مشاهیر کرمان در آیینه تاریخ

کرمان در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود مردان و زنانی را در دامان خود پرورده است که در هر دوره تأثیرات قابل توجهی بر حوزه های مختلف اجتماعی، سیاسی، علمی و فرهنگی کشورمان گذاشته اند. مطلب زیر به صورتی خلاصه به برخی از مشاهیر کرمانی در حوزه های مختلف می پردازد، گرچه نام های بسیاری نیز از قلم افتاده اند.

● ابوعبدالله محمد بن عیسی ماهانی (۲۱۰ هـ . ق)
قدیمی ترین ریاضیدان کرمانی، ابوعبدالله محمدبن عیسی ماهانی که حدود ۲۱۰ هـ . ق در ماهان به دنیا آمد. تخصص وی در هندسه و ریاضی محض بود و معادله درجه سوم را به وی نسبت می دهند که در بین دانشمندان اسلامی به معادله ماهانی موسوم است.یکی از آثار نجومی وی با عنوان « مقاله فی معرفه السمت لای ساعه اردت و فی ای موضع اردت» است که در استانبول موجود است. همچنین ماهانی بخش عمده ای از زندگی خود را صرف ساختن واژه ها و اصطلاحات فنی کرد و قسمت های مهمی از اصول اقلیدس را تفسیر و تشریح کرد. نمونه ای از این خدمات با عنوان«تفسیر المقاله العاشره من کتاب اقلیدس» در کتابخانه ملی پاریس موجود است.

● شاه شجاع کرمانی (قرن - وفات: ۲۱۹ هـ . ق)
از مشاهیر و عرفای معروف کرمان است که در قرن سوم (هـ . ق) می زیسته. وی از تبار شاهان بود ولی بارقه عشق حقیقی چنان آتشی به خرمن وجودش زد که زندگی شاهانه دنیا بگذاشت و گدایی درگاه حق به جان خرید.
پسری داشت که وی نیز بر مسلک عرفا بود. نام کتابش مرآت الحکما است. حالت های عجیب و سخنان حکیمانه ای از او روایت شده - در اکثر کتب متقدمین مانند حلیه الاولیا حفظ ابونعیم و دیگر کتب تاریخی شرح حالات او عنوان شده است، ضمناً محمد مظفر به دلیل ارادتی که به این عارف خداجو داشت نام فرزندش را شاه شجاع گذاشت، هم او که ممدوح حافظ نیز بود.

● سید شمس الدین (محمد) ابراهیم بمی (قرن نهم - وفات: ۸۲۹-هـ . ق)
سیدشمس الدین ابراهیم بمی، عارف ربانی و از مشایخ و عرفای بزرگ قرن نهم و از معاصران شاه نعت الله است. وی در ولایت اربعه (بم) پا به عرصه وجود گذاشت. او در عهد خویش مورد احترام مردم از وضیع و شریف و عامی و عارف بوده است. حکام و پادشاهان هم در وی به دیده تکریم و تقدیس می نگریسته اند. صاحب مقامات، وفات سید شمس الدین ابراهیم را سال ۸۲۹ هـ . ق دانسته که در تاریخ کرمان نیز مورد تأیید قرار گرفته است، اما با قرائن موجود مشکوک به نظر می رسد زیرا مورخان و تذکره نویسان در عنوان احوال «شاه ولی » به اتفاق آورده اند که او در مراسم تشییع و کفن و دفن شاه ولی حضور داشته و بر جنازه او نماز گذارده است، از این رو عارف مزبور نه تنها تا سال ۸۳۴ هـ . ق تاریخ فوت «شاه ولی» می زیسته بلکه به قول محرابی کرمانی، صاحب مزارات کرمان، تا حدود ۸۵۰ هـ . ق یعنی سال وفات میرزا شاهرخ نیز در قید حیات بوده است.

● افضل الدین ابوحامد کرمانی (۶۱۵ - ۵۳۰ هـ . ق)
مورخ، نویسنده، شاعر و فیلسوف و پزشک عصر ملک دینار سلجوقی که از جمله کتب ارزشمند او «عقد العلی للموقف الاعلی» و«بدایع الزمان فی وقایع کرمان» در جغرافیا و تاریخ کرمان است که به تاریخ افضل شهرت دارد. وی در امر پزشکی تبحر داشت و پزشک مخصوص دربار سلاجقه نیز بود.

