تاریخچه کتاب و کتابخانه در عهد باستان

منبع: 1-استيويچ، الكساندر، كتاب در پويه تاريخ ، ترجمه حميد رضا آژير 2-مزيناني، علي،كتابخانه و كتابداري 3-م�

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] از خرابه هاي شهرهاي باستاني سومريان چنين برمي آيد كه سومريان در حدود 2700 سال پيش از ميلاد كتابخانه هاي شخصي ، مذهبي و دولتي بر پا كرده بودند
مشهور است كه كتابخانه « تلو» مجموعه اي متجاوز از 30000 لوحه گلين داشته است ، تمدن سومريان از 3500 سال پيش از ميلاد پا گرفت و در عهد طلايي « اور » شكوفا شد .
مورخان سومري ثبت تاريخ جاري و باز سازي داستان گذشته شان را آغاز كردند . كهن ترين نظام نگارش شناخته شده « خط ميخي » است و اعتبار سومري ها به سبب ابداع اين خط و خدمت بزرگ آنها به بشريت است.
براي نوشتن از قلم فلزي و تيزي ( به شكل ميخ ) استفاده مي كردند و بر موادي چون گل نرم، عاج يا چوب مي نوشتند. براي اين منظور كاتباني تربيت شده وجود داشتند و پس از نوشتن گل نرم را مي پختند تا سخت شود قطعات گل پخته به صورت لوحه ، نخستين كتابهايي است كه تا كنون كشف كرده اند . چون لوحه هايي ابزار ثبت اطلاعات تجاري ، آثار مذهبي شامل دعا ها ، مناسك، علائم جادويي، افسانه هاي مقدس و حكايات و روايات قومي و ملي بودند.
مي بينيم كه براي اين لوحه ادبيات ، انديشه هاي اجتماعي، سياسي و فلسفي خود را حفظ كرده اند و در ميان مواد حفاري شده از خرابه هاي شهرهاي باستاني سومري لوحه هايي وجود دارد كه قطعات ادبي هزاران سال كهنتر از ايلياد در آنها نقش بسته است.
سو مريان كهنترين ادبيات شناخته شده انسان را تدوين كردند( موكهر جي،1375،ص81) از تمامي متوني كه بر گل يا مواد مناسب نگاشته است و تاكنون به دست آمده در ميابييم كه 95 در صد اين متون به امر بازرگاني ، اداري و حقوقي ارتباط دارند .
فرهنگ سومري براي مدتي بيش از 1500 سال يعني از نيمه هزاره چهارم تا آغاز هزاره دوم پيش از ميلاد بر سرزمين« رافدين» سيطره داشت. در ازاي اين تاريخ ، نويسندگان سومري توانستند شمار بسياري از متون را در مو ضوعات مختلف و در نسخه هاي متعدد به نگارش در آورند . برخي از افسانه هاي رايج مانند داستان « دلاور ناكام گيلگمشن » در نسخ هاي فراوان و روايت هاي گوناگون به جا مانده است .(استيويچ1373ص26) .
سومريان اين گل نوشته ها را در معابد يا كاخهاي سلطنتي يا مدارس حفظ مي كردند( همان 1373ص 27) در حقيقت سومريان نخستين كساني بودند كه اين دستاوردها را به اين هدف روشن يعني حفظ آن براي نسلهاي آينده ثبت كردند. به عبارت ديگر سومريا ن كساني بودند كه به كتاب نقشي اختصاص دادند كه تا به امروز با آن در ارتباط است . بدين معنا كه دستاوردهاي فرهنگي و فناوري انسان را پاس دارد و پاسخگوي اهداف قانوني و آموزشي و ديگر نيازهاي روزانه او باشد. ( همان1373،ص 29).
پس از سومريان به تمدن بابليان مي رسيم . بابليان نوشتن خط ميخي و همه دانشهاي رياضي و ستاره شناسي و غيره را از سومريان آموختند . كتابخانه هايي در معابد و قصرها وجود داشتند و يكي از مهمترين و بهترين نمونه هاي آنها كتابخانه « بورسيپا » بود كه يكي از شاخصترين كتابخانه هاي عصر باستان بود. از مهمترين آثار باقيمانده از تمدن بابليان مي توان « قانون حمورابي» را نام برد.( همان1373،ص31،30) .
