نگاهی به یکی از کهن الگوهای داستانی فیلمهای بلند انیمیشن
● مقدمه:
اگرچه وجوه «خرق عادت» و تغییر زمینههای فرهنگی و اجتماعی باعث فاصلهگیری تدریجی انسان واقعگرا از قصههای عامیانه کهن شده است؛ اما این قصهها را بایستی بنیان اولیه انواع روایت داستانی دانست. بهطوریکه هنوز برخی از مهمترین عناصر ساختاری آنها در داستانهای جدید تکرار میشود. انیمیشن یکی از عرصههایی است که در آن از ساختار قصههای کهن به وفوراستفاده میشود. مخاطبان اصلی فیلمهای انیمیشن کودکان و نوجواناناند. به علاوه، این رسانه تاکید اصلی خود را بر استفاده از فانتزی میگذارد. این دو جنبه انیمیشن را به یکی از وفادارترین رسانهها نسبت به درونمایه و ساختار قصههای کهن تبدیل ساخته است.
در این نوشتار تلاش خواهیم کرد نشان دهیم بخش قابل توجهی از فیلمهای بلند داستانی انیمیشن از الگوی قصههای کهن پیروی میکنند. اگرچه بررسی ساختار برخی از مشهورترین فیلمهای بلند داستانی انیمیشن نشان میدهد که در این عرصه نیز استفاده از این الگوی عمومی در گذر ایام تغییرات و تحولات چشمگیری داشته است.
آشنایی با ساختار قصههای کهن و روش بررسی ساختاری آن میتواند از دو جنبه مفید باشد: نخست از آن جهت که ابزاری مفید برای تجزیه و تحلیل داستان در اختیار فیلمنامهنویسان و فیلمسازان انیمیشن میگذارد. ثانیا از آن رو که نشان میدهد چگونه میتوان با رعایت روابط دقیق علت و معلولی رویدادها فیلمنامههای خلاقانهی جدیدی متناسب با مضامین نو نوشت.
به این منظور، ابتدا به تشریح الگوی کلی این قصهها بر اساس روش ولادیمیر پراپ ، پژوهشگر شکلگرای روس، میپردازیم و آنگاه با تحلیل ساختاری چند فیلم بلند انیمیشن میکوشیم میزان مطابقت یا مغایرت ساختار آنها را با الگوی مورد نظر نشان دهیم. در پایان نیز به دستهبندی برخی از اصلیترین تمایزات فیلمنامه فیلم انیمیشن از قصههای کهن میپردازیم. با این حال، تاکید خواهیم کرد که قصد تعمیم دادن بحث فوق را به تمام انواع فیلم انیمیشن نداریم. زیرا آشنایی با این روش، خصوصا از آن جهت میتواند برای فیلمسازان انیمیشن جالب توجه و مفید باشد که ابزاری عملی برای خلق طرح های جدید داستانی فراهم میآورد و به فیلمنامهنویسان کمک میکند داستان فیلمهایشان را بر چارچوب طرحهایی قویتر بنا نهند. اگرچه این موضوع را دور از واقعیت نمیدانیم؛ اما در عین حال، معتقدیم برای صدور هر حکم فراگیر بایستی قبلا بررسیهای عمیق و دامنه داری انجام داد.
● کهن الگوی قصههای جادویی
پراپ با مطالعه جامع یکصد قصه روسی به این نتیجه رسید که تمامی قصههای جادویی (یا به تعبیر وی، قصههای پریان ) الگویی مشابه شامل هفت پرسوناژ و سی و یک عملکرد دارند. اگرچه پیش از پراپ ژرژ پولتی وضعیتهای بنیادی داستان را خلاصه و دستهبندی کرده بود و بعد از پراپ نیز افرادی مثل سوریو و گرماس کوشیدند تفسیرهای متفاوتی از این دستهبندیها ارائه دهند، اما الگوی پراپ، صرفنظر از کاستیهایی مثل بیتوجهی به نقش تحول پرسوناژ در قصه و تنزل آن تا حد تیپ، همچنان بنیانیترین الگوی قصه محسوب میشود و نظریهای کلاسیک برای آغاز هرگونه بحثی در زمینه روایتشناسی است.
در اینجا به ذکر اجزاء این الگو اکتفا میکنیم و خواننده علاقهمند به دانستن جزئیات بیشتر را به دو کتاب «ریختشناسی قصههای پریان» و «ریشههای تاریخی قصههای پریان» ارجاع میدهیم.
الگوی پراپ به طور خلاصه شامل دو بخش است:
الف) بخش مقدماتی:
شامل صحنه آغازین و هفت عملکرد به صورت:
معرفی وضعیت تعادل قصه پیش از شروع بحران (صحنه آغازین)، والدین قربانی او را ترک میکنند (غیبت)، هشدار به قربانی برای پرهیز از انجام کاری (نهی)، بی توجهی قربانی به هشدار (نقض نهی)، تلاش شریر برای کسب اطلاع از وضعیت قربانی (خبرگیری)، موفقیت شریر در کسب اطلاع از وضعیت قربانی (خبردهی)، کوشش شریر برای فریفتن قربانی (فریبکاری)، موفقیت شریر در فریفتن قربانی (همدستی).
گفتنی است که عملکردهای نهی و نقض نهی، خبرگیری و خبردهی، فریبکاری و همدستی به صورت زوجهای دوتایی عمل میکنند و در هر زوج، وجود هر عملکرد به منزله ضرورت وجود عملکرد متناظر آن است. بنابر این عملکردهای بخش مقدماتی قصه به شکل نمودار ذیل در میآید:
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
همانطور که نمودار نشان می دهد؛ قصه ممکن است در یکی از سه جهت نهی، خبرگیری یا فریبکاری بسط یابد. در این صورت، وقوع عملکرد های نقض نهی، خبردهی یا همدستی زمینه را برای ورود شریر به قصه مهیا می کند. ضمنا امکان ترکیب این جفت عملکرد ها نیز وجود دارد. حتی ممکن است در یک قصه خاص، همزمان تمام این عملکرد ها وجود داشته باشد. مثلا ممکن است فریبکاری شریر باعث شود که قربانی نهی را نقض کند. در این صورت عملکرد نقض نهی در حکم عملکرد همدستی هم خواهد بود: یعنی در این موارد، با کارکرد دوگانه عملکرد ها مواجه هستیم.