● شیخ اوحدالدین کرمانی (قرن هفتم)
اوحدالدین حامد بن ابی الفخر از عارفان و سرایندگان بنام است. وی در سفرهایی به حجاز و عراق و شام، با مشایخ بزرگ صوفیه از جمله شیخ رکن الدین سجاسی دیدار کرده است.
ازشیخ اوحد الدین مجموعه ای به یادگار مانده به نام « دیوان رباعیات» که به کوشش احمد محبوب و با مقدمه استاد باستانی پاریزی چاپ شده است.
تخلص وی «اوحد» است و اوحدی مراغه ای که مرید مکتبی وی بوده تخلص خود را به تیمن از همین نام گرفته است. اوحد الدین کرمانی که با شمس تبریزی هم دیدار داشته در بغداد به مقام شیخ الشیوخی رسیده و سرانجام در همان شهر چشم از جهان بسته و همانجا در قبرستان « شونیزیه» آرمیده است.

● لاله خاتون (صفوه الدین) (نیمه دوم قرن هفتم هجری)
لاله خاتون از چهره های نادر تاریخ و از زنان با حشمت و عفیف و پاکدامن و مقتدر به شمار می رود، که زمانی حکومت کرمان را در دولت قراختائیان کرمان در دهه آخر قرن هفتم هجری عهده دار بود. او ضمن پرداختن به امور سیاسی، در شعر و ادب نیز دستی قوی داشت. آرامگاهش در محله قبه سبزکرمان قرار داشته است.

● خواجوی کرمانی (۷۵۳-۶۸۹ هـ . ق)
کمال الدین ابوالعطا محمود علی بن محمود، شاعر، عارف و نویسنده توانای قرن هشتم هجری و چهره توانای ادب پارسی در ذیحجه سال ۶۸۹ هـ..ق دیده به جهان گشود. هنوز عماد فقیه و جلال عضد در کرمان و یزد شهرتی نداشتند که آوازه شاعری شیرین سخن در ایران و بیشتر شهرهای عراق پیچید. خواجه را ارادتی خاص به خواجو بود و بسیاری از غزل های خود را با الهام از سروده های خواجو به نظم کشیده است.

● عماد فقیه کرمانی (عارف و شاعر بزرگ قرن هشتم) (۷۷۳ ـ ۶۹۰ هـ . ق)
خواجه عماد الدین علی فقیه، مشهور به عماد کرمانی، از غزلسرایان نامی ایران و هم عصر با خواجوی کرمانی بود. غزل او نیز همچون غزل خواجو به سبک عرفا و حلقه ارتباط زبان سعدی به زبان حافظ است.
ازاین سراینده نام آور به جز دیوان اشعار که در سال۱۳۴۸ ش به کوشش رکن الدین همایون فرخ چاپ شده ۵ مثنوی نیز به نام ۵ گنج به یادگار مانده که محتوایی عرفانی دارد، این اثر هم به کوشش استاد همایون فرخ به چاپ رسیده است.

● شاه نعمت الله ولی (۸۳۴ -۷۳۱ هـ . ق)
شاه نورالدین سید نعمت الله بن سید عبدالله بن محمد، معاصر با امیر تیمور گورکانی بوده و مدتی در کوهبنان و کرمان سکونت داشته و علاوه بر مقام عرفان در شعر و ادب نیز از پایگاه والایی برخوردار بوده است. دیوان شاه نعمت الله شامل قصیده، غزل، مثنوی و رباعی است. او نه فقط در ایران صاحب شهرت و دارای پایگاه مردمی بوده بلکه در هندوستان نیز مریدان بسیاری داشت؛ از آن جمله می توان بهمن شاه دکنی را نام برد که نخستین سنگ بنای آرامگاه او با هزینه همین پادشاه هندی گذاشته شد. آرامگاهش در ماهان (۳۰ کیلومتری جنوب شرق کرمان) است.

● ابواسحاق کوهبنانی (قرن نهم هجری)
ادیب، فیلسوف و نویسنده معروف که در ریاضی و نجوم و فلسفه و موسیقی نیز دست داشته و کتب او و نیز نظرات فلسفی اش در دانشگاه سوربن فرانسه تدریس می شده است. مجموعه خطی او حاوی ۸ رساله است که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. از بین رساله های او می توان رساله ای در تقویم کواکب و رساله ای در شطرنج را نام برد.