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] كتابخانه هاي آ شوريان پادشاهي آشوريان همزمان با فرمانروايي بابليان بود. مشهور است كه كتابداري به منزله يك پيشه به آن دوران باز مي گردد . آشور بانيپال كه از سال 626 تا 668 پيش از ميلاد مي زيست ، نخستين مفسر كار كتابداري در نظر گرفته مي شود وي در شهر نينوا كتابخانه اي بزرگ تأ سيس كرد و كاتباني را به كتابخانه بورسيپا گسيل داشت تا لوحه هاي گلي را استنساخ و نوشته هاي موجود در آنجا به كتابخانه نينوا منتقل كنند.( يتز،1989ص4) .
«آشور بانيپال » را بايد به حق كتابدار پادشاه باستاني تاريخ تمدن ناميد. در تاريخ كتابخانه براي نخستين بار در كتابخانه نينوا به فهرست بر مي خوريم . لوحه ها با نظمي منطقي بر حسب مو ضوع يا نوع مرتب شده و هر يك نشانه شناسايي داشت و سياهه محتوا هر اتاقك يا حجره كه بر سر در آن كنده كاري شده بود در فهرست نيز مندرج بود . كتابخانه آشور بانيپال در نينوا تصوير كم و بيش كاملي از رشد و پيشرفت نگارش و شكل و شيوه نگهداري ميراث انساني در فرهنگ سومري ، بابلي و آشوري را طي ادوار آغاز تاريخ در اختيار مي گذارد .
« گيتز» در همين ارتباط اظهار مي دارد كه اگر سهم سومريان در تمدن بشر اختراع خط و نگارش و سهم بابليان قانون بود ، عطيه آشوريان به آيندگان كتابخانه سازماندهي شده به شمار ميرود. پس از مرگ آشور بانيپال كتابخانه به حيات خود ادامه داد تا اينكه در سال612 پيش از ميلاد (ميدي كيازاس) نينوا را تخريب كرد و پس از آن شهر تجديد بنا نشد . به همين دليل باستان شناسان توانستند باقيمانده كتابخانه آشوريان را به همان شكلي كه سربازان ميدي ترك كرده بودند كشف كنند. ( استيويچ 1373ص 42).

مصريان
تمدن باستان مصريان همزمان با تمدن هاي سومريان و بابلي و آشوريان شكوفا شد اما كار مصريان از نظر شكل كتاب و مواد نوشتني با آنها تفاوت بسيار داشت. ماده نوشتني آن برگ « پاپيروس» بود . از قلم مو مانندي به منزله ابزار نگارش استفاده مي شد و شكل كتاب آنها طومار پاپيروس نام داشت و نگارش آنها به خط تصويري ( هيروگليف) انجام مي گرفت ( موكهرجي 1375ص 82) .
مصريان خود كتاب را چنان بزرگ مي داشتند كه گويي آن را مي پرستيدند . براي مثال در يكي از متون ديدگاه ژرفي را پيرامون ارزش در سخن نگارش يافته مي خوانيم :« انسان مي ميرد و جنازه او به خاك تبديل مي شود و همه همروزگاران او چهره در نقاب خاك مي كشند و اين كتاب است كه ياد او را از زباني به زبان ديگر انتقال مي دهد . نگارش سودمند تر از يك خانه ساخته شده با يك صومعه در غرب يا از يك قلعه شكست ناپذير يا يك بت در يك معبد است».(1373ص53)
طومارهاي پاپيروس معمولا در كوزه دهان گشاد ( خم) گلي يا استوانه هاي فلزي داراي نشانه هاي شناسايي نگهداري ميشد. قديمي ترين كتاب مصري و مشهور ترين كتاب عالم به نام « پاپيروس پرس» كه قبل از سال 2880 پيش از ميلاد به نگارش در آمد ، اكنون در كتابخانه ملي پاريس نگهداري مي شود. ( موكهرجي، 1375، ص83) .
در پرتو آب و هواي بسيار مناسب مصر ، بسياري از طومارهاي پاپيروس بويژه در گورستانها و بقاياي معابد و حتي در خانه هاي شخصي محفوظ مانده است. كتاب نگارش يافته به ورق پاپيروس در مصر شكل طومار داشت( استويچ 1373 ص55).
به نظر ميرسد تنها نوشته هايي كه به تعداد فراوان در مصر استنساخ مي شد و به معرض فروش مي آمد مرده نامه ها بود . مرده نامه عبارت بوده است از مجموعه هايي با متون مختلف كه به سحر و جادو مربوط مي شد و از آنها انتظار مي رفته است كه آسايش مدفون را در گور تامين نمايد. (همان،ص55)
زيباترين نمونه هاي اين مرده نامه ها به نقاشيهاي رنگارنگي زينت يافته بود كه مناظري از زندگي انسان مدفون شده را در گور نشان مي داد . بسياري اوقات گفته مي شود كه اين مرده نامه ها كهن ترين نگاشته هاي مصور در جهان هستند . اين مرده نامه ها از سوي كاهنان نوشته مي شد. آنها در نسخه هايي كه براي فروش در بازار فراهم مي آوردند جايي را خالي مي گذاشتند تا در آن نام شخص متوفا را بنويسد. نسبت مرده نامه به كل كتابها در مصر95% بود.( همان ،ص57).
