جلبکهای دریایی

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]


جلبكهای دریایی یا Seaweed یا Macroalgae به لحاظ اهمیتی كه در جهان دارند، تخمین زده می شود كه كل تولید محصولات متنوع آنها معادل ۶ ـ ۵/۵ میلیارد دلار آمریكا در سال باشد(FAO)، كه حدود ۵ میلیارد دلار آمریكا به بخش فرآورده های غذایی و خوراك انسانی اختصاص می یابد و مابقی آن را كود و افزودنی های خوراك دام تشكیل می دهند. استفاده های صنعتی آن تقریبا ۸ ـ ۵/۷ میلیون تن (وزن تر) جلبك استحصالی از دریا یا پرورشی در سال است.برداشت تجاری آن در ۳۵ كشور جهان از نیمكره شمالی تا جنوبی، در آبهای سرد، معتدل تا تروپیكال صورت می گیرد. در ایران جلبك های دریایی در سواحل جنوبی كشور بویژه در سواحل سیستان و بلوچستان (چابهار) فراوان یافت می شوند كه بر اساس تقسیم بندی گیاه شناسان از هر سه گروه جلبك های سبز یا كلروفیت، جلبك های قهوه ای یا فیتوفیت و جلبك های قرمز یا رودوفیت در این منطقه وجود دارند. كشور چین یكی از بزرگترین تولید كنندگان جلبكهای خوراكی در دنیا بوده كه سالانه حدود ۵ میلیون تن برداشت می كند، بطوریكه در سال ۱۹۹۹، برداشت لامیناریای آن حدود ۵/۴ میلیون تن بوده و در حال حاضر نه تنها خود كفا بوده، بلكه یكی از بزرگترین صادر كننده لامیناریا بوده است. كشورهایی نظیر ژاپن، تایوان، كره ... نیز مدت طولانی است که در زمینه برداشت از دریا و پرورش فعالیت دارند و هر ساله میلیونها دلار ارز از تولید و صادرات آن بصورت خام یا بصورت عمل آوری شده ، بدست می آورند. بیش از ۱۸۵ گونه از جلبكها مصرف غذایی داشته كه از این مقدار ۲۵ گونه آن به جلبك های سبز، ۷۰ گونه آن به جلبكهای قهوه ای و ۹۰ گونه آن به جلبكهای قرمز اختصاص می یابد.


● اهمیت جلبكها
جلبكهای دریایی با ایجاد جایگاه مناسبی برای زیست بچه ماهیان، تغذیه و تولید مثل انواع آبزیان از نظر اكولوژیكی بسیار حائز اهمیت بوده و همچنین حدود ۴۰ درصد فتوسنتز دریایی توسط جلبك ها صورت میگیرد، كه بدین طریق زنجیره اصلی تولید یا تولید اولیه را تشكیل می دهند. جلبك به لحاظ دارا بودن پروتئین، مواد معدنی، ویتامین و اسیدهای چرب امگا تری ارزش تغذیه ای بسیاری دارند.مواد استخراجی جلبك ها نظیر آگار، اسید آلژنیك و كاراگینان اهمیت آنها را دو چندان کرده طوریکه، در صنایع نساجی، كاغذ سازی، رنگ سازی، علوم پزشكی و كشاورزی كار برد فراوانی دارند. جلبك ها نقش مؤثری در تصفیه بیولوژیك پسابهای مزارع پرورش میگو نیز دارند.


● فراوانی و پراكنش
بر اساس مطالعات مركز تحقیقات شیلاتی آبهای دور، در نمونه برداری های منطقه بین جزر و مدی و زیر جزر و مدی كه بصورت فصلی صورت گرفت، نتایج آماری نشان داد كه بیشترین فراوانی در فصل پاییز و زمستان به جلبك های قهوه ای (دو گونه سارگاسوم و سیستوسیرا) و در اواسط زمستان تا اواخر آن بیشترین تنوع و فراوانی به جلبكهای قرمز مربوط می شود، در حالیكه بیشترین فراوانی جلبك های سبز در فصل بهار می باشد.
▪ از گونه های مهم جلبك های منطقه سیستان و بلوچستان می توان به گونه های زیر اشاره كرد:
ـ جلبك سبز ulva sp
ـ جلبكهای قرمز
ـ Hypnea sp
ـ Botryocladia Leptopoda
ـ Halymenia Porphyra formis
ـ Sebdenia felabellata
ـ Gelidium sp
ـ Gelidiella sp
ـ Gracilaria sp
ـ جلبكهای قهوه ای
ـ Sargassum sp
ـ Nezimodima sp
ـ Padina sp
ـ Cystoseria indica