● مشتاق علیشاه « میرزا محمد تربتی» (وفات: ۱۲۰۶ هـ . ق)
نامش میرزا محمد تربتی و به مشتاق علیشاه ملقب بود. او از چهره های سرشناس عرفان و شعر ادب و هنر به شمار می رود . مدفن او در میدان مشتاقیه زیارتگاه اهل عرفان است. سیم مشتاق سیم چهارم ۳ تار از یادگارهای اوست.

● حیاتی (بی بی جان) (اواخر قرن دوازدهم - اوایل قرن سیزدهم هـ .ق)
این بانوی عارف اواخر قرن ۱۲ هجری در شهر بم قدم به عالم هستی گذاشت. دیوان حیاتی مشتمل بر انواع شعر از غزل و رباعی و قصیده و ترجیع بند و ترکیب بند است. اشعارش چاشنی عرفان و اخلاق دارد. او در نیمه نخست قرن سیزدهم درگذشت و آرامگاهش در حوالی مشتاقیه کرمان واقع است.

● میرزا رضای کرمانی (وفات ۱۳۱۴ هـ . ق)
وی فرزند ملا حسین عقدایی و از آزادیخواهان بنام این دیار است که در سال ۱۳۱۳ (هـ . ق) ناصرالدین شاه را در حرم حضرت عبدالعظیم کشت و به سال ۱۳۱۴ در میدان تهران به دار آویخته شد. این ابیات که پس از قتل ناصر الدین شاه سروده شده از اوست:
محب آل رسولم غلام هشت و چهارم
فدای همه ایران رضای شاه شکارم
«رضا » بحکم قضا کشت ناصر الدین را
زکیفر عملش بود، من گناه ندارم

● ناظم الاسلام (۱۳۳۷-۱۲۸۰هـ . ق)
محمد ناظم زاده شعاعی کرمانی دومین فرزند علی کرمانی، در سال ۱۲۸۰ هـ . ق در خانواده ای مؤمن و متعهد به احکام شریعت به دنیا آمد او بعد ها به ناظم الاسلام ملقب شد.
غیر از قرآن و علوم شرعی، علوم متداول عصر از جمله ادبیات صرف و نحو، حساب و منطق هیأت و نجوم را به خوبی فرا گرفت. معلم او در منطق شرح اشارات میرزا آقاخان بردسیری بود.
ناظم الاسلام پس از آموختن علوم مختلف به تهران رفت و بلافاصله در صف آزادیخواهان مشروطه قرار گرفت. بزرگترین اثر او « در تاریخ بیداری ایرانیان » است. از آثار دیگر او «شمس التصارف» و «شمس اللغات » و ترجمه مقام های حریری است. روزنامه نوروز نیز از یادگارهای او به شمار می رود.

● مجد الاسلام (۱۳۴۲ - ۱۲۸۸هـ . ق)
روزنامه نگار سیاستمدار، نویسنده، شاعر و چهره سرشناس علم و ادب کرمان به سال ۱۲۸۸ هـ . ق در کرمان متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه خاندانقلی بیگ به پایان رساند. در سال ۱۳۲۳ به دلیل حمایت از علمای متحصن در شاه عبدالعظیم به اتفاق ۲ نفر از همفکران خود به کلات تبعید شد و پس از آزادی به نگارش روزنامه های «محاکمات»، «کشکول»، «ندای وطن» و «الجمال» همت گماشت. اقدام های او در بیداری مردم و صدور فرمان مشروطیت موجب حبس او در باغ شاه از سوی محمدعلی میرزا شد. همچنین در تمامی انواع شعر نیز دست داشت. آثار به جا مانده از او بدین قرارند: کتاب شهر خاموشان، تاریخ انقلاب و دیوان شعر مجدالاسلام.

● سعید نفیسی کرمانی (۱۳۴۵-۱۲۷۴هـ . ق)
استاد سعید نفیسی در سال ۱۲۷۴ هـ . ق متولد شد او فرزند مرحوم دکتر میرزا علی اکبر خان نفیسی (ناظم الاطباء کرمانی) و جد هشتم وی میرزا شریف کرمانی از پزشکان نامی قرن یازدهم بود. در سال ۱۲۹۰ نخستین اثر سعید نفیسی یعنی ترجمه کتاب
« معالجه تازه برای حفظ دهان و دندان » با پشت جلد ترجمه سعیدبن ناظم الاطباء منتشر شد. استاد نفیسی در بیست ودوم آبان ماه ۱۳۴۵ هـ .ق در تهران بدورد حیات گفت.

