درمان ، نگهداري ، مرمت و بازسازي آثار هنري و تاريخي
اثر محيط:
وضعيت يك شيء تاريخي و يا اثر هنري به دو عامل مهم و اساسي بستگي دارد: يكي ماده و يا موادي كه از آن ساخته شده است، كه بسيار متغير مي باشد، دو ديگر شرايطي كه شيء در طي موجوديت خود تحت تأثير آن قرار داشته است.
هيچ ماده‌اي در تمامي شرايط پايدار نيست. از سوي ديگر توجه به اين نكته نيز ضروري است كه تغييرات داخلي و خارجي موجب فساد تدريجي و تخريب اثر مي‌شوند.
مكانيزم اين تغييرات هرچه باشد ، عوامل محيطي نقش اساسي در شدت تاثير و پيشبرد آنها دارد. دو عامل مهم در اين مورد وجود هوا و رطوبت است.
رطوبت نسبي و دماي محيط اثرات تعيين كننده‌اي بر پايداري و استحكام شيء دارند.
با كنترل شرايط محيطي موزه‌ها (يعني كنترل دما و رطوبت محيط) مي توان از تخريب تدريجي اشياء جلوگيري نمود. اما طبيعي است كه آثار بيرون از موزه‌ها نه تنها تحت تأثير تغييرات ميزان رطوبت قرار مي‌گيرند، بلكه تغييرات ناگهاني هوا نيز همان قدر اثر مخرب دارد. نمونه بارز اينگونه از تخريبها را ميتوان در مورد آثاري كه از حفاريهاي باستانشناسي به دست آمده و ناگهان در برابر محيط تازه قرار مي‌گيرند ملاحظه نمود.
پيش از آشنايي باستانشناسان با اين پديده، برخورد با اينگونه آسيبها امري عادي محسوب مي‌گرديد:
با شكافتن گوري با آلات و ادواتي روياروي مي‌شدند كه در شكل و حالت اوليه خود باقي‌مانده اما با قرار گرفتن در محيط جديد فورا تاب برداشته، خرد شده و حتي گهگاه جلوي چشمانشان به صورت پودر در‌مي‌آمدند.
دليل اين رخداد را اينگونه ميتوان توضيح داد كه اشياء مدفون شده در زير خاك پس از سپري شدن مدت زمان طولاني با شرايط و عوامل محيطي خود كه تقريبا ثابت است، به يك نوع حالت توازن مي‌رسند، يعني تخريب پس از طي مدتي قطع شده و يا ديگر ادامه نمي‌يابد. اما پس از حفاري اين اشياء ناگهان در برابر محيطي قرار مي‌گيرند كه ويژگي‌هاي آن با محيط قبلي كاملأ متفاوت است و چون توان سازش با محيط جديد را ندارند، بعضي از اشياء شديدأ عكس‌العمل نشان مي‌دهند. با باز شدن گور، خروج هواي سرد باعث افزايش رطوبت نسبي گرديده به حدي كه گاه موجب نشست رطوبت نيز مي‌شود، در حالي‌كه ورود هواي گرم به درون گور سبب كاهش رطوبت نسبي مي‌گردد. اينگونه تغييرات در مورد اشياء و آثاري كه از مواد آلي ساخته شده‌اند، يا به دليل جذب و يا به خاطر از دست دادن رطوبت، باعث تغييرات بُعدي خواهند شد كه به شكل آماس يا تورم،چروك يا جمع شدن و يا پيچ و تاب برداشتن شيء نمود مي‌يابند.
هنگامي‌كه اشياء حفاري شده در خاك مرطوب، سريعا خشك شده و فرصت اين را نمي‌يابند تا به تدريج در محيط بيرون سازش يابند نيز مشكلات مشابهي به وجود مي‌آيد. در اين وضعيت كاهش ناگهاني رطوبت در مورد مواد آلي باعث جمع شدن، كجي، و از شكل افتادگي و در مورد اشياء سنگي و سفالينه‌ها خورد شدن آنها مي‌شود. براي جلوگيري از اينگونه تخريبها لازم است اشياء مكشوفه در محلي خنك و دور از آفتاب قرار گيرد تا به تدريج و به آرامي رطوبت خود را از دست بدهند.
اشياء چوبي، استخواني و عاجي ساختار سلولي دارند. بيرون آوردن اينگونه اشياء از درون خاك در شرايطي كه پر آب و خيس شده‌اند، مشكلات بيشتري خواهد داشت. در اين مواقع لازم است اشياء فورا در آب قرار گرفته و سپس در پارچه مرطوب بسته شوند، بعد بايد آنها را در كيسه‌هاي پلي‌تن قرار گرفته و با آزمايشگاه مخصوص منتقل نمود تا مورد عمليات ويژه حفاظتي قرار گيرند. اگر اينگونه آثار سريعأ خشك شوند بافت سلولي ضعيف آنها متلاشي خواهد شد و به همين خاطر بعدأ هرچقدر در آب قرار داده شوند شكل اوليه را باز نخواهند يافت.