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ] كتابخانه اسكندريه
شايد بتوان بزرگترين دستاورد تاريخي كتابخانه دوران باستان را تاسيس كتابخانه اسكندريه مصر دانست . ميان كتابخانه ها ي نينوا و اسكندريه شباهتهاي قابل ملاحضه اي وجود دارد ، هر دو نهادهايي با ويژگي جهاني بودند كه شاهزادگان حاكم آنها را بنياد نهادند هر چند اختلافات زيادي ميان مواد نوشتني و شكل كتاب آنها به چشم مي خورد . در نينوا لوحه هاي گلي و در اسكندريه طومارهاي پاپيروس وجود داشت و چهار قرن ميان بر پايي آنها فاصله بود .
سابقه تشكيل كتابخانه اسكندريه به زماني بر مي گردد كه اسكندر بر مصر تسلط يافت و دستور داد تا در كنار رود نيل شهري بزرگ به نام اسكندريه ايجاد كنند ، به دليل علاقه فراوان وي به كتاب و هنر، بسياري از عالمان و دانشمندان در آنجا جمع شدند . پس از مرگ اسكندر بطلميوس اول جانشين وي شد و دستور داد تا بزرگترين كتابخانه آن زمان در اسكندريه ساخته شود در آنجا دو كتابخانه به وجود آمد اولي در ناحيه اي به نام« موزه» كه حدود200 هزار طومار پاپيروس داشت به عنوان بخش اساسي آكادمي دانشمندان و با حمايت بطلميوس اول ساخته شد. مشهور است كه هر كشتي اي كه در بندر اسكندريه لنگر مي انداخت كتابهاي داخل آن را به كتابخانه برده و پس از استنساخ از روي آن به داخل گشتي بر گردانده مي شد. در هنگام حمله و تسلط روميها ، اين كتابخانه حدود 700 هزار طومار پاپيروس داشت كه از سراسر جهان گردآوري وبه زبانهاي مصري ، لاتين و ديگر زبانها نوشته شده بودند- دومين كتابخانه در اسكندريه در ناحيه« سراپيوم » كه بطلميوس سوم آن را ايجاد كرده بود در معبد« سراپيس» قرار داشت كه در حدود100 هزار طومار پاپيروس داشت.( مزيناني 1379ص98) .
از زمان سقوط اسكندريه تا كنون از نظر اندازه چنين مجموعه اي حتي در فرهنگ غربي يا در دوره فرهنگي هم تكرار نشده است . كتابخانه هاي اسكندريه نظر مردان مشهور تاريخ را به خود جلب نمودند . در ميان كتابداران آن مي توان از« دمتريوس، زنودوتوس، اراتوستن، آپولونيوس، كاليما خوس» و بلند مرتبگان ديگر را نام برد.
روشن است كه كتابداران اسكندريه دانشوران بزرگي بودند و كتابداري كار فرعي آنها به شمار مي آمد . آنها به گرد آوري كتابها و منابع اصيل مي پرداختند ، آنها را فهرست نويسي مي كردند و به تهيه « كتابشناسي ها» دست مي زدند. همچنين ويرايش كتابها ، ترجمه آنها، نوشتن ادبيات و آثار خود و سرپرستي مركز كتابت را نيز بر عهده داشتند . به قولي در تاريخ كتابداري زماني بود كه كتبداران از بيشترين حرمت و احترام بر خوردار بودند . افرادي بسيار مقتدر و متوليان آموزش به شمار مي آمدند. براي مشاهده اوج اين دوران بايد به عزت اسكندريه باستان انديشيد ( موكهر جي 1375ص84) .
كتابخانه موزه را 47 سال قبل از ميلاد مسيح « ژوليوس سزار» رومي به آتش كشيد. كتابخانه سراپيوم نيز تحت سلطه « تئو دوسيوس كبير» 395 سال بعد از ميلاد كه بسياري از معابد بت پرستان را ريشه كن كرد از بين رفت. به هر حال آنچه از كتابخانه هاي اسكندريه باقي مانده بود پس از فتح مصر به وسيله مسلمانان به طور كلي ازبين رفت.( 1379ص 99) .