● استاد روح الله خالقی (۱۳۴۴-۱۲۸۵ هـ . ش)
سازنده سرود «ای ایران» استاد روح الله خالقی فرزند میرزا عبدالله به سال ۱۲۸۵ هـ . ش در شهر کرمان به دنیا آمد. او در موسیقی، ذوقی وافر داشت و در ۱۵ سالگی به دیدار درویش خان نایل شد. ۱۷ ساله بود که به جرگه شاگردان کلنل علینقی خان وزیری درآمد و پس از گذراندن دوره تکمیلی در مدرسه عالی موسیقی سرانجام از نام آوران موسیقی ایران شد.

● فواد کرمانی (۱۳۱۷-۱۲۲۷ هـ . ش)
آقا فتح الله قدسی کرمانی متخلص به فواد از ارزنده ترین شاعران ولایی کرمان است. وی عارفی ربانی و شاعری آسمانی بود. شرح حال اجمالی خود را از ۷ تا۶۰ سالگی در قالب مثنوی جمع آورده است. آرامگاهش در ۳ کیلومتری شهر کرمان در دامنه کوه سید حسین واقع است. اثر مشهور او «شمع جمع» نام دارد که در آن مصائب اهل بیت عصمت و طهارت را به گونه ای عاشقانه و عارفانه به نظم کشیده است.

● آیت الله حاج میرزا محمد رضا احمدی (۱۳۲۴-۱۲۴۳هـ . ش)
آیت الله احمدی از تبار شیخ الطایفه حاج آقا احمد و فرزند خلف حاج ابو جعفر از چهره های برجسته جهاد و اجتهاد و از شاگردان آخوند خراسانی است که تأیید مراتب اجتهاد ایشان از سوی آیت الله سید محمد کاظم طباطبایی و نیز استادش آخوند خراسانی دلیلی بر اقتدار مشارالیه در عرصه علم و ایمان است. ستم ستیزی او چنان خشم ظالمان زمان را بر انگیخت که وی را در محل حکومتی فلک کردند. اقدامی که به اعتقاد بسیاری از صاحبان نظر مقدمه ای بر انقلاب مشروطیت بود. مدفن وی در مسجد صاحب الزمان، زیارتگاه اهل ایمان است.

● بهمنیار کرمانی (دهقان) (۱۳۳۴-۱۲۶۸ هـ . ش)
احمد بهمنیار در خدمت پدر خردمندش ادبیات فارسی، عربی، فقه، اصول، فلسفه و ریاضیات را آموخت و سر آمد اقران خویش شد. زبان انگلیسی و ترکی را نیز به خوبی آموخته و در این ۲ زبان صاحب تحقیق و تالیف است. در سال ۱۲۸۹ روزنامه دهقان را برای اشاعه اندیشه های ملی خویش منتشر کرد اما به دلیل دارا بودن افکار آزادی خواهانه زندانی شد. بعدا در سال ۱۳۰۳ این روزنامه را در خراسان منتشر کرد.

● دکتر عباس ریاضی کرمانی (۱۳۶۷- ۱۲۸۶هـ . ش)
استاد نجوم دانشگاه تهران به سال ۱۲۸۶ در کرمان متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در کرمان و تحصیلات عالی را در تهران و فرانسه سپری کرد و از دانشگاه سوربن دکترا گرفت. وی از جمله اساتید برجسته دانشگاه بود که از سال ۱۳۲۵ اقدام به تهیه و ارائه تقویم ایران کرد. از او در زمینه نجوم و ریاضی تالیفات عدیده ای بجا مانده است.

● ناظر زاده کرمانی - احمد (۱۳۵۵-۱۲۹۶هـ.ش)
دکتر احمد ناظرزاده کرمانی فرزند محمد ناظر ایران بوده است. ارزشمند ترین تالیفات وی تحقیقی است درباره عمادالدین فقیه که به وسیله مرکز کرمان شناسی و مؤسسه سروش به چاپ رسیده است.
دو مجموعه از اشعار وی به همت فرزندش انتشار یافته است و آرامگاه وی در ابن بابویه واقع است.