نمونه تخريب شديد اينگونه آثار را ميتوان در بين اشيائي كه پوشش غير قابل نفوذ دارند، مثل اشياء لاكي چيني (كه البته اين پوشش نيز بايد حفظ شود) ملاحظه نمود. در بسياري موارد حتي انجام بهترين و كاملترين روش‌هاي حفاظت و مرمت نيز بروي اينگونه آثار اثري قابل توجه در بر ندارد. نمونه زير شاهد اين امر است:
در سال 1949 چهار سيني كه از چوب بسيار نازك ساخته شده و پوششي از لاك داشتند در حفريات چانگ‌شا از محيطي بسيار مرطوب به دست آمد. اين اشياء فورأ در جعبه‌هاي مخصوص از جنس فلز روي و محتوي پشم مرطوب قرار داده شد و براي انجام عمليات حفاظتي ضروري با هواپيما به آزمايشگاه تحقيقاتي موزه بريتانيا ارسال گرديدند. در آن‌جا سيني‌ها را در داخل ظروف بسته‌اي حاوي هواي مرطوب قرار دادند و به تدريج به ظروف ديگري، كه رطوبت نسبي در آنها پيوسته كاهش مي‌يافت ، منتقل كردند تا آنكه طي دوازده ماه به آرامي خشك شدند. با اينكه هر چهار شيء در شرايطي يكسان مورد درمان قرار گرفتند، ليكن تنها سه سيني از خطر نجات يافت و شيء چهارم در هم كشيده شد، سپس تاب برداشت و در نهايت تكه‌تكه شد.
دليل اين رفتار غير عادي شايد كيفيت، ماهيت و يا جهت بريده شدن چوب مورد استفاده در ساخت اين سيني باشد، از سوي ديگر اين احتمال كه اين شيء در شرايطي مخالف با سه سيني ديگر به سر برده‌است نيز وجود دارد، يعني اينكه در زير زمين در معرض خشك شدن‌هاي متناوب قرار داشته و يا حتي پس از كشف به طور موضعي و جزئي خشك شده باشد.
اشياي مدفون در زمين‌هاي نمك‌دار نه تنها تحت تأثير رطوبت قرار مي‌گيرند، بلكه نمك‌هاي محلول در آبهاي موجود در زمين نيز رهايشان نمي‌كند.
پس از خارج كردن شيء رطوبت تبخير شده و نمكها به صورت بلور باقي مي‌مانند كه بدين ترتيب تضعيف ساختار و از هم پاشيدگي سطح شيء را به همراه خواهند داشت. در اين موارد ضروريست شيء با آب بدون نمك شسته شود تا نمك‌هاي محلول جذب شود. حتي اشياي فلزي نيز در در مجاورت نمك موجب خودگي خواهد شد كه براي آسيب كمتر آن را مدتي در محيط مرطوب نگهداري ميكنند تا توازن بين شيء و محيط برقرار شود.
افت و خيز رطوبت و هواي موزه‌ها:
با آنكه آثار هنري و تاريخي با قرار گرفتن در برابر تغييرات ناگهاني دما و رطوبت فرسوده شده و مي‌پوسند، بايد در نظر داشت كه برخي از آثار هنري در اثر تغييرات جوي روزانه نيز ممكن است به همين شدت تحت تأثير قرار گيرند. مثلأ نقاشيها (چه نقاشيهاي روي بوم و چه روي چوب) نسبت به تغييرات هوا بسيار حساسند و اين حساسيت را در برابر تغيير و افت و خيز متناوب رطوبت نسبي تغييرات بعدي يا فيزيكي در آن رخ ميدهد و اينگونه تغييرات به نوبه خود باعث ايجاد فشار و تاب دادن بستر و لايه رنگ خواهد شد. در نتيجه اين حركات ممكن است فشار و تاول‌هائي به وجود آيد و رنگ طبله كرده و بريزد.