● عمل آوری و استخراج مواد و موارد استفاده
اگر چه فرآیند استخراج مواد مختلف از جلبك ها متفاوت بوده ولی برای انجام هر گونه عملیاتی لازم است ابتدا جلبك های تازه برداشت شده از محیط طبیعی و یا پرورشی در آب شیرین شستشو شوند. برای اینكه شن، ماسه، نمك و ارگانیسم های چسبیده به سطح آن حذف شوند و پس از آن تا ۱۰ درصد رطوبت آنها را خشك كرده و برای از بین بردن انگلها و یا حتی رنگبری، چندین مرتبه آن را با آب فرمالین شست شو داده و سپس از آن، بسته به نوع فرآیندی كه قرار است انجام شود، عملیات انجام می شود.از گروه جلبك های سبز گونه ulva با تركیب اصلی، پروتئین ۱/۲۶، چربی ۷/۰، كربوئیدارت (فیبر) ۱/۵ و خاكستر به میزان ۶/۲۲، به لحاظ داشتن اولوالین كه باعث كاهش فشار خون می گردد، مهم بوده واین جلبك در سواحل جنوبی ایران فراوان یافت می شود. جلبك های سبز به كاهوی دریایی نیز شهرت داشته و در انواع غذاها، سوپ ها و سالادها نیز بكار می روند.این جلبك ها بصورت مستقیم و غیر مستقیم مورد تغذیه قرار می گیرند.گروه جلبك های قهوه ای كه بزرگترین گروه جلبك ها را تشكیل می دهند، دارای محصولات استخراجی متفاوتی از قبیل آلژینات و اسیدهای آن، ید و مواد معدنی می باشند كه این مواد در دندانپزشكی در تهیه قالبهای اولیه دندان، در صنعت نساجی بعنوان تثبیت كننده رنگ بر روی پارچه ها، در رنگ سازی بعنوان حالت دهنده خمیری و ژله ای، در كاغذ سازی در قرصها، كاربرد فراونی دارند. همچنین آلژینات در صنایع غذایی در تهیه انواع سس، سوپ، شیرینی، بستنی، نوشابه كاربرد دارد. ارزش دلاری آلژینات تولید شده رقمی حدود ۲۱۳ میلیون دلار آمریكا در سال در جهان بوده كه منبع اصلی تولید آن، جلبک غیر پرورشی بوده است.استفاده عمده جلبك های قهوه ای بعنوان غذا و ماده اصلی استخراج هیدروكلوئید (آلژینات) می باشد. گونه های سردآبی آن نقش اصلی در تهیه آلژینات داشته و گونه های گرمابی آن بندرت بعنوان غذا و در تولید آلژینات استفاده می شود. از این گروه جلبك خوراكی لامیناریا، پس از برداشت، ابتدا خشك شده و در بسته های نایلونی بسته بندی شده و به بازار عرضه می گردند كه در ایران وجود ندارد. با توجه به اهمیت آلژینات ها در صنایع غذایی برای تولید محصول با كیفیت و قدرت ماندگاری مطلوب و همچنین درصد مناسب آلژینات در جلبك قهوه ای سارگاسوم سواحل دریای عمان، به نظر می رسد سرمایه گذاری در استخراج صنعتی امكان پذیر است .استفاده اصلی جلبك های قرمز، بعنوان غذا و منبع تولید دو هیدروكلوئید آگار و كاراگینان است.


گونه پورفایرای جلبك قرمز بعنوان بزرگترین منبع غذایی (خوراكی) می باشد كه در ایران وجود ندارد. دو ماده استخراجی مهم جلبك های قرمز، آگار و كاراگینان نقش بسیار مهمی در صنایع دارویی، تغذیه و ... دارند. آگار و مشتقات آن در تولید انواع شیرینی، ژله، ماست، مارمالاد، كنسرو و همچنین در پرورش گل، در آزمایشگاه بعنوان محیط كشت،در تهیه ژله های الکتروفورزو... کاربرد زیادی دارند. تولید آگار در سال رقمی معادل ۱۳۲ میلیون دلار بوده كه عمدتا از دو جنس Gelidium و Gracilaria می باشد كه فرآورده استخراجی گونه اول دارای كیفیت بالاتری می باشد. تمامی Gelidium برداشت شده طبیعی ،برای تولید تجاری آگار به كار می رود و از آنجائیكه آگار استخراجی از گونه Gracilaria كیفیت پائینی دارد، لذا بسیار كم مورد استفاده قرار می گیرد.آگار كلوئیدی آب دوست بوده كه در آب گرم محلول است. محلول ۵/۱ درصد آن روشن و در دمای ۴۳ ـ ۳۴ درجه تشكیل ژل داده و در كمتر از ۸۵ درجه دوباره به حالت مایع درخواهد آمد. در خصوص روشهای فرآوری و بسته بندی برای مصارف خوراكی و صنعتی ،در ایران یك مركز مجهز تحت عنوان مركز بیوتكنولوژی ایران در جزیره قشم در حال فعالیت می باشد.كاراگینان دومین هیدروكلوئید استخراجی از جلبكهای قرمز است كه در صنایع غذایی برای تهیه بستنی، شكلات، شیر شكلات، انواع سس و همچنین در صنایع بهداشتی برای ساخت شامپو، انواع سوسپانسیون وامولسیون كاربرد دارد.