● همایون کرمانی (۱۳۵۸- ۱۲۹۰ هـ.ش)
محمد تجربه کار متخلص به همایون از غزل سرایان مکتب عراقی است که، به شیوه حافظ تمایل دارد. غزل های او جانمایه عرفانی، اخلاقی دارند. او سال های جوانی و شکل گیری فکری خود را در همگامی با فواد کرمانی گذراند و هنوز سومین دهه عمرش به پایان نرسیده بود که به عنوان غزل سرایی توانا از دیار خواجو و به عنوان خواجوی دوم مطرح شد.
دیوان همایون کرمانی به وسیله مرکز کرمان شناسی در سال ۱۳۷۶ هـ . ش منتشر شده است.

● محمد ابراهیم باستانی پاریزی (متولد ۱۳۰۴ هـ.ش)
دکتر باستانی پاریزی فرزند حاج شیخ علی اکبر حاج آخوند پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در پاریز و سیرجان از دانشگاه تهران در رشته تاریخ و جغرافیا لیسانس گرفت و به کرمان بازگشت و به تدریس در دبیرستان ها پرداخت. همزمان روزنامه هفتواد و نشریه فرهنگ کرمان را منتشر کرد. پس از سالی چند دوباره به تهران رفت و تحصیلات عالیه را ادامه داد تا موفق به اخذ دکترا در رشته تاریخ شد و هم اکنون سال هاست که استاد رشته تاریخ دانشگاه تهران است.
او که از فضلا، ادبا و شعرای نام آشنای معاصر است بیش از ۴۰ اثر ادبی، اجتماعی و تاریخی به چاپ رسانیده که از آن جمله است:
تصحیح تاریخ کرمان، جغرافیای کرمان، یاد و یادبودکتب تحقیقی تاریخی سیاست و اقتصاد، عصر صفوی و یعقوب لیث، از سیر تا پیاز، از پاریس تا پاریز، پیغمبر دزدان.
نخستین اثر استاد مجموعه ای به نام های خاتون ۷ قلعه، آسیای ۷ سنگ، نای ۷ بند، اژدهای ۷ سر، کوچه ۷ پیچ، زیر این ۷ آسمان سنگ، ۷ قلم و ۸ الهفت و مقدمات و مقالات متعدد است.

● اطهری کرمانی (۱۳۷۷-۱۳۰۵ هـ . ش)
علی اطهری فرزند احمد به سال ۱۳۰۵ هـ . ش در کرمان به دنیا آمد. اشعار وی نخستین با در روزنامه های کرمان خصوصا روزنامه روح القدس چاپ و مورد توجه قرار داشت. اشعار او شور و سوزی خاص دارد. یکی از غزل های شور انگیز و زیبای او غزلی است با این مطلع:
رفتی، ولی کجا که دل به جا گرفته ای
دل جای توست گر چه دل از ما گرفته ای
علاوه بر این کرمان صاحب بزرگان دیگری چون شیخ احمد روحی، موسی بن عمران جیرفتی، شمس الدین ابراهیم محمد بردسیری (صاحب مصباح الارواح) حامد الحسینی، خواجه شمس الدین محمد مروارید وزیر لایق سلطان حسین بایقرا که در فن خوشنویسی و سایر علوم از سرآمدان عصر خود به شمار می رفت است و نیز اساتید فرهیخته ای چون دکتر روح الامینی، دکتر جواد برومند سعید، دکتر رجبعلی پور، دکتر طاهره صفارزاده، هوشنگ مرادی کرمانی و دکتر میمندی نژاد را باید در این رابطه برشمرد. همچنین هنرمندان گرانقدری چون استاد علی اکبر صنعتی نقاش وپیکرتراش و مجسمه ساز شهیر که آثار جاودانه او در موزه ۱۵ آبان تهران میدان امام و موزه صنعتی کرمان از جاذبه های ارزشمند به شمار می رود و کتاب شور عشق منتشر شده از سوی مرکز کرمان شناسی، بیانی از اندیشه خلاق هنری اوست و نیز استاد قهاری، سازنده مجسمه خواجو در کرمان، و تندیس رازی در میدان رازی تهران و... که این دیار همواره به وجودشان افتخار می کند.
لازم به یادآوری است که این دیار گهرپرور فرزندان غیور و نام آوران سترگ دیگری بویژه در دوره معاصر و در حوزه سیاست دارد که در این مختصر به آنها اشاره نشد.



سیما کارآموزیان
روزنامه ایران