پس از جنگ جهاني دوم گالري ملي انگلستان، كارشناسي را به مدت 8 ماه در سال به كار گرفت تا در رفع اين مشكلات در تابلوهاي گالري كه در طول مدت جنگ در مخزن موزه بود و تحت كنترل قرار نداشتند همت نمايد. كه نتيجه اين تلاشها باعث شد تا اين آثار در اين مدت حتي يك نمونه تخريب نيز بر جاي نگذاشت. اهميت عامل رطوبت نسبي در حفاظت تابلوهاي نقاشي زماني بيشتر درك مي‌شود كه پس از برگشت تابلوها به لندن بار ديگر مشكلات پيش از جنگ اتفاق افتاد و به دليل بي توجهي و نبود متخصص و نگهداري آثار در اطاقهايي كه هواي آن تهويه نمي‌شد لايه‌هاي رنگ شروع به ريختن كردند.
بدين ترتيب ضروريست كه موزه‌ها مجهز به دستگاه‌هاي تهويه مطبوع باشند، تا علاوه بر ثابت نگه‌داشتن و كنترل رطوبت و دما عمل دفع گرد و غبار نيز انجام شود. كه در اين شرايط خطرات ناشي از آلودگي هوا نيز وجود ندارد و از ذرات دوده نيز خبري نيست و ميتوان با آرامش خيال شيشه روي نقاشيها را برداشت تا بيننده بتواند بدون انعكاس در تابلو، از تماشاي آن لذت ببرد.
در خانه‌هاي شخصي، اهميت دما به همان ميزان رطوبت نسبي است. چرا كه معمولا مجموعه‌هاي هنري را در اتاقهاي كوچك نگاهداري ميكنند و حريان هوا در اينگونه اطاقها به دليل باز و بسته شدن درها و پنجره‌ها و همچنين وجود وسائل حرارتي، شديدتر مي‌شود. در اين شرايط معمولأ تغييرات دما نسبت به فضاي بزرگ موزه‌ها، بيشتر مي‌شود و در نتيجه استفاده از ويترينهاي شيشه‌اي براي آثار حساس مزيت‌هاي زيادي خواهد داشت.
از ديگر موادي كه در اثر خشكي و تغيير ميزان رطوبت آسيب ميبينند ميتوان كاغذ، كاغذ پوست و چرم را نام برد. البته بايد چسب‌هاي مورد استفاده در ساخت ميز و صندلي و تجليد كتاب را نيز در اين گروه آورد. مبلمان‌هاي مزين به قطعات چوب يا سنگهاي قيمتي و تزئينات ديگر، با خشك شدن چسب مورد استفاده در آنها شديدأ آسيب ميبينند و فرسودگي فيزيكي در صحافي و جلد كتابها نيز بستگي زياد به خشكي بيش از حد چسب دارد. اگر كتابها در مجاورت رادياتور يا روي طاقچه بالاي بخاري و يا حتي براي مدت زيادي در برابر تابش مستقيم نور آفتاب قرار گيرند، شيرازه آنها فورا آسيب مي‌بيند.
در موزه‌ها براي آسيب نديدن اين آثار از كم كردن گرما و يا ترجيهأ از دستگاه رطوبت ساز استفاده مي‌شود.
آلودگي هوا:
حال مشكلات ناشي از وجود ناخالصيهاي مختلف هوا را در نظر ميگيريم.
در موزه‌هايي كه در نزديكي دريا‌ها هستند هواي مرطوب و حاوي نمك دريا، به كمك باد، به سمت خشكي آمده و با از دست دادن رطوبت خود، داراي ذرات بسيار ريز و پراكنده بلورهاي نمك مي‌شود. اين هوا وارد فضاي داخلي شده و مقادير بسيار جزئي نمك را بر آثار باقي مي‌گذارد. نمك ماده‌اي رطوبت گير است كه با بوجود اوردن رطوبت در اطراف خود باعث رشد ميكروارگانيزم‌ها مي‌شود كه مشكلات عمده‌اي را براي اينگونه آثار هنري فراهم مي‌آورد. بهتر است در اينگونه مكانها آثار حساس را در كمد يا ويترينهاي مخصوص قرار داده و از نمايش و نگهداري آنها در ويترينهاي روباز دوري كرد.
دومين مسأله بر اثر آلودگي‌هاي هوا در مكانهاي مجاور شهرها و مناطق صنعتي به وجود مي‌آيد. زيرا با اينكه ميتوان از ورود دوده و خاك جلوگيري كرد، ليكن به جز استفاده از تأسيسات گران قيمت تهويه مطبوع، راه ديگري براي جلوگيري از ورود گازهاي گوگردي وجود ندارد. اين گازها با تمام فلزات قديمي به جز طلا تركيب شده و سولفورهاي تيره رنگ را به وجود مي‌آورد. همچنين به لايه‌هاي بسيار نازك رنگ حاوي سرب سفيد آسيب جدي وارد ميكند. گاز انيدريد سولفور در نهايت به اسيد سولفوريك تبديل مي‌شود و نقش خورندگي اين اسيد بر موادي كه در تماس با هوا هستند، مثل سنگهاي ساختماني و فلزات، كاملا مشهود است. سرچشمه پوسيدن كاغذ و اشياء پارچه‌اي در نهايت به اين اسيد بر‌مي‌گردد، و همين ماده موجب پودر شدن و پوسيدن شيرازه‌هاي چرمي كتابها مي‌شود.
