است. متن ترانه و نت آهنگ در کتاب از نور تا نوا (صفحات 284 و 285) که یادواره استاد بنان میباشد و در موسسه انتشاراتی دنیای کتاب در تهران و بوسیله دکتر داریوش صبور در سال 1369 انتشار یافته، موجود است.

1.1.10- بیات ترک (بیات ترک، ترانه از رهی معیری با صدای عبدالوهاب شهیدی)
این اثر در سال 1324 ساخته شده و در سال 1342 مجددا تنظیم شده است.

1.1.11- پیمان شکن (ابوعطا، ترانه از رهی معیری، موسیقی ایرانی)
ساخته شده به سال 1325 و تنظیم دوباره در سال 1343. ترانه و نت این آهنگ در کتاب تصنیفهای استاد بنان درج شده است.

1.1.12- ترانه بهار (ترانه از رهی معیری)
این آهنگ و ترانه را نباید با ترانه بهار، که در گلهای رنگارنگ برنامه شماره 293 و 293ب آمده است، اشتباه گرفت. گرچه در اینجا نیز کلام از رهی است اما آهنگ از عارف است و خالقی آنرا تنظیم کرده است و جزء آثار ساخته شده بوسیله خود خالقی شمرده نمیشود.

1.1.13- جام جهان بین (سه گاه، غزل معروف حافظ، موسیقی ایرانی)
این تصنيف نسبتا ساده را جواد معروفی تنظیم کرده و ارکستر شماره یک رادیو به رهبری خود خالقی آنرا اجرا نموده است. اگر تاریخ ساخت این اثر، آنگونه که در سامانه اینترنتی روح الله خالقی آمده است، 1340 باشد پس خاموش نمیتواند اثر او باشد.

اولا خالقی خود در مصاحبه سال 1340 صمن برشمردن برخی آثارش از خاموش نیز نام میبرد، که نشان میدهد که این اثر در همان سال یا قبل از آن ساخته شده است. ثانیا در همان سامانه اینترنتی سال ساختن اثر خاموش، 1339 ذکر شده است. البته اینجا سخن از آثار خود خالقی میباشد، اما آثاری از دیگران که او در فاصله سالهای 1340 تا 1344 تنظیم کرده است، کم نیستند.

1.1.14- جام جم (افشاری، ترانه از حسن سالک)
1.1.15- چشم مست (بیات اصفهان، غزل از حافظ موسیقی ایرانی)
1.1.16--چنگ رودکی (بیات اصفهان، شعر معروف رودکی، گلهای رنگارنگ برنامه شماره 254)
این اثر مشهورتر از آن است، که بتوان در مورد آن سخنی جدید گفت. معمولا دیوان حافظ یا شاهنامه فردوسی عناصری جدایی ناپذیر از روح و حیات معنوی ما ایرانیان محسوب میگردند و نزد هر ایرانی، که هنوز پیوند عاطفی خویش را با ریشه هایش نگسسته باشد، نسخه هایی از این آثار یافت میشوند.

اگر از انبوه آثار تا کنونی موسیقی ایران در پی یافتن ساخته های انگشت شماری باشیم که جزء لاینفک زندگی روحی ما شمرده شوند، بدون تردید"چنگ رودکی" یکی از آنهاست. کم نیستند بزرگان فرهنگ و هنر ایران که در این نظر و عقیده سهیمند. اگرچه گلهای رنگارنگ شماره254 بعد از فوت خالقی برای پخش آماده شده، اما ترکیب این برنامه از ذوقی سلیم حکایت میکند که به ندرت در این برنامه ها دیده میشوند.

بسیارند برنامه هایی که جز دستگاه یا مایه مشترک، هیچ پیوند ادبی یا تاریخی بین آواز و ترانه برنامه درآنها یافت نمیشود. اما در این برنامه گلها، حتی به حسابی ریاضی گونه، انتخاب شعر ترانه و غزل آواز در حد و کمال است؛ زیرا در انبوه آثار شعر سنتی زبان فارسی کدام شعر دیگری را میتوان یافت که نه تنها لغات شعر رودکی را، آنهم اینچنین استادانه بکار گرفته بلکه وجه ناپیدای مستتر در آن اینقدر به روح شعر رودکی نزدیک باشد.

شعر رودکی تنها از جنبه تاریخی و ماجرای تهییج امیر سامانی به بازگشت به شهر و دیارش برخوردار نیست، بلکه همان حدیث آرزومندی حافظ را در رجعت به مسکن مالوف به زبانی دیگر بیان میسازد. این نوستالژیای متافیزیکی، که شراره های آن در وجود هر انسانی- تا آنجا که به ماشین صرف تبدیل نشده است- گه گاه زبانه میکشد، وجه مشترک این دو قطعه شعر به ظاهر غیر فلسفی فارسی است و بکارگیری هر دو در یک برنامه از هوش و درایتی سرشار خبر میدهد. آواز استادانه بنان و مرضیه، در کنار ویولون حبیب الله بدیعی و پیانوی محجوبی آوازیست کم نظیر. نت این آهنگ و شعر آن، از جمله در کتاب تصنیفهای استاد بنان مندرج است.

ضمنا خواندن ترانه دوصدایی در موسیقی ایران از سنتی دیرینه برخوردار نبوده و خالقی این ابتکار خود را در گلها رنگارنگ برنامه های شماره 251 و 338 نیز تکرار و هربار شاهکاری نو آفریده است.