● استفاده های دیگر جلبك ها
▪ آرد جلبك:
استفاده از آرد جلبك در غذای دام و آبزیان، اولین بار در سال ۱۹۶۰ در كشور نروژ بوده است كه آن هم از جلبكهای قهوه ای، خشك و آسیاب شده تهیه شده كه تقریبا از هر ۵۰ هزار تن جلبك تر برداشت شده، حدود ۱۰ هزار تن آرد جلبك بدست می آید كه ارزش دلاری آن ۵ میلیون دلار آمریكا می باشد.

▪ كود
استفاده از جلبك ها بعنوان كود به قرن نوزده بر می گردد كه برای اولین بار بوسیله ساحل نشینان و جلبكهای قهوه ای مورد استفاده قرار گرفت. جلبكها بخاطر دارا بودن میزان بالای فیبر از یك طرف نقش مهمی در نرم كردن بافت خاك و حفظ رطوبت و از طرف دیگر بخاطر دارا بودن مواد معدنی و عناصر كمیاب اهمیت دو چندانی دارند.از دیگر زمینه های كاربردی كود های جلبكی است. مطالعات مختلف علمی ثابت كرده است كه كارایی این محصولات (فرآورده ها) بطور گسترده ای در علوم و صنعت باغبانی مورد استقبال قرار گرفته است، طوریكه بعد از استفاده ازاین فرآورده ها، افزایش محصول، افزایش جذب مواد غذایی خاك، افزایش مقاومت به آفات خاص، افزایش جوانه زنی بذر و مقاومت در مقابل یخ زدگی را در پی داشته است. به هر حال، از زمان پی بردن به چنین خواص كارآمدی در جلبك ها، به نظر می رسد با توجه به پیشرفت كشاورزی و آبزی پروری ارگانیك ،بازار روبه رشد فزاینده ای داشته باشد.

▪ محصولات آرایشی
گاهی مشاهده می شود كه بر روی محصولات آرایشی نظیر كرمها، لوسیونها، برچسب هایی تحت عناوین «عصاره دریایی»، «عصاره جلبك» و «عصاره علف دریایی» وجود دارد. این بدین معنی است كه هیدروكلوئیدهای استخراجی از جلبك ها به آن اضافه شده است. آلژینات یا كاراگینان می توانند خاصیت نگهداری رطوبت پوست را بهبود ببخشند. در هنگام تالاسوتراپیThalassotherapy چسب های جلبكی را بر روی بدن فرد مریض چسبانده و آن را در معرض تابش اشعه مادون قرمز قرار می دهند. این درمان همراه با هیدروتراپی (آب درمانی) با آب دریا، عامل تسكین دهنده و آرامبخش مهمی در روماتیسم و پوكی استخوان است.
▪ منبع سوخت
در ۲۰ سال گذشته، تعدادی پروژه های تحقیقاتی در خصوص امكان استفاده از جلبكها بعنوان منبع غیر مستقیم سوخت انجام گرفته است. تصور بر این بوده كه میزان زیادی از جلبك ها را در دریا پرورش داده و بعد از فرآیند تخمیر، گاز متان تولید كرده كه برای سوخت مورد استفاده قرار گیرد. نتایج نشان داده كه این فرآیند تا بحال اقتصادی نبوده و نیاز به تحقیق مجدد دارد.

▪ تصفیه فاضلاب
بعضی از جلبك ها قادرند یونهای فلزات سنگین نظیر روی و كادمیم را از آبهای آلوده جذب كنند و بدین طریق خاصیت سمی آنها را كاهش و یا خنثی كنند. پساب خروجی از مزارع پرورش ماهی معمولا حاوی میزان بالایی از ضایعات بوده كه می تواند برای دیگر آبزیان و مزارع همجوار مشكل ساز باشد. از آنجائیكه جلبك ها اغلب از این ضایعات بعنوان منبع غذا مورد استفاده قرار می دهند سعی بر این است كه در محل های خروجی پساب مزارع پرورش ماهی این جلبك ها را پرورش دهند.

▪ عوامل ضد ویروس
گزارشهایی در خصوص اثرات ضد ویروسی عصاره جلبك های مختلف وجود دارد. عصاره استخراجی حاصل از جلبكهای قهوه ای اثر ضد ویروسی از خود نشان داده است. مطا لعات نشان داد که در مصرف کنندگان جلبک ، میزان مبتلایان به (HIV) human immunodeficiency virus بطور چشمگیری كمتر از جاهای دیگر بوده است