تنها راه محافظت از آثار هنري و تاريخي در مناطق صنعتي و نزديك دريا، جلوگيري از ورود اين عوامل مخرب به درون موزه‌ها و نمايشگاه‌ها است.كه اين امر با استفاده از قفسه هاي بسته و ويترينهاي مخصوص قابل انجام است.
نور در موزه:
يكي از خطرات جدي آثار هنري نگهداري شده در موزه‌ها نور مخرب مي‌باشد كه بسياري از مواد از جمله پارچه‌ها، آبرنگها، نقاشيها و نسخ خطي تذهيب دار، حساسيت بيشتري دارند.
در حالي‌كه براي مطالعه يا لذت بردن از تماشاي آثار هنري، نور روز يا نزديك به آن ضروري است، ولي در صورتيكه آثار در معرض نور كنترل نشده قرار گيرند، در مواد حساسي چون رنگ‌دانه‌ها، و مواد رنگي، تغييرات فتوشيميايي صورت گرفته و اشياء پارچه‌اي ترد و ضعيف مي‌شوند.
اشعه ماوراء بنفش نور، مخرب‌ترين بخش آن است.استفاده از ورقه‌هاي ويژه پلاستيك حاوي تركيبات جذب كننده پرتوهاي ماوراي بنفش بسيار موثر است.
بايد در نظر داشت كه لامپهاي فلورسنت هم پرتوهاي ماوراء بنفش پخش ميكند كه با استفاده از اينگونه مواد پلاستيكي كه در آمريكا پلكسي گلاس ناميده مي‌شود ميتوان از مقدار اين پرتو‌ها كاست.
در سالهاي اخير پيشرفتهاي زيادي در ارتباط با نور موزه‌ها و مقابله با خطرات ناشي از آن صورت گرفته و براي به حداقل رساندن آسيبهاي ناشي از نور موارد زير مورد توجه قرار مي‌گيرد.
هنگامي‌كه سالن نمايشگاه‌ها و مخازن اشياء در دسترس عموم نيست، تاريك نگاهداشته مي‌شوند.
به جاي استفاده از نورپردازي مسقيم، از نور بازتابي و يا نور پخش شده استفاده مي‌شود.
در انتخاب لامپهاي فلورسنت دقت لازم به عمل مي‌آيد تا حد اقل پرتوهاي ماوراء بنفش را ساطع كنند.
اين موارد خصوصا در فضاهايي كه اشياء حساس و ارزشمند، مانند پارچه‌ها، آب رنگ‌ها و اسناد و مدارك نقش دار نگاهداري مي‌شوند، مورد اهميت بيشتري خواهد بود.
نگاهداري مدارك و اطلاعات همراه اشياء:
با توجه به مطالبي كه توضيح داده شد، مرمت‌گران، موزه داران و ديگر افراد مسؤول نگهداري آثار تاريخي و هنري، بايد از خطرات ناشي از عوامل محيطي بر اشياء، آگاهي داشته و چگونگي جلوگيري از آسيبهاي احتمالي را مد نظر داشته باشند، تا بدين ترتيب بتوانند وضعيت هريك از اشياء را مورد مطالعه قرار دهند.
اجراي عمليات مرمتي بر روي اشياء تاريخي و آثار هنري در آزمايشگاه مسؤوليت بزرگي است. شكي نيست كه كشف و دستيابي به اطلاعات نهان در زير رسوبات و گل و لاي روي اشياء، هيجان زيادي به همراه دارد، اما اين علاقه و هيجان نبايد وظيفه اصلي يعني تميز كردن و مرمت شيء با صبر و حوصله و تهيه مدارك كامل از آن را، چه طرح ، چه عكس و چه اطلاعات ضروري ديگري كه در ضمن كارهاي مرمتي حاصل مي‌شود، را از ياد مرمت‌گر ببرد.
اين مدارك بايد در بايگاني‌هاي مربوطه براي هميشه حفظ شوند. كار مرمت، احتياج به دانش، دور انديشي، قوه ابتكار و زبردستي دارد، اما اينها همه بايد همراه با صبر و حوصله و دقت زياد انجام گيرد و هيچگاه نبايد عجله كرد.
منبع : كتاب حفاظت، نگهداري و مرمت آثار هنري و تاريخي (هارولد.ج.پلندرليت و ا.ي.اُرنر)