بررسی اجمالی آثار روح الله خالقی (قسمت ششم)


1.1.17- حالا چرا (بوسلیک از دستگاه نوا، غزل آواز از محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار، گلهای رنگارنگ برنامه های شماره:210 و 210ب)

بهترین تصنیف قرن، عنوانی است که کارشناسان موسیقی برای این اثر برگزیده اند. اما مستقل از سلیقه شخصی، قطعا این آهنگ نقطه عطفی در تاریخ برنامه گلها بود. تا قبل از این برنامه هیئتی چند نفره که ارکستر نامیده میشد و از اساس علمی و پایه فنی بی بهره بود، اجرای آهنگها را به عهده داشت و از آنجا که همه اعضا آنرا اساتید کهنه کار تشکیل میدادند، نتیجه کارشان نیز استادانه بود.

اما خروج از حالت یک صدایی و ارائه هارمونیزه آهنگها نخستین بار با اثر فوق آغاز شد که اولین برنامه پس از شروع همکاری خالقی با ارکستر گلها و انتصاب جواد معروفی بعنوان پیانیست ارکستر بود. تفاوت در کیفیت و انسجام آهنگها قبل و بعد از این برنامه کاملا محسوس و مشهود است.

شاید از یادداشتهای خصوصی خالقی، که هنوز نزد خانواده یا اطرافیان او باقی مانده، نتوان زمانی به انگیزه، تاریخ و چگونگی پیدایش آثار او پی برد. شاهدانی که در ایام خلق "حالا چرا" با خواننده یا آهنگساز در مراوده بوده اند، از سه ماه تمام تمرین و گفتگو به منظور بهبود جزئیات و سپس بیست جلسه تمرین طاقت فرسا و هر جلسه حدود شش ساعت گزارش داده اند (ناصر مجرد، برگی از باغ، تهران 1380)

اما به مصداق "مشک آن است که خود ببوید، نه آنکه عطار بگوبد" خود اثر نه تنها از امعان نظر در ساخت و پرداخت تابلوی موزیکال حکایت میکند، بلکه نشان دهنده همتی غول آسا و عزمی جزم برای تحولی شگرف است: احیای هنری کهنسال که اکنون در شرف موت است.

نوآوری جدی و پرهیز از هر نوع تکرار ملال آور و رعایت اصل موجزگویی میتوانست درسی برای آهنگسازان نسل بعد باشد. اما آیا چنین شد؟

نمونه ای از اجرای قبلی این اثر در دست است که به نوبه خود- بویژه اگر اجرای نهایی شنیده نشده بود- میتوانست شاهکاری محسوب گردد و این خود نشانگر قانع نبودن و وسواس آهنگساز در پرداختن اثر است. متن ترانه و نت آهنگ آن در کتاب تصنیفهای استاد بنان آمده است.

1.1.18- خاموش (ماهور، ترانه از رهی معیری، گلهای رنگارنگ برنامه شماره 237)
در تاریخ تفکر مغرب زمین و از قلب حکمت و فلسفه آن، علمی نشو و نما یافته، که هر منویتیک نامیده شده و به عربی آنرا علم التاویل و به فارسی زندآگاهی ترجمه کرده اند. موضوع این علم تعبیر و تفسیر آثار هنری بنحوی مستقل از سلیقه ها و آراء شخصی است.

اما چنین وظیفه خطیر و چه بسا غیر ممکنی، تنها زمانی میسر است که اثر هنری از محدوده احوالات شخصیه خالق آن پا فراتر نهاده و گروهی وسیع و در حالت ایده آل همه انسان را در بر گیرد. نوشته های کافکا و دیوان حافظ نمونه هایی از این دستند.

نقطه عزیمت سیر و سلوکی که در این آثار ترسیم میشود مسلما در درون هنرمند است اما دیر زمانی نمیپاید که مرز حال شخصی پشت سر گذاشته میشود و به بیانی از احوالات کلی همه انسانها بدل میگردد. شاید رمز تفال با دیوان حافظ نیز ریشه در جامعیت آن داشته باشد.

ضرورت طرح این مطلب، آنهم در این وجیزه، از آنجا ناشی میشود که این اثر خالقی از سویی امکان ذاتی موسیقی ایران را در ترسیم حالات بنیادی انسان، آنگونه که در فلسفه هنر غرب مرسوم است، که هر انسان فکور و دردمند، در خلوت میتواند تصویر خود را در این آینه بازیابد.

به این اعتبار نمیتوان "خاموش" را همردیف با سایر آثار موسیقی ایران قرار داد، زیرا "خاموش" فقط برای خواص ساخته شده است. اکثریت افراد عمری در زندگی هر روزینگی خویش غرق بوده و تا آخرین لحظات حیات حتی یکبار این اساسی ترین پرسش یعنی "کیم من" را بنحو جدی مطرح نمیسازند. تنها این اقلیت جریده روی هستند که بخواست تقدیر، پا از حیات صرف بیولوژیکی خویش فراتر نهاده و در سیر و سلوکی گام میگذاردند پر مخاطره، که آغاز و انجام آن در سر سویدای هنرمند نهفته و حیات باطنی وی را تشکیل میدهد.

البته که چنین سفری نه اختیاری است و نه دردی از زندگی روزمره را چاره ساز است، زیرا اصولا بر عقل حسابگر که مبنای تمدن جدید است بنا نشده است. بالعکس جهانسوز رهروی از این دست نه تنها امن و اسایش را از کف میدهد، بلکه نزد عوام کالا نعام نیز بیگانه از جمع: "Idiot" مینماید:
آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی
عاقلی را گفتم این احوال بین، خندید و گفت
صعب راهی بوالعجب فکری پریشان عالمی

اما چنین انسانی است، که بی تردید و حداقل بمعنای لغوی کلمه به انسانیت خویش نزدیکتر است. آیا لغات انسان و انس عربی و لغت یونانی گنوسیس و لغت فارسی شناسایی همریشه نیستند و آیا پرسش "کیم من" به ذات و سرشت اولیه انسان باز نمیگردد؟